Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 68/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Gminy P.
przeciwko Przedsiębiorstwu Komunalnemu Sp. z o.o.
w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
w K.
z dnia 4 października 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w C. z
dnia 26 października 2005 r., sygn. akt [...], w zakresie
rozstrzygnięcia dotyczącego pozwanego Przedsiębiorstwa
Komunalnego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
(pkt I, III, IV) i oddala powództwo oraz zasądza od powódki na
rzecz pozwanej spółki 92.751 zł kosztów procesu.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 26 października 2005 r. Sąd Okręgowy w C. zasądził od
Przedsiębiorstwa Komunalnego sp. z o.o. w S. na rzecz powódki 749 497,47 zł,
oddalił powództwo w stosunku do Gminy Miasta C. i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ustalił, że na składowisku odpadów w M.-S., znajdującym się na terenie
powodowej Gminy P., są składowane odpady komunalne z Gminy C. Dnia 2
listopada 2002 r. pomiędzy zarządem Miasta C. i Przedsiębiorstwem Komunalnym
sp. z o.o. w S. a zarządem Gminy P. została zawarta umowa w sprawie
rekompensowania uciążliwości składowiska odpadów komunalnych w M.-S. oraz
wykupu pozostałych nieruchomości położonych w strefie ochronnej składowiska,
obowiązująca do dnia 31 października 2005 r. Zgodnie z § 4 umowy
Przedsiębiorstwo Komunalne zobowiązało się przekazywać powódce 700 000 zł
rocznie rekompensaty za negatywne skutki oddziaływania składowiska odpadów
komunalnych na oznaczone miejscowości. Wymienioną rekompensatę pozwana
spółka powinna płacić w miesięcznych równych ratach ze środków finansowych
zarezerwowanych w corocznym planie finansowym (§ 5 umowy). Powodowa gmina
– zgodnie z § 7 umowy – zobowiązała się wobec pozwanych, że w zamian za
świadczenia określone w § 4 umowy w okresie obowiązywania umowy nie będzie
występować przeciwko nim z żadnymi innymi roszczeniami, chyba że wystąpią
nieznane w czasie spisywania umowy szkody i negatywne skutki oddziaływania
składowiska odpadów.
Zadania własne, obejmujące m.in. utrzymywanie składowiska odpadów
i unieszkodliwianie odpadów komunalnych, Gmina C. wykonuje za pomocą
utworzonej w tym celu pozwanej spółki (jej zakres działania nie ogranicza się
jednak tylko do tych zadań). Spółka z tytułu prowadzonej działalności uiszcza
opłatę środowiskową na rzecz Marszałka Województwa.
Składowisko odpadów komunalnych jest uciążliwe dla mieszkańców
powodowej gminy (wzmożony fetor w okresie wysokiej temperatury powietrza,
plaga ptactwa, zły stan dróg, niszczonych przez pojazdy przewożące odpady
komunalne). Wpływy z tytułu rekompensaty miały być przeznaczane na usuwanie
3
negatywnych skutków oddziaływania składowiska odpadów komunalnych, w tym na
inwestycje służące ochronie środowiska i poprawie warunków życia mieszkańców
gminy.
Pozwana spółka od 2004 r. nie spełniała świadczeń przewidzianych
w umowie z dnia 2 listopada 2002 r., ponieważ uznała umowę za nieważną. Później
jednak zaproponowała renegocjacje umowy, lecz powódka nie zaaprobowała
nowych warunków umowy.
Umowę z dnia 2 listopada 2002 r. poprzedziła zawarta przez zarząd Miasta
C. i zarząd Gminy P. umowa z dnia 15 czerwca 1993 r. w sprawie
rekompensowania uciążliwości składowiska odpadów komunalnych w M.-S. oraz
wykupu nieruchomości położonych w strefie ochronnej składowiska. Na podstawie
umowy cesji z dnia 18 października 1994 r. wynikające z umowy z dnia 15 czerwca
1993 r. obciążające zarząd Miasta C. finansowe zobowiązania, dotyczące
ponoszenia negatywnych skutków oddziaływania składowiska odpadów
komunalnych, zostały przelane na Zakład Gospodarki Odpadami w C., którego
następcą prawnym jest pozwana spółka.
Sąd Okręgowy uznał, że przewidziany w umowie z dnia 2 listopada 2002 r.
obowiązek zapłaty oznaczonej kwoty tytułem rekompensaty za negatywne skutki
oddziaływania składowiska odpadów komunalnych stanowi własne zobowiązanie
pozwanej spółki, podlegające ocenie na podstawie przepisów prawa cywilnego.
Odrębną kwestią są natomiast wynikające z ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. –
Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r. Nr 129, poz. 902 ze zm.;
dalej: ustawa) zobowiązania publicznoprawne. Ponoszenie tych danin nie ma
jednak wpływu na zobowiązanie wynikające z umowy z dnia 2 listopada 2002 r.,
ponieważ w umowie nie ma postanowień dotyczących tej kwestii.
Zadaniem Sądu umowa z dnia 2 listopada 2002 r. mieści się w granicach
zasady swobody zawierania umów (art. 3531
k.c.). Chybiony jest zarzut pozwanej
spółki, że powódka nie może żądać od niej zapłaty rekompensaty przewidzianej
w § 4 umowy, jeżeli nie wykaże powstania szkody. Z umowy wynika bowiem
że obciążające pozwaną spółkę zobowiązanie stanowi rekompensatę za skutki
spowodowane oddziaływaniem składowiska odpadów komunalnych.
4
Powództwo w stosunku do Gminy C. podlega natomiast – według Sądu
pierwszej instancji – oddaleniu z dwóch powodów. Po pierwsze, przewidziany w § 4
umowy obowiązek zapłaty rekompensaty stanowi samodzielne zobowiązanie
pozwanej spółki. Po drugie, Gmina C. – zgodnie z art. 49 ustawy z dnia 8
marca1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 Nr 142, poz. 1591 ze zm.) –
nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania pozwanej spółki jako innej gminnej
osoby prawnej.
Apelację od wyroku wniosła pozwana spółka. Zaskarżonym wyrokiem Sąd
Apelacyjny oddalił jednak tę apelację, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę
prawną Sądu pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy podkreślił, że z treści spornej umowy, ustalonej
z poszanowaniem reguł wykładni wskazanych w art. 65 k.c., wynika jednoznacznie,
iż obowiązek zapłaty dochodzonej należności obciąża apelującą. Wcześniej
zawierane umowy, których kontynuacją jest sporna umowa, zostały wykonane
i strony nie miały wątpliwości dotyczących obowiązku płacenia określonej w nich
rekompensaty. Sąd nie dopatrzył się też podstaw do uznania, że umowa jest
nieważna z powodu sprzeczności z ustawą lub zawarcia jej w celu obejścia prawa.
Zawierając umowę, strony ukształtowały stosunek prawny z poszanowaniem
zasady swobody zawierania umów. Analiza treści umowy, wskazująca
na przysparzający charakter czynności prawnej, świadczy – wbrew zarzutowi
apelującej – o kauzalnym charakterze umowy. Zdaniem Sądu nie można także
podzielić zarzutu apelującej, że powódka nie jest biernie legitymowana, skoro była
stroną umowy stanowiącej podstawę dochodzonego roszczenia.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik pozwanej
spółki zarzucił naruszenie art. 58 § 1 i 2 w zw. z art. 361 i art. 363 § 1 k.c., art. 323
ustawy przez ich niezastosowanie, art. 65 § 2 k.c., art. 3531
w zw. z art. 361 i art.
363 § 1 k.c. przez ich błędne zastosowanie, art. 58 w zw. z art. 3531
k.c. oraz art. 9
i art. 10 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym i art. 4 ustawy
z dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej przez ich niezastosowanie, art.
83, art. 888, art. 890, art. 73 § 2 k.c., art. 746 § 1 i art. 740 k.c. przez ich
niezastosowanie oraz obrazę art. 378 § 1 i art. 328 k.p.c. Powołując się na te
5
podstawy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania albo o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i oddalenie
powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla oceny zasadności skargi kasacyjnej pierwszorzędne znaczenia mają
zarzuty naruszenia prawa zmierzające do wykazania, że ukształtowana w spornej
umowie odpowiedzialność za skutki korzystania ze środowiska polegającego na
składowaniu odpadów, oceniana w aspekcie zasady swobody umów, jest nieważna
na skutek naruszenia ograniczeń przewidzianych w art. 3531
k.c. Wspomniana
umowa miała przede wszystkim zapewnić przekazywaną powodowej Gminie
rekompensatę pieniężną za negatywne skutki oddziaływania na środowisko
składowiska odpadów komunalnych, przeznaczaną na finansowanie działań
służących ochronie środowiska i poprawie warunków życia mieszkańców
miejscowości narażonych na oddziaływanie składowiska odpadów.
Należy zauważyć, że taką formę pieniężnego rekompensowania skutków
naruszania środowiska przewiduje obowiązujące Prawo o ochronie środowiska,
stanowiące sui generis ustawę zasadniczą polskiego prawa ochrony środowiska.
Są nią opłaty za korzystanie ze środowiska (art. 273 ust. 1 ustawy). Celem tych
opłat, związanych z realizacją zasady zrównoważonego rozwoju, zobowiązującej
podmioty mogące oddziaływać na środowisko do rozwoju zgodnego ze
środowiskiem (art. 6 ustawy) oraz zasady, że zanieczyszczający płaci za
zanieczyszczenie (art. 7 ustawy), jest wystawienie rachunku sprawcy naruszenia
stanu środowiska za powstanie negatywnych efektów zewnętrznych i kosztów ich
usunięcia.
Charakter prawny opłat za korzystanie ze środowiska budził spory na
gruncie poprzednio obowiązujących przepisów. Jedni uważali, że omawiane opłaty
były opłatą publiczną, a uzasadnieniem tej tezy był fakt, że w zamian za opłatę,
państwo zezwala na korzystanie ze środowiska. Inni przyjmowali natomiast,
że opłaty za korzystanie ze środowiska są podatkiem środowiskowym, gdyż mają
charakter przymusowy, bezzwrotny i nieodpłatny. Obecnie w piśmiennictwie jest
wyrażany pogląd, że bardziej jest uzasadnione stanowisko zaliczające opłaty za
6
korzystanie ze środowiska do podatków. Trudno bowiem przyjąć, że ekwiwalentem
tego świadczenia jest zgoda na odprowadzanie zanieczyszczeń do środowiska.
Państwo nie wytworzyło bowiem tego środowiska, a jedynie stara się nim
racjonalnie gospodarować.
Prawo ochrony środowiska określa sfery działalności, z którymi łączy
obowiązek uiszczenia opłaty za korzystanie ze środowiska. Zgodnie z art. 273 ust.
1 pkt 4 ustawy należy do nich między innymi składowanie odpadów. Obowiązek
uiszczania opłat spoczywa na podmiotach korzystających ze środowiska (art. 286
ust. 1 w zw. z art. 3 pkt 20 ustawy). Prawo ochrony środowiska wyróżnia opłaty
podstawowe związane z korzystaniem ze środowiska w granicach udzielonego
zezwolenia oraz opłaty podwyższone, wnoszone za korzystanie ze środowiska bez
wymaganego zezwolenia (art. 292 i 293 ustawy). Do ponoszenia opłat za
korzystnie ze środowiska stosuje się odpowiednio przepisu działu III ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz.U. z 2005 r., Nr 8, poz.
60 ze zm.), z tym że uprawnienia organów podatkowych przysługują marszałkowi
województwa albo wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska (art. 281 ust.
3 ustawy).
Zgodnie z art. 273 ustawy obowiązek wniesienia opłaty za korzystanie ze
środowiska wynika bezpośrednio z mocy samego prawa, a ustalenie jej wysokości
spoczywa na podmiocie zobowiązanym do jej wniesienia na rachunek właściwego
urzędu marszałkowskiego (art. 284 ust. 1 ustawy). Wysokość opłaty jest ustalana
na podstawie stawek obowiązujących w okresie, w którym miało miejsce
korzystanie ze środowiska, i niezbędnej do ich zastosowania – prowadzonej przez
korzystającego ze środowiska – ewidencji, aktualizowanej w sposób wskazany
w ustawie (art. 285 ust. 1 i art. 287 ustawy).
Ponoszenie opłat za korzystanie ze środowiska podlega nadzorowi
właściwego marszałka województwa. W wypadku niewykonania lub nienależytego
wykonania obowiązku ponoszenia opłaty za korzystanie ze środowiska, marszałek
województwa wszczyna z urzędu postępowanie w sprawie opłaty i wydaje decyzję
ustalającą jej wysokość (art. 282 i art. 288 ustawy).
7
Wpływy z tytułu opłat za korzystanie ze środowiska stanowią przychody
funduszów ochrony środowiska i gospodarki wodnej (art. 400 ust. 1 i art. 401 ust. 1
ustawy). Wpływy z tytułu opłaty za składowanie odpadów stanowią w 50%
przychód gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej gminy, na
której obszarze są składowane odpady (art. 402 ust. 6 ustawy). Środki tego
funduszu są przeznaczane na cele przykładowo wymienione w ustawie, w tym
zadania modernizacyjne i inwestycyjne, służące ochronie środowiska i gospodarki
wodnej, oraz inne zadania ustalone przez radę gminy, służące ochronie środowiska
i gospodarki wodnej, wynikające z zasady zrównoważonego rozwoju, w tym na
programy ochrony środowiska (art. 406 ust. 1 ustawy). Środkami nieposiadającego
osobowości prawnej gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej
zarządzają organy samorządu terytorialnego gminy (art. 400 ust. 2 i art. 420
ustawy).
Prawo ochrony środowiska reguluje także odpowiedzialność cywilną za
szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko (art. 322–328). Zgodnie z art.
322 ustawy zasadą jest jednak stosowanie do tej odpowiedzialności przepisów
kodeksu cywilnego, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie. Prawo ochrony
środowiska nie zawiera odrębnej, samodzielnej podstawy odpowiedzialności
cywilnej za szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko, lecz jedynie
dostosowuje pewne przepisy kodeksu cywilnego do szczególnego przedmiotu
ochrony, jakim jest środowisko.
Odpowiedzialność cywilna za szkody spowodowane oddziaływaniem
na środowisko może być realizowana w dwóch płaszczyznach, a mianowicie
ochrony prawnorzeczowej i odpowiedzialności deliktowej. W pierwszym wypadku
podstawę roszczeń stanowią art. 144 k.c. i art. 222 § 2 k.c. oraz art. 323 ust. 1
ustawy, rozszerzający katalog roszczeń wynikających z wymienionych przepisów
kodeksu cywilnego. Podstawę odpowiedzialności deliktowej stanowi przede
wszystkim art. 435 k.c., rzadziej – art. 415 k.c. Prawo ochrony środowiska
rozszerzyło odpowiedzialność opartą na art. 435 k.c., przyjmując, że w razie
wyrządzenia szkody przez zakład o zwiększonym ryzyku lub dużym ryzyku art. 435
§ 1 k.c. stosuje się niezależnie od tego, czy zakład ten jest wprowadzany w ruch za
pomocą sił przyrody (art. 324 ustawy). Ponadto w art. 323 ust. 2 ustawy
8
ustawodawca wprowadził instytucję zbliżoną do actio popularis, służącą ochronie
środowiska jako dobra wspólnego. Stanowi ona podstawę roszczeń o zapobieżenie
szkodzie. Z roszczeniem opartym na tym przepisie może wystąpić m.in. jednostka
samorządu terytorialnego. Jest oczywiste, że powstanie deliktowej
odpowiedzialności odszkodowawczej zależy od spełnienia jej przesłanek.
Musi nastąpić zatem zdarzenie, z którym prawo łączy obowiązek odszkodowania,
będące także przyczyną powstania szkody. Poza tym podstawową przesłanką tej
odpowiedzialności jest adekwatny związek przyczynowy między zdarzeniem
a szkoda.
Ze spornej umowy wynika, że pozwana zobowiązała się przekazywać
powódce określoną rekompensatę pieniężną za negatywne skutki oddziaływania na
środowisko składowiska opadów komunalnych, przeznaczaną na finansowanie
działań służących ochronie środowiska i poprawie warunków życia mieszkańców
miejscowości narażonych na oddziaływanie składowiska odpadów. Ze względu na
przewidzianą w Prawie ochrony środowiska opłatę za korzystanie ze środowiska
polegające na składowaniu odpadów, ukształtowane w spornej umowie
zobowiązanie pozwanej należało uznać za sprzeczne z naturą tej opłaty
i regulującymi ją przepisami ustawy. Jak wynika z wyżej omówionych przepisów
dotyczących tej opłaty, powstaje ona z mocy prawa i jest podatkiem
środowiskowym. Prawo ochrony środowiska reguluje zasady jej ustalania i nadzór
oznaczonych organów administracji państwowej dotyczący wykonania obowiązku
jej ponoszenia. Ustawowo został też uregulowany sposób wykorzystania
omawianej opłaty. W znacznej części stanowi ona przychód, pozostającego
w dyspozycji organów samorządu terytorialnego gminy, gminnego funduszu
ochrony środowiska i gospodarki wodnej gminy, na której obszarze są składowane
odpady. Opłata za składowanie odpadów w naszym systemie prawa ochrony
środowiska podlega więc regulacji za pomocą metod właściwych prawu publicznemu,
a nie prawu prywatnemu. W tej sytuacji umowę, kształtującą odpowiadające funkcji tej
opłaty zobowiązanie pozwanej do pieniężnego rekompensowania negatywnych skutków
składowania odpadów, należało uznać za nieważną. Zawierając tę umowę strony
ukształtowały bowiem treść stosunku prawnego z naruszeniem granic zasady swobody
umów (art. 3531
w zw. z art. 58 § 1 k.c.).
9
Do takiego wniosku prowadzi również ocena ukształtowanej w spornej umowie
odpowiedzialności za negatywne skutki oddziaływania na środowisko składowiska
odpadów komunalnych, dokonana w aspekcie przepisów kodeksu cywilnego
regulujących odpowiedzialność deliktową. Ukształtowana w spornej umowie
odpowiedzialność nie spełnia przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu
czynów niedozwolonych.
Zgodnie z art. 361 § 1 k.c. niezbędną przesłanka cywilnej odpowiedzialności
odszkodowawczej, bez względu na źródło jej powstania, jest adekwatny związek
przyczynowy. W cywilistyce podkreśla się, że pełni on podwójną rolę. Po pierwsze, ma
znaczenie jako przesłanka powstania odpowiedzialności. Innymi słowy rozstrzyga o tym,
czy dana osoba ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę. Odszkodowanie nie
należy się, jeżeli między konkretnym zdarzeniem a szkodą nie zachodził normalny
związek przyczynowy. Po drugie związek przyczynowy stanowi granicę
odpowiedzialności odszkodowawczej. Z przytoczonego przepisu wynika,
że odszkodowanie należy się tylko w granicach adekwatnego związku przyczynowego.
Tymczasem w spornej umowie adekwatny związek przyczynowy nie stanowi przesłanki
odpowiedzialności za negatywne skutki oddziaływania na środowisko składowiska
odpadów komunalnych. Strony uznały, że do powstania tej odpowiedzialności wystarczy
określenie w umowie wysokości rekompensaty pieniężnej oraz wskazanie celu, jakiemu
ona służy i sposobu jej zapłaty.
Jedną z podstawowych zasad polskiego prawa cywilnego jest – wynikająca z art.
361 § 2 k.c. – zasada pełnego odszkodowania. Wprawdzie nie ma ona charakteru
bezwzględnie obowiązującego, jednakże możliwość innego uregulowania zakresu
szkód podlegających naprawieniu nie oznacza, że strony mogą – tak jak w spornej
umowie – za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym ustalić zryczałtowane od-
szkodowanie, bez ustalenia zakresu naprawianej szkody. Nawet po ograniczeniu zakresu
szkody (np. do strat) odszkodowanie powinno odpowiadać ograniczonemu zakresowi
szkody. Wprawdzie ustalenie zryczałtowanego odszkodowania jest możliwe w ramach
instytucji kary umownej (art. 483 i art. 484 k.c.) czy zadatku (art. 394 k.c.), jednakże są to
rozwiązania szczególne, niezwiązane z odpowiedzialnością deliktową .
10
Przepis art. 361 § 1 k.c. ma charakter bezwzględnie obowiązujący; nie ma
przepisu szczególnego, stanowiącego inaczej. Zawarte w art. 361 § 2 k.c. zastrzeżenie
„w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy” nie dotyczy § 1, lecz
treści § 2 poza wyrazami „w powyższych granicach”. Charakter normy bezwzględnie
obowiązującej ma również przepis art. 435 k.c. Wynika to z art. 437 k.c. zawierającego
zakaz wyłączenia albo ograniczenia z góry odpowiedzialności określonej w art. 435 k.c.
Umowne ukształtowanie treści stosunku prawnego niezgodnie z tymi przepisami narusza
przewidziane w art. 3531
k.p.c. granice zasady swobody umów i powoduje nieważność
czynności prawnej.
Wobec stwierdzenia, że z powodów wyżej wskazanych zawarta przez strony
umowa, stanowiąca podstawę uwzględnienia powództwa, jest nieważna, należało orzec
jak w sentencji wyroku (art. 39816
k.p.c.).
Orzeczenie o kosztach procesu jest oparte na art. 98 w zw. z art. 39821
i art. 391
§ 1 k.p.c. Zasądzone koszty procesu obejmują: 7200 zł wynagrodzenia radcy prawnego
za pierwszą instancję, 39 075 zł z tytułu wpisu od apelacji, 5400 zł wynagrodzenia radcy
prawnego za drugą instancję, 37 476 zł z tytułu opłaty od skargi kasacyjnej i 3600 zł
wynagrodzenia radcy prawnego za instancję kasacyjną.
eb