Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 115/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa R. S.
przeciwko A.J. i in. ,
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 czerwca 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 kwietnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punktach 1 (pierwszym) w części
uwzględniającej powództwo oraz w punktach 2 (drugim) i 4
(czwartym) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód R. S. wniósł o uznanie w stosunku do niego za bezskuteczną
czynności prawnej z dnia 2 czerwca 2003 r. polegającej na sprzedaży przez
Korporację Finansowo – Inwestycyjną „J.” S.A. pozwanym […] prawa użytkowania
wieczystego lokalu użytkowego nr 5 położonego w G. przy ul. G. […], dla którego
Sąd Rejonowy w G. prowadzi księgę wieczystą KW […].
W uzasadnieniu powództwa wskazał, że zawarł z Korporacją Finansową „J.”
umowę pożyczki na kwotę 80.000 DEM oraz 10.000 USD. Ponieważ „J.” S.A. nie
uiściła na rzecz powoda kwoty wynikającej z umowy pożyczki, powód wypełnił
weksel in blanco i wystąpił ze stosownym powództwem do sądu. Sąd Okręgowy
nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 7 lutego 2003 r., I Nc …/02
nakazał zapłacić przez „J.” S.A. na rzecz powoda kwotę 201.126 zł z umownymi
odsetkami w wysokości 2% dziennie oraz kosztami procesu. Wszczęta przez
powoda egzekucja nie doprowadziła do wyegzekwowania zasądzonej należności.
„J.” S.A. zawarła w dniu 2 czerwca 2003 r. umowę sprzedaży prawa
użytkowania wieczystego lokalu użytkowego nr 5 położonego w G. przy ul. G. nr
[…], dla którego Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą KW nr […], mocą której
własność nieruchomości nabyli pozwani. W ocenie powoda wskutek zbycia wyżej
wskazanej nieruchomości „J.” S.A. stał się niewypłacalny w wyższym stopniu,
aniżeli był przed dokonaniem sprzedaży nieruchomości na rzecz pozwanych.
W toku postępowania powód rozszerzył powództwo, wnosząc dodatkowo
o zasądzenie od pozwanych solidarnie na jego rzecz kwoty 159.040 zł wraz
z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty.
Pozwani w odpowiedzi na pozew wnieśli o oddalenie obu żądań i zaprzeczyli
jakoby powód był wierzycielem Korporacji Finansowej „J.” S.A. Jednocześnie
potwierdzili, że dokonali czynności prawnej nabycia prawa własności lokalu nr 5
przy ul. G. […]. W ich ocenie w wyniku tej czynności zmniejszyły się pozycje bierne
Korporacji Finansowej „J.”, a Spółka nie stała się niewypłacalna w stopniu wyższym
niż była przed dokonaniem czynności. Lokal nr 5 był obciążony hipoteką zwykłą w
wysokości 449.763 zł na rzecz banku X. oraz hipoteką w wysokości 350.000 DM na
rzecz Bank Y. […]. W chwili zawarcia umowy sprzedaży przedmiotowego lokalu
hipoteki nadal go obciążały. Przy założeniu, że powód wszcząłby egzekucję z
3
nieruchomości, to i tak nie uzyskałby z niej zaspokojenia, gdyż ustawowe
pierwszeństwo w zaspokojeniu miałyby wierzytelności banków, ze względu na ich
zabezpieczenie hipotekami. W konsekwencji zdaniem pozwanych nie można uznać
za trafną tezę powoda, że czynność polegająca na sprzedaży tego lokalu
pozwanym została dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 12 sierpnia 2005 r. oddalił powództwo w
całości i orzekł o kosztach jak w sentencji. Sąd ten ustalił, że powód R. S. oraz
Korporacja Finansowa S.A. „J.” ku w dniu 31 sierpnia 2000 r. zawarli umowę
pożyczki na mocy której powód pożyczył tej spółce kwotę 80.000 DM i 10.000 USD.
Korporacja Finansowa „J.” S.A. wystawiła na rzecz powoda weksel in blanco z
deklaracją wekslową. Ponieważ pożyczka nie została spłacona w terminie powód
wypełnił weksel na kwotę 201.216 zł wraz z odsetkami 2% dziennie i wystąpił w
dniu 7 listopada do Sądu Okręgowego z pozwem w postępowaniu nakazowym o
zasądzenie tej kwoty. Wyrokiem z dnia 29 stycznia 2004 r., po wniesieniu zarzutów,
Sąd Okręgowy utrzymał nakaz zapłaty zasądzający na rzecz powoda żądaną
kwotę. Ostatecznie Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 kwietnia 2005 r. zmienił
wyrok Sądu Okręgowego z dnia 29 stycznia 2004 r. w ten sposób, że zasądził od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 201.216 zł wraz z ustawowymi odsetkami od
dnia 5 listopada 2002 r.
Sumy aktywów spółki Korporacja Finansowa „J.” w postaci trwałej oraz
aktywów obrotowych na dzień 1 stycznia 2002 r. wynosiły 3.811.738 zł, zaś na
koniec tego roku 3.100.810 zł. Spółka była również właścicielem nieruchomości
lokalowej – lokalu użytkowego nr 5 położonego przy ul. Grunwaldzkiej […]. Lokal
ten przedstawiał wartość 750.000 zł. Bank X. […] udzielił spółce kredyt
inwestycyjny w wysokości 449.763 zł w dniu 2 grudnia 1999 r. Natomiast Bank Y.
[…] w dniu 30 listopada 1999 r. udzielił kredytu w wysokości 550.000 DM. Na
zabezpieczenie spłaty tych kredytów Korporacja Finansowa „J.” ustanowiła na
wyżej opisanej nieruchomości dwie hipoteki zwykłe w wysokości 449.763 zł na
rzecz Banku X. oraz w wysokości 350.000 DM na rzecz Y. Hipoteki te zostały
wpisane do księgi wieczystej w dniu 25 lipca 2000 r. Termin spłat kredytów mijał w
2004 r.
4
W celu zmniejszenia zadłużenia Korporacja „J.” podjęła decyzję o sprzedaży
lokalu użytkowego nr 5. W dniu 2 czerwca 2003 r. została podpisana umowa
sprzedaży, na mocy której Korporacja Finansowa „J.” sprzedała A. J. udział we
współwłasności tego lokalu w wysokości ¼ części, zaś małżonkom B. D. i J. J. –
D. udział wynoszący ¾ części udziału we współwłasności tej nieruchomości za
łączną cenę wszystkich udziałów wynoszącą 750.000 zł. Jednocześnie strony
umowy zawarły umowę zwolnienia z długu. Korporacja Finansowa „J.” zwolniła A.
J. z zapłaty ceny sprzedaży w wysokości 177.500 zł w zamian za spłatę przez tą
ostatnią zadłużenia spółki w Y. Banku z tytułu udzielonego kredytu do wysokości
65.613,90 EURO. B. D. oraz J. J.-D. zostali zwolnieni z zapłaty ceny sprzedaży za
lokal w wysokości 550.000 zł w zamian za spłatę zadłużenia z tytułu udzielonego
kredytu w Y. Banku do wysokości 61.944 EURO i X. Banku do wysokości 299.880
zł. W konsekwencji kredyty, co do których zostały ustanowione hipoteki na
nieruchomości zostały w całości spłacone. Na wniosek pozwanych w dniu 22 marca
2004 r. zostały wykreślone z księgi wieczystej prowadzonej dla lokalu nr 5 hipoteki
zwykłe w wysokości 449.763 zł na rzecz X. Banku oraz w wysokości 350.000 DM
na rzecz Y. Bank .
W roku 2003 siedziba Korporacji Finansowej „J.” została przeniesiona do
Mińska na Białorusi, gdzie znajduje się cała dokumentacja spółki. W toku egzekucji
prowadzonej na podstawie natychmiast wykonalnego nakazu zapłaty powód R. S.
uzyskał jedynie zaspokojenie z zajętej ruchomości – samochodu osobowego
Seicento w wysokości 11.600 zł.
Rozważając kwestię zasadności powództwa ze skargi pauliańskiej Sąd
Okręgowy doszedł do wniosku, że nie została spełniona przesłanka w postaci
dokonania czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela, tj. czynności w wyniku
której dłużnik stał się niewypłacalny lub też stał się niewypłacalny w większym
stopniu niż przed dokonaniem czynności. Sprzedaż lokalu nr 5 nie pogorszyła ani
nie polepszyła sytuacji powoda R. S. Przed dokonaniem sprzedaży nieruchomość
była obciążona hipotekami przewyższającymi łącznie wartość całej nieruchomości.
W ocenie Sądu, gdyby sprzedaży nieruchomości nie dokonano, a komornik
wszcząłby egzekucję z nieruchomości obciążonej hipotekami, to zgodnie z art. 922
k.p.c. byłby zobowiązany do zawiadomienia wierzycieli hipotecznych o prowadzonej
5
egzekucji przez wierzyciela nieuprzywilejowanego jakim był powód. W przypadku
przyłączenia się wierzycieli hipotecznych (banki) zgodnie z art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c.
mieliby oni pierwszeństwo w zaspokojeniu się z ceny uzyskanej ze sprzedaży
nieruchomości. Z porównania wartości nieruchomości oraz wysokości zadłużenia
należy wnosić, iż sami wierzyciele hipoteczni uzyskaliby niepełne zaspokojenie, zaś
powód jako wierzyciel nieuprzywilejowany pozostałby bez zaspokojenia. Dlatego
też nawet brak sprzedaży nieruchomości spowodowałby w efekcie niemożność
skutecznego zaspokojenia się powoda z tej nieruchomości. Tak więc sprzedaż
nieruchomości nie stanowiła pokrzywdzenia wierzyciela. Jak stwierdził Sąd
Okręgowy, uwzględnienie powództwa prowadziłoby do sytuacji, że wierzyciel
mógłby prowadzić egzekucję z nieruchomości bez obciążeń hipotecznych i
paradoksalnie zostałby postawiony w lepszej sytuacji niż gdyby czynności
sprzedaży nie dokonano.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji powoda wyrokiem z dnia 5 kwietnia
2006 r. zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że uznał w
stosunku do powoda R. S. za bezskuteczną czynność prawną – umowę sprzedaży
lokalu użytkowego stanowiącego odrębną nieruchomość opisanego w księdze
wieczystej Nr […] Sądu Rejonowego w G. wraz z przynależącym do niego udziałem
w prawie użytkowania wieczystego gruntu i udziałem w częściach wspólnych
budynku, zawartą w dniu 2 czerwca 2003 r. przed Notariuszem […] pomiędzy
Korporacją Finansowo Inwestycyjną „J.” i A. J., J. J.-D. oraz B. D. w celu ochrony
wierzytelności powoda w kwocie 201.126 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 5
listopada 2002 r. wynikającej z nakazu zapłaty Sądu Okręgowego z dnia 7 lutego
2003 r. utrzymanego w mocy wyrokiem tegoż Sądu z dnia 29 stycznia 2004 r. i
zmienionego wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 5 kwietnia 2005 r. i oddalił
powództwo w pozostałej części.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie do zaakceptowania jest pogląd Sądu
Okręgowego, że czynność prawna przeniesienia własności nieruchomości przez
spółkę „J.” na pozwanych nie prowadzi do pokrzywdzenia wierzyciela. Sąd
odwoławczy przyjął, że pokrzywdzenie to ogół skutków, jakie stan niewypłacalności
powoduje w prawnie chronionej sferze wierzyciela. Dla wierzyciela oznacza więc,
że zawiódł się w nadziei na wykonanie zobowiązania, gdyż jego wykonanie nie jest
6
możliwe albo napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Istnienie
niewypłacalności ustala się na chwilę wytoczenia powództwa, a także w momencie
wyrokowania. Istnienie w chwili zaskarżenia czynności owej niewypłacalności
warunkującej pokrzywdzenie wierzyciela jest konieczne o tyle, że usprawiedliwia
wytoczenie powództwa. Podobnie jest z chwilą wyrokowania, gdyż powództwo musi
być zasadne również w tej dacie, albowiem zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c. sąd bierze
pod uwagę stan sprawy z chwili zamknięcia rozprawy.
Sąd Apelacyjny podniósł również, że z punktu widzenia skuteczności oceny
czynności jako prowadzącej do powstania niewypłacalności nie jest istotne, jakie
motywy kierowały dłużnikiem, który na skutek podjętej czynności pomniejszył
aktywa swojego majątku. Nie jest też istotne, czy nieruchomość, jak w tym wypadku
była obciążona hipotekami i to na jaką opiewały kwotę. Konstrukcja
niewypłacalności z art. 527 § 2 k.c. jest bowiem jasna, a jej formalne ujęcie
w przepisie nie zezwala na rozważania, jakie czynił Sąd Okręgowy dotyczące tego,
czy gdyby dłużnik nie „wyprowadził” nieruchomości z majątku spółki, powód mógłby
się z niej skutecznie zaspokoić.
Czynność zbycia aktywów majątkowych powoduje, że realnie możliwy do
ustalenia majątek dłużnika pomniejsza się, a więc tym samym zwiększa się
niewypłacalność dłużnika. Tę bowiem należy odnieść nie do konkretnego składnika
majątkowego, ale do majątku w ogólności, o czym przekonuje powinność
wykazania przez wierzyciela, że egzekucja prowadzona przeciwko dłużnikowi nie
przyniosła zaspokojenia jego wierzytelności. Pogłębienie niewypłacalności może
polegać zwłaszcza na wyzbyciu się przez dłużnika składników majątku, które dotąd
dla wierzyciela nie były osiągalne. Klasycznym przykładem tej sytuacji jest
rozpoznawana sprawa i zbycie nieruchomości obciążonej hipotekami, z której to
nieruchomości w normalnym toku egzekucji powód mógłby nie uzyskać
zaspokojenia.
Sąd Apelacyjny ostatecznie stanął na stanowisku, że czynność sprzedaży
nieruchomości lokalowej nr 5 położonej przy ul. G[...], dokonana przez spółkę z
pozwanymi spowodowała pokrzywdzenie wierzyciela istniejące w dacie wytoczenia
powództwa i w dacie wyrokowania oraz, że spełnione zostały pozostałe warunki
skuteczności powództwa.
7
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku pozwani zarzucili naruszenie
przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy:
- art. 321 § 1 k.p.c., poprzez wyrokowanie co do przedmiotu w ogóle nie objętego
żądaniem powoda, przy jednoczesnym uwzględnieniu wysokości roszczenia wbrew
treści pozwu;
- art. 217 § 2 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c., poprzez pominięcie przy wydaniu
rozstrzygnięcia zaoferowanego przez pozwanych dowodu w postaci wskazania
majątku dłużnika wystarczającego do zaspokojenia wierzyciela, i nie wyjaśnienie
w uzasadnieniu przyczyn dla których odmówił temu dowodowi wiarygodności
i mocy dowodowej
oraz naruszenie przepisów prawa materialnego, tj:
- art. 527 § 1 k.c. przez błędne uznanie, że stan faktyczny sprawy, w którym dłużnik
nie dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela, albowiem nie stał się
niewypłacalny, lub niewypłacalny w wyższym stopniu, odpowiada stanowi
hipotecznemu oznaczonemu przywołana normą prawną;
- art. 527 § 1 i 3 k.c. oraz art. 6 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie
i przerzucenie na pozwanych ciężaru udowodnienia, iż dłużnik działał ze
świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c. Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu,
który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Przepis ten wyraźnie
nawiązuje do art. 187 § 1 k.p.c., który stanowi, że pozew powinien zawierać
dokładnie określone żądanie oraz przytoczenie okoliczności faktycznych
uzasadniających żądanie. W konsekwencji naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. może
mieć miejsce w sytuacji, gdy sąd wyrokuje co do rzeczy, która nie była
przedmiotem żądania, czy też opierając się na innej podstawie faktycznej niż ta,
którą wskazał powód.
Żądanie pozwu zarówno od strony podmiotowej jak i przedmiotowej winno
być ściśle określone tak aby nie było wątpliwości co jest przedmiotem
postępowania i przeciwko komu powód rości sobie określone prawa. W praktyce
jednak żądania nie zawsze formułowane są w sposób precyzyjny. Niejednokrotnie
nie budząca wątpliwości intencja powoda (którą można ustalić w oparciu
8
o podstawę faktyczna powództwa) nie zostaje w sposób poprawny wyartykułowana
w treści pozwu. Należy zważyć, że powód nie jest obowiązany do przytoczenia
podstawy prawnej powództwa, trudno też od niego wymagać aby sformułowanie
żądania pozwu odznaczało się poprawnością jurydyczną. Słusznie więc podkreśla
się w doktrynie i orzecznictwie Sądu Najwyższego, że związanie granicami żądania
nie oznacza, że sąd związany jest w sposób bezwzględny samym sformułowaniem
zgłoszonego żądania (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1976 r., IV
CR 525/76, nie publ.). Jeżeli treść żądania sformułowana jest niewłaściwie,
niewyraźnie lub nieprecyzyjnie sąd może, a nawet ma obowiązek odpowiednio je
zmodyfikować, jednakże zgodnie z wolą powoda i w ramach podstawy faktycznej
powództwa. Oczywiście ingerencja sądu w tym zakresie nie może być zbyt daleko
idąca. W tym przypadku chodzi wyłącznie o nadanie objawionej w treści pozwu woli
powoda poprawnej jurydycznie formy.
Rację mają skarżący, twierdząc, że sentencja wyroku Sądu Apelacyjnego
odbiega od treści żądania pozwu. Nie zmienia to jednak faktu, że Sąd Apelacyjny
nie przekroczył granic wyrokowania wskazanych w art. 321 k.p.c. Ponad wszelką
wątpliwość (opierając się tylko na treści pozwu) można przyjąć, że w niniejszej
sprawie powód wniósł o uznanie za bezskuteczną w stosunku do niego czynności
prawnej z dnia 2 czerwca 2003 r. dokonanej pomiędzy Korporacją Finansowo -
Inwestycyjną „J.” S.A. a pozwanymi A. J., J. J. i B. D., która dotyczyła lokalu
użytkowego nr 5 dla którego Sąd Rejonowy w G. prowadzi księgę wieczystą KW nr
[…]. W oparciu o samo żądanie i zgromadzony w sprawie materiał procesowy Sąd
Apelacyjny w procesie wyrokowania nadał żądaniu powoda poprawną formę i treść
zgodnie z jego nie budzącą wątpliwości wolą nie wychodząc przy tym poza ramy
podstawy faktycznej powództwa.
Nie można zgodzić się z tezą skarżących, że wartość przedmiotu sporu
determinuje zakres żądanej ochrony. Sąd udziela lub odmawia udzielenia ochrony
prawnej ustosunkowując się do żądania powoda i przedstawionej przez niego
podstawy faktycznej. Już z uzasadnienia pozwu wynika, ze powód wytoczył
powództwo celem ochrony przysługującej mu względem Korporacji Finansowej „J.”
wierzytelności, w kwocie 201.126 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 5 listopada
2002 r. wynikającej z nakazu zapłaty Sądu Okręgowego z dnia 7 lutego 2003 r..
9
Nakaz ten został następnie utrzymany w mocy wyrokiem tego Sądu z dnia 29
stycznia 2004 r. i zmieniony wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 5 kwietnia 2005 r.
Ma rację skarżący twierdząc, że nastąpiło naruszenie art. 217 § 2 k.p.c. oraz
art. 328 § 2 k.p.c., poprzez pominięcie przy wydaniu rozstrzygnięcia zaoferowanego
przez pozwanych dowodu w postaci wskazania majątku dłużnika wystarczającego
do zaspokojenia wierzyciela, i nie wyjaśnienie w uzasadnieniu przyczyn dla których
odmówił temu dowodowi wiarygodności i mocy dowodowej.
Faktycznie, przeprowadzenie takiego dowodu ma istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, z uwagi na treść przepisu art. 533 k.c. zgodnie
z którym osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej
dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli może zwolnić się od
zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za
bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego
zaspokojenia mienie dłużnika.
W piśmie procesowym z dnia 11 maja 2005 r., w którym ustosunkowali się do
żądań powoda, w szczególności do treści pisma powoda z dnia 11 kwietnia 2005 r.
znajduje się stwierdzenie, że: „w chwili obecnej „J.” S.A. posiada nadal wierzytelność w
kwocie 5.600.000 zł wobec P. K., która zabezpieczona jest hipoteką wpisaną do Księgi
Wieczystej KW nr […] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w G. Wartość majątku „J.”
jest zdecydowanie większa, niż wielkość wierzytelności powoda wobec dłużnika –
Dowód: Księga wieczysta jw.” W ten sposób pozwani podjęli próbę wykorzystania
jednego ze wskazanych środków obrony przed skargą pauliańską wskazując
precyzyjne dane co do mienia dłużnika nadającego się do egzekucji. Zaniechanie
przez Sąd pierwszej instancji przeprowadzenia dowodu zawnioskowanego przez
pozwanych w tym zakresie usprawiedliwiała negatywna ocena wypełnienia
pozytywnych przesłanek uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną wobec
wierzyciela składającego skargę. Nie mógł jednak tego uczynić Sąd drugiej instancji,
który uznał samą skargę pauliańską za zasadną. Przytoczony wyżej art. 533 k.c. ma
bowiem zastosowanie dopiero wtedy, gdy spełnią się przesłanki uznania względnej
bezskuteczności czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem.
Usprawiedliwiona jest pierwsza z ustawowych podstaw kasacyjnych
i podniesione w jej ramach zarzuty naruszenia prawa materialnego. Podniesione
10
w ramach tej podstawy zarzuty naruszenia art. 527 k.c. zmierzały do wykazania braku
związku przyczynowego pomiędzy czynnością prawną dłużnika, a pokrzywdzeniem
wierzycieli, które zgodnie z art. 527 § 2 k.p.c. ma miejsce, jeżeli wskutek tej czynności
dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był
przed dokonaniem czynności.
Przechodząc do kwestii pokrzywdzenia, uzasadnione jest podtrzymanie
poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 listopada 2001 r., IV
CKN 525/00, (nie publ.), że pokrzywdzenie powstaje na skutek takiego stanu majątku
dłużnika, który powoduje niemożność, utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia
wierzyciela. W tej sytuacji chodzi o rzeczywistą niewypłacalnością dłużnika, ocenianą
według chwili wystąpienia przez wierzyciela z akcją pauliańską jak również chwili
wyrokowania (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2001 r., V CKN 280/00,
nie publ.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2004 r., II CK 367/03, nie publ.;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2005 r., IV CK 806/04, nie publ.).
Trafnie też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 13 października
2006 r., III CSK 58/06, (nie publ.) zwrócił uwagę na fakt, że samo uzyskanie przez
dłużnika na skutek dokonania zaskarżonej czynności ekwiwalentu od osoby trzeciej
nie eliminuje stanu pokrzywdzenia wierzyciela, jeżeli wierzyciel nie miał możliwości
uzyskania zaspokojenia chronionej wierzytelności z ekwiwalentu (świadczenia
wzajemnego osoby trzeciej). Również w takiej sytuacji rozporządzenie majątkowe
dłużnika mogłoby prowadzić do stanu jego niewypłacalności, skoro uzyskany przez
dłużnika ekwiwalent rozporządzenia nie umożliwia wierzycielowi zaspokojenia
egzekucyjnego chronionej wierzytelności.
W przytoczonym powyżej orzecznictwie słusznie akcentuje się wypływający
z istoty skargi pauliańskiej rzeczywisty (obiektywny) charakter niewypłacalności
dłużnika, który nie jest w stanie zaspokoić wierzyciela nawet w sytuacji gdy ten ostatni
wspomagany jest przymusem państwowym realizowanym w toku postępowania
egzekucyjnego. Istotne jest więc dla zbadania wystąpienia przesłanki pokrzywdzenia
wierzyciela ustalenie, czy w przypadku nie dokonania konkretnej czynności wierzyciel
faktycznie zostałby zaspokojony. W uzasadnieniu cytowanego wyroku z dnia
13 października 2006 r. Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał, że jeżeli przedmiot
zaskarżonej umowy sprzedaży był obciążony hipoteką w chwili zawierania tej umowy,
11
to okoliczność ta nie może pozostać bez znaczenia dla stwierdzenia działania dłużnika
z pokrzywdzeniem wierzycieli w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. W tej sytuacji może
pojawić się kwestia, czy doszło do pokrzywdzenia wierzyciela, skoro wierzyciel nie
mógłby liczyć na preferencyjne zaspokojenie swojej wierzytelności ze sprzedanej
nieruchomości. Przedmiot nielojalnej czynności prawnej dłużnika może tracić dla
wierzyciela pauliańskiego swój walor egzekucyjny, jeżeli doszłoby do ustanowienia
na nim wcześniej hipoteki tworzącej przywilej egzekucyjny dla wierzyciela
hipotecznego.
Jak wynika z ustaleń faktycznych poczynionych w niniejszej sprawie przez
Sądy obu instancji, hipoteki na spornej nieruchomości ustanowione zostały przed
powstaniem wierzytelności powoda. Istotne jest, również i to, że hipoteki te
zabezpieczały wierzytelności w wysokości przenoszącej wartość przedmiotowej
nieruchomości. W konsekwencji oczywiste jest w świetle art. 1025 k.p.c. (plan
podziału sumy uzyskanej z egzekucji sporządza się z uwzględnieniem zasady
uprzywilejowania jednych należności w stosunku do innych), że w takim stanie
rzeczy gdyby została przeprowadzona egzekucja ze spornej nieruchomości
obciążonej hipotekami to wierzyciel (powód) nie uzyskałby zaspokojenia
w najmniejszym stopniu.
Mając powyższe na uwadze nie sposób zgodzić się z przyjętym przez Sąd
drugiej instancji poglądem że pogłębienie niewypłacalności w rozumieniu art. 527 §
2 k.c. polega w każdym przypadku także na wyzbyciu się przez dłużnika składnika
majątkowego, który dotąd był dla wierzyciela niedostępny.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art.
108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
12
kg