Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 sierpnia 2007 r.
II UK 23/07
Po uznaniu przez Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 24 kwietnia
2002 r., P 5/01 (Dz.U. Nr 78, poz. 713, opublikowanym w dniu 19 czerwca 2002 r.)
niekonstytucyjności art. 32 ust. 1 pkt 1 i pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r.
o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity
tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.), jednorazowe odszkodowanie z ty-
tułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (art. 9-11 tej ustawy), ma cha-
rakter świadczenia z ubezpieczenia społecznego i nie podlega przedawnieniu.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Beata
Gudowska, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 sierpnia
2007 r. sprawie z wniosku Krystyny P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w K. o odszkodowanie, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej
od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie z
dnia 27 września 2006 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 27 września 2006 r. [...] Sąd Okręgowy w Koszalinie od-
dalił apelację wnioskodawczyni Krystyny P. od wyroku Sądu Rejonowego w Ko-
szalinie z dnia 30 czerwca 2006 r. w sprawie przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w K. o jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci
męża Zdzisława P. wskutek choroby zawodowej, wskazując, podobnie jak orzeka-
jący w sprawie Sąd pierwszej instancji, że roszczenie uległo przedawnieniu.
2
Według ustaleń faktycznych, decyzją z dnia 6 lutego 1997 r. Państwowy Tere-
nowy Inspektor Sanitarny w K. ustalił istnienie choroby zawodowej u męża wniosko-
dawczyni, a orzeczeniem z dnia 18 marca 1998 r. lekarz orzecznik ustalił u niego 90
% uszczerbek na zdrowiu w związku z chorobą zawodową, z tytułu którego praco-
dawca - PPM „A.K." S.A. w K. wypłacił jednorazowe odszkodowanie. W dniu 16 paź-
dziernika 1998 r. Zdzisław P. zmarł, a wnioskodawczyni w dniu 22 października 1998
r. złożyła wniosek o rentę rodzinną. Orzeczeniem z dnia 30 października 1998 r. le-
karz orzecznik ZUS ustalił związek śmierci Zdzisława P. z chorobą zawodową, a de-
cyzją z dnia 5 listopada 1998 r. organ rentowy przyznał rentę rodzinną po zmarłym.
W dniu 20 marca 2006 r. wnioskodawczyni złożyła wniosek o jednorazowe odszko-
dowanie po zmarłym wskutek choroby zawodowej mężu. Decyzją z dnia z dnia 4
maja 2006 r. organ rentowy odmówił prawa do jednorazowego odszkodowania, pod-
nosząc w uzasadnieniu, że roszczenie uległo przedawnieniu.
Sąd Apelacyjny wskazał, iż w sprawie o jednorazowe odszkodowanie przysłu-
gujące rodzinie zmarłego pracownika na podstawie art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.), datą przesądzającą o
wymagalności roszczenia jest powzięcie wiadomości o szkodzie, w tym wypadku o
związku śmierci pracownika - rencisty z chorobą zawodową. W sprawie związek ten
został ustalony orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS z dnia 29 października 1998 r. i
chociaż wnioskodawczyni twierdziła, że orzeczenia tego nie otrzymała, to jednak
otrzymała decyzję organu rentowego przyznającą jej prawo do renty rodzinnej po
mężu zmarłym wskutek choroby zawodowej, a tym samym powzięła wiadomość o
związku śmierci męża z chorobą zawodową. Od tej chwili rozpoczął się bieg
przedawnienia, którego okres upłynął po trzech latach, tj. w listopadzie 2001 r. Prze-
pis art. 291 § k.p. stanowi, że roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z
upływem 3 lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Reguła ta znajduje
zastosowanie także do roszczeń przysługujących pracownikowi w oparciu o przepisy
art. 9 - 11 ustawy wypadkowej (jednorazowe odszkodowanie), jak i roszczeń upraw-
nionych członków rodziny zmarłego pracownika - art.12 ust. 1 ustawy wypadkowej.
Wnioskodawczyni wystąpiła z wnioskiem o jednorazowe odszkodowanie 20 marca
2006 r., a więc z rażącym przekroczeniem tego terminu.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik wniosko-
dawczyni i zarzucając naruszenie prawa materialnego poprzez: „zastosowanie nie-
3
właściwego w przedmiotowej sprawie rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Spo-
łecznej z dnia 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym
lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego
uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania (Dz.U. Nr
234, poz. 1974) i nieuwzględnienie sytuacji, że w momencie złożenia wniosku o
świadczenia rentowe, tj. 22 października 1998 r., nie było obowiązku zwracania się z
odrębnym wnioskiem o jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwa-
łego uszczerbku na zdrowiu”, niewłaściwe zastosowanie „art. 35 ust. 1 ustawy z dnia
12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych (...), z którego wynika fakt, że świadczenia m.in. z tytułu choroby zawodowej
przyznaje się w razie śmierci pracownika lub rencisty na wniosek uprawnionych do
tych świadczeń członków rodziny, jednak nie wynika obowiązek odrębnego wniosku
o jednorazowe odszkodowanie” oraz niewłaściwe zastosowanie „art. 291 § 1 k.p.,
poprzez uznanie, że wnioskodawczyni rażąco przekroczyła termin składając wniosek
o jednorazowe odszkodowanie 20 marca 2006 r., podczas gdy pierwszy wniosek o
świadczenia rentowe z tytułu śmierci męża został złożony 22 października 1998 r., i
niezastosowanie adekwatnego w przedmiotowej sprawie art. 118 k.c.”, wniósł o jego
uchylenie w całości i orzeczenie co do istoty sprawy, lub uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji
wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej (jej podstaw) i jest związany ustaleniami faktycznymi
stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu
naruszenia przepisów postępowania - tak jak w rozpoznawanej sprawie - bądź jeżeli
taki zarzut okaże się niezasadny. Okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy nie
budzą wątpliwości, sporna pozostaje ich ocena w świetle przepisów prawa material-
nego. Oceniając podstawy skargi, należy stwierdzić, że jest ona uzasadniona gdy
podnosi zarzut niewłaściwego zastosowania art. 291 § 1 k.p. i przyjęcia, że po-
wództwo o jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci męża wnioskodawczyni w
związku z chorobą zawodową było przedawnione, aczkolwiek Sąd Najwyższy nie
podziela uzasadnienia tego zarzutu.
4
Wstępnie i ogólnie trzeba zauważyć, że w ustawie z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11,
poz. 74 ze zm.) wyodrębnione zostało między innymi ryzyko ubezpieczeniowe wy-
padkowe, które zostało odrębnie uregulowane ustawą z dnia 30 października 2002 r.
o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
(Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.), która uchyliła - w art. 61 pkt 2 - ustawę z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych. Nową ustawę cechuje całościowy, kompleksowy charakter, wyrażający się
głównie ustanowieniem wspólnych regulacji właściwie dla wszystkich - z wyłącze-
niem rolników - ubezpieczonych, a więc już nie tylko pracowników, zaś wszyscy nią
objęci traktowani są w podobny sposób. Nie ma też różnic między pracownikami
uspołecznionych i nieuspołecznionych pracodawców. W myśl art. 2371
§ 1 k.p. (obo-
wiązującego od dnia 1 stycznia 2003 r.) pracownikowi, który uległ wypadkowi przy
pracy lub zachorował na chorobę zawodową, przysługują świadczenia z ubezpiecze-
nia społecznego, określone w odrębnych przepisach, przy czym z uwagi na taki ich
charakter wypłacane są one z osobnego funduszu wypadkowego przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych.
Zgodnie z art. 6 ust.1 pkt 4 i 5 ustawy wypadkowej, ubezpieczonemu, który
doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, a także dla członków ro-
dziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej przysługuje jednorazowe odszkodowanie. Ubezpieczeniowy charakter
świadczeń z tego tytułu (ubezpieczenia wypadkowego) daje podstawę do stwierdze-
nia, że w aktualnym stanie prawnym roszczenie o jednorazowe odszkodowanie z
tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej nie podlega przedawnieniu. Nic
innego nie wynika z tej ustawy, brak też podstaw do stosowania przepisów Kodeksu
pracy o przedawnieniu - art. 291 § 1, przewidującego, że roszczenia ze stosunku
pracy ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym stały się wymagalne.
Trzeba jednak zauważyć, że zgodnie z art. 49a ust. 1 tej ustawy, znajduje ona
zastosowanie do spraw o świadczenia z tytułu wypadków przy pracy, które nastąpiły
począwszy od dnia 1 stycznia 2003 r., przy czym dotyczy to także świadczeń z tytułu
chorób zawodowych, jeżeli uszczerbek na zdrowiu spowodowany taką chorobą zo-
stał stwierdzony po dniu 31 grudnia 2002 r. Do spraw o świadczenia z tytułu wypad-
ków, które nastąpiły przed dniem 1 stycznia 2003 r., oraz z tytułu uszczerbku na
zdrowiu spowodowanego chorobą zawodową, a stwierdzonego przed tą datą, sto-
5
suje się przepisy obowiązujące w dniu, w którym nastąpił wypadek lub w którym
stwierdzono uszczerbek na zdrowiu spowodowany chorobą zawodową.
W okolicznościach sprawy należy podzielić pogląd Sądu pierwszej instancji,
poparty przez Sąd Okręgowy, że zastosowanie w sprawie znajdą przepisy ustawy z
dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób za-
wodowych (związek śmierci męża wnioskodawczyni z chorobą zawodową został
stwierdzony przez lekarza orzecznika ZUS w dniu 30 października 1998 r.). Na grun-
cie tej ustawy wypadkowej, w orzecznictwie nie budziło wątpliwości, że roszczenie o
jednorazowe odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu spowodowanego wy-
padkiem przy pracy lub chorobą zawodową, ulegało trzyletniemu przedawnieniu, któ-
rego bieg, stosownie do art. 291 § 1 k.p., rozpoczynał się od dnia, w którym pracow-
nik dowiedział się o doznaniu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo
jego zwiększeniu się co najmniej o 10% (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 17 października 1984 r., III PZP 29/84, OSNCP 1985 nr 2-3,
poz. 21). Podejmując tę uchwalę, której nadano moc zasady prawnej, Sąd Najwyż-
szy, powołując się na dotychczasowe orzecznictwo, uznał, że roszczenie pracownika
(bądź uprawnionego członka rodziny) o jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypad-
ku przy pracy lub choroby zawodowej należy zakwalifikować do dziedziny stosunków
pracy, które zgodnie z art. 291 § 1 k.p., podlegają trzyletniemu okresowi przedawnie-
nia, bowiem ustawodawca zaliczył je do spraw ze stosunku pracy. W ocenie tego
Sądu, „ani w doktrynie, ani w judykaturze nie prezentowano poglądu odmiennego, a
więc nie twierdzono, że roszczenia, o których mowa, nie mają swego źródła w dzie-
dzinie stosunków pracy. Z tej też przyczyny nie można podzielić poglądu, że rosz-
czenie o którym mowa - wynika z przepisów o ubezpieczeniu społecznym i jako takie
nie ulega przedawnieniu”. Podzielając ten pogląd, należy jednak zauważyć znaczącą
zmianę stanu prawnego i to nie tylko odnoszącą się do zmiany Kodeksu pracy, ale
zwłaszcza wynikającą z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2002
r., P 5/01 (Dz.U. Nr 78, poz. 713, opublikowanego w dniu 19 czerwca 2002 r.), który
orzekł, że art. 32 ust. 1 pkt 1 i pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadcze-
niach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych są niezgodne z art. 2 oraz
z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że wprowadzają nierówne
traktowanie pracodawców oraz osób uprawnionych do odszkodowania, oraz ograni-
czają odpowiedzialność Zakładu Ubezpieczeń Społecznych tylko do pracowników
nieuspołecznionych zakładów pracy i członków ich rodzin.
6
Składy Sądu Najwyższego nie mogą orzekać sprzecznie z zasadą prawną do-
póty, dopóki nie nastąpi zmiana stanu prawnego. Zmiana treści, okresu lub zakresu
stosowania przepisu, którego dotyczy zasada prawna oznacza, że jest to już inny
przepis. Co do zmiany treści przepisu jest to oczywiste, natomiast zmiana okresu lub
zakresu jego stosowania oznacza, że reguluje on inne stosunki społeczne niż te,
które istniały w dniu podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy. Nie da się zaś oddzielić
wykładni prawa od stosunków społecznych, które poddane są jego regulacji. Tym się
kierując, w ocenie składu rozpoznającego sprawę, powołana wyżej uchwała Sądu
Najwyższego nie zachowała aktualności.
Za wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 30 lipca 2003r., II UK 353/02 (Monitor
Prawa Pracy 2004 nr 2, s. 12, 13), trzeba przypomnieć, że w zakresie stosowania
orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego do stanów faktycznych zaistniałych przed wy-
daniem tych orzeczeń w sprawach będących w toku orzecznictwo Izby Pracy, Ubez-
pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego jest konsekwentne i
jednolite. W postanowieniu z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00 (OSNAPiUS 2001
nr 10, poz. 331), Sąd Najwyższy stwierdził, że akt normatywny uznany przez Trybu-
nał za niezgodny z Konstytucją nie powinien być stosowany przez sąd w odniesieniu
do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału. Podobny pogląd
wypowiedział Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 września 2001 r., II UKN 542/00
(OSNP 2003 nr 11, poz. 276), stwierdzając, że Sąd drugiej instancji, który rozstrzyga
sprawę po stwierdzeniu niezgodności przepisu ustawy z Konstytucją, nie może po-
minąć stanowiska Trybunału Konstytucyjnego i oddalić apelacji od wyroku, który
został wydany przez Sąd pierwszej instancji na podstawie przepisu niezgodnego z
Konstytucją. W kolejnym wyroku z 12 czerwca 2002 r., II UKN 281/01 (OSNP 2004
nr 2, poz. 36), przyjęto, że nie jest usprawiedliwioną podstawą kasacji zarzut zanie-
chania zastosowania obowiązującego w dacie wyrokowania przepisu ustawy, który
następnie został uznany przez TK za niezgodny z Konstytucją. Warto też odnotować
stanowisko Sądu Najwyższego dotyczące tej materii zajęte w wyroku z dnia 23
stycznia 2007 r., III PK 96/06 (dotąd niepublikowany). W uzasadnieniu tego wyroku
wskazano - odnosząc się do stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy - że „odro-
czenie wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego nie oznacza, iż prze-
pis uznany za niezgodny z Konstytucją musi być stosowany do daty wskazanej przez
Trybunał. Teza ta jest konsekwencją utrwalonego w orzecznictwie Izby poglądu, że
przepis uznany przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczny z Konstytucją lub innym
7
aktem nadrzędnym, był niekonstytucyjny od dnia jego wydania i jako akt niższej rangi
nie powinien być stosowany od dnia jego wejścia w życie”.
Podzielając ten pogląd, należało przyjąć, że narusza prawo orzeczenie wyda-
ne po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego, mocą którego przepis, będący
podstawą prawną tego orzeczenia, utracił moc obowiązującą jako niezgodny z Kon-
stytucją. Podtrzymując to stanowisko judykatury, należy stwierdzić, że po uznaniu
niekonstytucyjności art. 32 ustawy wypadkowej z dnia 12 czerwca 1975 r. i orzecze-
niu, że i w stosunku do pracodawców uspołecznionych, zobowiązanym do wypłaca-
nia jednorazowego odszkodowania z tytułu uszczerbku na zdrowiu jest Zakład Ubez-
pieczeń Społecznych, „odpadł” poważny argument przemawiający za pracowniczym
charakterem jednorazowych odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych, także na tle poprzednio obowiązującej ustawy. Oznacza to, uwzględ-
niając powołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego, że roszczenia o jednorazowe
odszkodowania z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, także docho-
dzone w oparciu o ustawę wypadkową z dnia 12 czerwca 1975 r., nie mają charakte-
ru pracowniczego, ale ubezpieczeniowy (jak w aktualnym stanie prawnym) i jako
takie nie podlegają przedawnieniu.
Warto też zauważyć, że zgodnie z art. 476 § 2 pkt 4 k.p.c. przez sprawy z za-
kresu ubezpieczeń społecznych rozumie się sprawy, w których wniesiono odwołanie
od decyzji organów rentowych dotyczących innych świadczeń w sprawach należą-
cych do właściwości ZUS, zaś wśród spraw z zakresu prawa pracy, wymienia się
odszkodowania dochodzone od zakładu pracy na podstawie przepisów o świadcze-
niach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, przekazując do kompe-
tencji sądów rejonowych sprawy o odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub
choroby zawodowej - art. 4778
§ 2 pkt 3 k.p.c. W ocenie Sądu Najwyższego dla za-
kwalifikowania sprawy o jednorazowe odszkodowanie dochodzone z tytułu wypadku
przy pracy lub choroby zawodowej do kategorii spraw z zakresu prawa pracy lub też
z zakresu ubezpieczeń społecznych, przesądzające znaczenie należy przypisać
temu, kto w takiej sprawie ma legitymację bierną, a więc czy roszczenie skierowane
jest przeciwko pracodawcy czy też przeciwko organowi rentowemu. Po orzeczeniu
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2002 r. nie ma wątpliwości, że w ta-
kich sprawach roszczenie może być kierowane tylko do organu rentowego.
Konsekwencją tego stanowiska jest przyjęcie, że Sąd drugiej instancji błędnie
zastosował art. 291 § 1 k.p. dotyczący przedawnienia roszczeń ze stosunku pracy.
8
Mając to na uwadze orzeczono jak w sentencji, po myśli art. 39815
§ 1 k.p.c. O kosz-
tach orzeczono na podstawie art. 108 § 2 k.p.c.
========================================