Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CZ 59/07
POSTANOWIENIE
Dnia 22 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa K. F.
przeciwko K. C.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 22 czerwca 2007 r.,
zażalenia powoda na postanowienie Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 lutego 2007 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie.
2
Uzasadnienie
W sprawie z powództwa K. F. o ochronę czci i dobrego imienia powoda –
przez zamieszczenie zakazów i nakazów o charakterze niemajątkowym oraz
zasądzenie zadośćuczynienia w kwocie 20000 zł - zakończonej w sądzie pierwszej
instancji wyrokiem z 21 grudnia 2006 r. oddalającym powództwo, powód
reprezentowany przez kwalifikowanych pełnomocników – radców prawnych wniósł
apelację, zaskarżając wyrok w całości. Wartość przedmiotu zaskarżenia określił na
20 000 zł i uiścił przelewem na rachunek Sądu Okręgowego opłatę w kwocie 1000
zł. Zaskarżonym postanowieniem Sąd Apelacyjny, któremu apelację przedstawiono
odrzucił ją uznając, że nie została należycie opłacona (art. 1302
§ 3 k.p.c. w
związku z art. 373 k.p.c.), ponieważ od apelacji zawierającej żądanie zmiany
wyroku w części dotyczącej roszczeń majątkowych i niemajątkowych (ustalenie, że
dobra osobiste zostały naruszone, nakazanie zaniechania dalszych naruszeń i
przeproszenie powoda) należna opłata wynosi 1600 złotych, tj. 1000 zł opłaty
stosunkowej i 600 zł opłaty stałej.
Powód zaskarżył to postanowienie zażaleniem, w którym domagał się
uchylenia tego postanowienia i zasądzenia kosztów procesu postępowania
zażaleniowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
mająca w sprawie zastosowanie ze względu na dzień zakończenia postępowania
w sądzie pierwszej instancji i treść art. 149 ust. 1 zawiera przepis art. 26 ust. 1 pkt 3
stanowiący, że opłatę stałą w kwocie 600 złotych pobiera się od pozwu o ochronę
dóbr osobistych. Ustawa nie określa bliżej treści żądań takiego pozwu,
a z przepisów prawa materialnego wynika, że mogą one mieć charakter
niemajątkowy lub majątkowy, przy czym nie jest to alternatywa rozłączna.
Wynika to z kolejnych zdań art. 24 ust. 1 kodeksu cywilnego. Różnorodność
zdarzeń powodujących naruszenie dóbr osobistych usprawiedliwia pozostawienie
poszkodowanemu sposobu ochrony. Wymieniony przepis upoważnia
3
pokrzywdzonego do żądania zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty
odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (na zasadach
przewidzianych w kodeksie) oraz żądania odszkodowania na zasadach ogólnych.
Zarówno żądania niemajątkowe jak i zadośćuczynienie są środkami ochrony
naruszonego lub zagrożonego dobra osobistego, natomiast odszkodowania nie
można wprost zaliczyć do tej kategorii, ponieważ wyrównuje uszczerbek w sferze
majątkowej a nie zmierza do przyznania satysfakcji osobistej z tytułu naruszenia
godności pokrzywdzonego. W obowiązującej poprzednio ustawie o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych z 1967 r. regulacja opłat w sprawie o ochronę
dóbr osobistych była odmienna. W art. 31. przewidziano wpis tymczasowy od
pozwu w sprawach o prawa niemajątkowe, podobnie jak od pozwu w sprawach,
których wartości przedmiotu sprawy nie dało się ustalić w chwili jej wszczęcia. Art.
26 ust. 1 ustawy z 2005 r. jest zbudowany według innej zasady, określa sprawy
szczegółowo (o rozwód lub separację) lub dzieli je według kryterium chronionych
dóbr wymieniając prawa osobiste, autorskie, z uzyskania patentu na wynalazek,
prawa ochronnego na wzór użytkowy, prawa z rejestracji wzoru przemysłowego lub
zdobniczego, prawa ochronnego na znak towarowy, prawa z rejestracji na
oznaczenie geograficzne, prawa z rejestracji topografii układów scalonych, prawa
z rejestracji wzoru zdobniczego. W tym wypadku część z nich ma zakres
ograniczony do praw niemajątkowych, a inne (dobra osobiste) takiego ograniczenia
nie mają. Poza tym przepis wymienia kategorie zbiorczą pn. innych praw
niemajątkowych, a w § 2 posługuje się jeszcze innym kryterium.
Może zatem powstać pytanie o przyczynę i znaczenie pominięcia przez
ustawodawcę kryterium rodzaju roszczenia i konsekwencje takiego formułowania
przepisu; w szczególności, czy pismo podlega opłacie stałej tylko w razie
zgłoszenia roszczenia niemajątkowego (zwłaszcza o złożenie odpowiedniego
oświadczenia), a w razie zgłoszenia roszczeń mieszanych należy się opłata
zarówno stała, jak i stosunkowa, jak orzekł Sąd Apelacyjny w rozpoznawanej
sprawie.
Poszukując odpowiedzi należy zwrócić uwagę na motywy zmian
w przepisach o kosztach sądowych dokonane w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r.
i uwzględnić wymagania wobec aktów normatywnych nakładających ciężary
4
publiczne na osoby i inne podmioty, a taki charakter ma obowiązek uczestnictwa
stron w kosztach funkcjonowania państwowych organów wymiaru sprawiedliwości.
Obciążenia te muszą wynikać z ustawy, podlegają ścisłemu określaniu obowiązku,
a ponadto wysokość ich nie może tamować dostępu do sądu, będącego prawem
konstytucyjnym. Twórcy nowej ustawy niewątpliwie dążyli również do uproszczenia
ustalania wysokości i poboru opłat sądowych.
Realizacja tych założeń przejawia się w wydatnym rozszerzeniu rodzajów
spraw, w których pobiera się opłatę stałą, uznawaną w piśmiennictwie nawet za
regułę. Ocena taka nie jest pozbawiona podstawy, gdyż przepisy kazuistycznie
wyliczające obowiązek uiszczenia opłaty stałej wypełniają niemal w całości działy
2 – 8 (art. 22-78) ustawy. Szczegółowość tych unormowań nakazuje z ostrożnością
podchodzić do wykładni kontekstowej każdego z analizowanych przepisów.
Zadaniem ustawodawcy było bowiem przede wszystkim stworzenie systemu
kompletnego, wykluczającego pozostawienie pewnych kategorii spraw poza
regulacją.
Poszukiwanie podstawy do obciążenia skarżącego dwiema opłatami,
stosunkową i stałą sprzeciwiałoby się wspomnianym już motywom zastąpienia
ustawy z 1967 r. nową ustawą, zwłaszcza konieczności obniżenia ich wysokości.
Ogólny charakter, istotny dla rozstrzygnięcia każdego wypadku mają
przepisy art. 12 i 13. Pierwszy ustanawia regułę pobierania opłaty stałej
w sprawach o prawa niemajątkowe oraz o niektóre prawa majątkowe wskazane
w ustawie, a drugi regułę pobierania opłaty stosunkowej w sprawach o prawa
majątkowe.
W toku interpretacji, w pierwszej kolejności należy wyjaśnić znaczenie
i kryteria podziału na sprawy o prawa majątkowe i niemajątkowe. Pojęcia te nie
zostały zdefiniowane w ustawie o kosztach sądowych ani w kodeksie postępowania
cywilnego, a przykłady ich użycia nie prowadzą do pewnych wyników. Np. z art. 17
pkt 1 k.p.c. zdaje się wynikać, że sprawie majątkowej nadaje się znaczenie szersze
niż roszczeniu, ale w innych przepisach (np. art. 19 § 1 i 2 k.p.c.) wyrażenia:
sprawa i roszczenie używane są zamiennie.
5
Orzecznictwo wyjaśniło treść pojęcia praw oraz spraw majątkowych, wiążąc
je z uwarunkowaniami ekonomicznymi. Źródłem roztrząsanych wątpliwości jest
zatem pytanie o relacje między sprawą o prawa majątkowe i sprawą, w której
powód dochodzi roszczenia majątkowego. Jeżeli przyjmie się ich tożsamość,
wówczas art. 12 i 13 uzyskają treść „w sprawach, w których powód dochodzi
roszczenia majątkowego (albo niemajątkowego)” i takim lub równoważnym
zdaniem zostanie poprzedzony albo uzupełniony przepis art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c.
W tym wypadku kryterium kwalifikacji sprawy będzie stanowiło żądane świadczenie
(roszczenie) i jego związek z interesami ekonomicznymi powoda.
Można jednak przedmiot sprawy odnieść do prawa podmiotowego, jako
prawa chronionego. W takim wypadku należy wpierw ustalić na jakich stosunkach
opiera się prawo powoda. Jeżeli są to prawa osobiste, to nawet w razie istnienia
związku z sytuacją ekonomiczną powoda przedmiotem ochrony będzie prawo
niemajątkowe. Jest oczywiste, że powództwo zawierające żądanie
zadośćuczynienia roszczenia pieniężnego nie można by uznać jako majątkowej
sprawy wytoczonej o ochronę np. naruszonej czci.
Sąd Najwyższy rozpoznający zażalenie nie podziela interpretacji
przedstawionej w pierwszej kolejności. Stawianie znaku równości między sprawą
o prawa majątkowe a roszczeniem majątkowym nie byłoby zgodne z ustawą, która
zawiera przepisy uzależniające wpis stały od rodzaju roszczenia (art. 68 i 69).
Dowodzą one, że redakcja art. 26 nie jest przypadkowa, a użyte w tym przepisie
określenia przedmiotu sprawy podkreślają, że charakter roszczenia nie stanowi
kryterium kwalifikacji sprawy pod kątem rodzaju opłaty. Wniosek taki jest zgodny
z regułą wykładni, która – poza wypadkami wyjątkowymi - sprzeciwia się
zastępowaniu wyrażeń ustawowych innymi, nadającymi przepisowi odmienne
znaczenie.
Koncepcja praw podmiotowych opiera się na przekonaniu o istnieniu dóbr
jednostki podlegających ochronie. Jeśli chodzi o dobra osobiste, o których powód
twierdzi, że zostały naruszone, ich istnienie usprawiedliwia godność osoby.
Ochrona, której w pozwie domaga się powód w razie samowolnego zagrożenia lub
6
naruszenia, dotyczy skonkretyzowanego dobra osobistego i te fakty sąd będzie
ustalał oraz dobierał środki zapobiegające lub przywracające stan poprzedni.
Przepis określający rodzaj i wysokość opłaty sądowej w sprawie o ochronę
dóbr osobistych (art. 26 ust. 1 pkt 3) nie powtarza przymiotnika „niemajątkowy”,
zamieszczonego w przepisach ogólnych (art. 12 i 13 u.k.s.c.) gdyż oczywiste jest,
że godność osoby jest dobrem niemajątkowym i taki charakter ma prawo
podmiotowe oparte na tej podstawie. Nie ogranicza przedmiotu pozwu do ochrony
praw niemajątkowych , jak uczynił to w pktach 4-6. W związku z tym treść art. 26
ust. 1 pkt 3 jest jednoznaczna, a włączanie dodatkowego kryterium w postaci
przedmiotu roszczenia byłoby niezgodne z tekstem interpretowanego przepisu.
Nie można również przypuszczać, że ustawodawca nie dostrzegał istnienia praw
osobistych majątkowych i niemajątkowych i odrębnej ich regulacji, a przykładem
tego są prawa autorskie, spośród których prawa niemajątkowe podlegają opłacie
jak inne dobra osobiste. Art. 78 ust. 1 pr. aut. przewiduje roszczenia o świadczenia
osobiste (np. złożenie oświadczenia publicznego) oraz roszczenia o zapłatę
zadośćuczynienia na rzecz twórcy lub na cel społeczny. Autorskie prawa
majątkowe są natomiast chronione według innych reguł i na pierwsze miejsce
wysuwają się roszczenia o świadczenia majątkowe choć ustawodawca nie
zrezygnował z oświadczenia sprawcy publikowanego w prasie (art. 79 ust. 2 pkt 1
pr. autorskiego).
Omawiane różnice znalazły odbicie w ustawie o kosztach sądowych. W art.
26 ust. 1 ochrona praw autorskich znalazła unormowanie w punkcie (4) z wyraźnym
zaznaczeniem, że opłata stała należy się od pozwu w sprawach o ochronę
niemajątkowych praw autorskich. Wobec tego, że podział na prawa majątkowe
i niemajątkowe został dokonany w samej ustawie o prawie autorskim i prawach
pokrewnych, rodzaj prawa wskazany w art. 26 ust. 1 pkt 4 łączy się wyraźnie
z systematyką ustawy regulującej te prawa, co wystarcza do przyjęcia
zapatrywania, że opłata stała należy się od pozwu tylko w sprawach o ochronę
niemajątkowych praw autorskich (art. 78 ust. 1) oraz konstatacji, że ustawodawca
stwierdził to wyraźnie, czego nie dokonał w punkcie poprzedzającym dotyczącym
dóbr osobistych.
7
W art. 26 ustawodawca przyjął także inne rozwiązanie; nie rezygnując
mianowicie w sprawach o rozwód z najprostszej konstrukcji opłaty stałej, uwzględnił
charakter roszczeń alimentacyjnych oraz roszczeń o eksmisję miedzy małżonkami,
luźniej związanych z zasadniczym przedmiotem rozstrzygnięcia (rozwód i wina
rozkładu) i obowiązek odrębnej opłaty przesunął na chwilę orzekania. Wynika to
z treści ust. 2 u.k.s.c., a przepis byłby zbędny, gdyby stosować wykładnię art. 26
przyjmującą charakter roszczeń jako kryterium opłat należnych już w chwili
składania w sądzie pozwu oraz środków odwoławczych (por. uchwałę SN
z 19 czerwca 2007 r., III CZP 48/07 niepubl.)
Pobieranie stosunkowej i stałej opłaty sądowej w jednej sprawie o ochronę
naruszonych dóbr osobistych było w przeszłości akceptowane (postanowienie
Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 8 grudnia 1994 r., I ACz 297/94, OSA
1997/3/14). Orzeczenie to zapadło pod rządem ustawy z 1967 r., która nie miała
wymaganej obecnie szczegółowości. Poza tym jej art. 29 i 30 ustalały jako zasadę
pobieranie wpisu stosunkowego obliczanego od wartości przedmiotu sprawy,
a wpis stały traktowały jako wyjątek („chyba, że...”). Wysokość oraz podział
rodzajów spraw pod kątem rodzaju wpisu dokonywane było dopiero w kolejnych
rozporządzeniach Ministra Sprawiedliwości wydanych na podstawie art. 37 ustawy.
W takim stanie prawnym można było dojść do wniosku, że roszczenie pieniężne
zgłoszone w sprawie o ochronę dóbr osobistych podlega samodzielnie ustalanej
opłacie – wpisowi stosunkowemu. Zmiana dokonana ustawą z 28 lipca 2005 r.
polegająca na określeniu w ustawie rodzaju i wysokości wpisu stałego dla każdego
rodzaju spraw uzasadnia ponowną interpretację wyłaniającego się zagadnienia.
Wobec ustalenia, że pozew (a następnie środki odwoławcze i zaskarżenia)
o ochronę dóbr osobistych podlega opłacie stałej, należy stwierdzić, że powód
w rozpoznawanej sprawie uiścił obciążającą go opłatę od pozwu a następnie opłatę
od apelacji z naddatkiem.
Uzasadnia to uchylenie zaskarżonego postanowienia na podstawie art. 3941
k.p.c. w związku z art. 39815
k.p.c.
jz