Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 45/07
POSTANOWIENIE
Dnia 22 sierpnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa-Naczelnika Urzędu Skarbowego
przy uczestnictwie M.M.
o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu niejawnym
w dniu 22 sierpnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika
od postanowienia Sądu Okręgowego w L.
z dnia 22 sierpnia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w L. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 9 maja 2006 r. Sąd Rejonowy w S. orzekł wobec
uczestnika postępowania M.M. zakaz prowadzenia działalności gospodarczej na
własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub
pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni,
fundacji lub stowarzyszeniu na okres trzech lat. Sąd ten ustalił, że uczestnik
postępowania prowadzi działalność gospodarczą od 1998 r. W 2002 r. M.M. złożył
w Sądzie Rejonowym w S. wniosek o otwarcie postępowania układowego.
Postępowanie to zostało otwarte w marcu 2003 r., a postanowieniem z dnia 25
sierpnia 2003 r. Sąd zatwierdził układ zawarty w dniu 11 sierpnia 2003 r. Układ miał
obowiązywać do końca 2004 r. Uczestnik postępowania spłacił w całości
wierzytelności objęte układem przed 31 grudnia 2004 r. Układ nie dotyczył
wierzytelności Skarbu Państwa, których łączna wysokość na dzień 20 grudnia 2005
r. wynosiła 343 741,26 zł. W wyniku egzekucji prowadzonej w związku z istnieniem
tego zadłużenia uzyskano kwotę blisko 60 000 zł. W marcu 2006 r. uczestnik
postępowania złożył wniosek o odroczenie terminu płatności i rozłożenie na raty
zaległości podatkowych oraz umorzenie odsetek od powstałego zadłużenia.
W ocenie Sądu pierwszej instancji zgromadzony w sprawie materiał
dowodowy wskazywał, że uczestnik postępowania trwale zaprzestał płacenia
długów na rok przed złożeniem wniosku o otwarcie postępowania układowego,
co uzasadniało zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Wniosek taki nie został
zgłoszony także po zakończeniu postępowania układowego, a sposób
postępowania uczestnika postępowania nakazywał przyjąć, że jego
niewypłacalność była następstwem celowego działania i wynikiem jego rażącego
niedbalstwa. Uzasadniało to orzeczenie zakazu o jakim mowa w art. 373 ustawy
z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535
ze zm.- dalej pun) w oparciu o art. 374 ust. 1 tej ustawy.
Sąd Okręgowy w L. po rozpoznaniu apelacji uczestnika postępowania oddalił
ją postanowieniem z dnia 22 sierpnia 2006 r. Sąd drugiej instancji stwierdził
wprawdzie, że uzasadniony był zarzut naruszenia art. 374 ust. 1 pun, gdyż
3
działania dłużnika nie miały charakteru celowych i nie nosiły znamion rażącego
niedbalstwa, jednakże zaskarżone postanowienie odpowiadało prawu, bowiem
dłużnik nie zachował wynikającego z ustawy terminu do złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości i istniała podstawa do uwzględnienia wniosku na podstawie
art. 373 pun. Wniosek taki powinien być zgłoszony po zakończeniu postępowania
układowego. Uwzględniając powyższe należało przyjąć, że wniosek o orzeczenie
zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wobec uczestnika postępowania,
wbrew zarzutom apelującego nie był spóźniony. Sąd Okręgowy uznał również,
że orzekając o zakazie Sąd pierwszej instancji nie wyszedł ponad żądanie, gdyż
treść art. 373 pun nie daje sądowi możliwości wyboru rodzaju sankcji, a jedynie
oznaczenie okresu jej trwania. Uwzględnieniu wniosku nie sprzeciwiało się również
brzmienie art. 5 k.c.
Skarga kasacyjna uczestnika postępowania została oparta o obie podstawy
określone w art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia przepisów
postępowania skarżący zarzucił obrazę art. 321 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a w
ramach podstawy naruszenia prawa materialnego obrazę art. 1, 2, 10, 11, 373
ust. 1, 374 i 377 pun, art. 5 k.c. oraz art. 5 § 3 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia
24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (dalej pu). W oparciu o te zarzuty
wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w L., bądź uchylenie zaskarżonego
postanowienia i poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego w S. i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Okręgowy wyraził pogląd,
że zawarty w apelacji zarzut naruszenia art. 321 k.p.c. był nieuzasadniony,
gdyż art. 373 pun nie daje możliwości wyboru sankcji stosowanej wobec dłużnika,
a sąd ma jedynie możliwość określenia okresu na jaki orzeka zakaz
prowadzenia działalności i sprawowania funkcji o jakich mowa w tym przepisie.
Podobne poglądy, o związaniu sądu przy określaniu treści zakazu wynikającym
z brzmienia tego przepisu, prezentowane są również w literaturze. Opierają się one
o stwierdzenie, że wskazuje na to „jednoznacznie" treść przepisu. Jednakże bliższa
4
analiza treści powołanego wyżej przepisu nie dostarcza argumentacji dla uznania
tego poglądu za uzasadniony. Jego brzmienie wskazuje, że sąd może orzec
na okres oznaczony w ustawie zakaz prowadzenia działalności gospodarczej oraz
zakaz sprawowania określonych funkcji. Użycie spójnika oraz przy użyciu
stwierdzenia, że sąd może orzekać w powyższym zakresie należy przy
zastosowaniu reguł wykładni językowej rozumieć jako zakreślenie sądowi
możliwych granic, w którym ma prawo orzec o zakazie, a nie nałożenie takiego
obowiązku w wypadku, gdy sąd stwierdzi istnienie przesłanek do orzeczenia
zakazu. Za takim rozumieniem treści art. 373 pun przemawia również jej
porównanie z brzmieniem art. 172
pu. Przepis ten stanowił, że kto nie wykona
obowiązku określonego w art. 5 § 1 lub 2, zostanie pozbawiony prawa prowadzenia
działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta
lub pełnomocnika przedsiębiorcy, członka rady nadzorczej i komisji rewizyjnej
w spółce akcyjnej, spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółdzielni. Treść
tych przepisów istotnie się zatem różni i uzasadniony na tle art. 172
pu pogląd, że
sad orzeka zakaz w pełnym zakresie określonym w tym przepisie, nie może być
przenoszony automatycznie do orzekania zakazu o jakim mowa w art. 373 pun.
Przy ocenie powyższego zagadnienia należy uwzględnić również charakter tego
zakazu. Stanowi on wprawdzie rodzaj sankcji cywilnej, gdyż taki charakter mają
przewidujące go przepisy i spełnia on funkcję prewencyjną w tym obszarze,
jednakże sam fakt stosowania na gruncie prawa cywilnego rozwiązania
o charakterze sankcji zbliża w pewnym zakresie orzekanie tego zakazu do środka
karnego przewidzianego w art. 41 Kodeksu karnego. Nadto zakaz o jakim mowa
w art. 373 pun stanowi dolegliwość o charakterze głównie osobistym, co upodabnia
go do charakteru sankcji karnej i odróżnia go od rozwiązań typowych dla prawa
cywilnego, gdzie podstawowe znaczenie ma odpowiedzialność majątkowa.
W literaturze, przy braku jednolitości poglądów, podkreśla się również, że orzekanie
zakazu wiąże się z funkcją represyjną tego środka, typową również dla prawa
karnego. Nie ulega zaś wątpliwości, że przy orzekaniu zakazu wykonywania
określonego zawodu, zajmowania określonego stanowiska lub prowadzenia
określonej działalności na podstawie art. 41 k.k. sąd określa indywidualnie zakres
i rodzaj tego zakazu. Wydaje się niezrozumiałym, aby sąd cywilny orzekając
5
o zakazie na podstawie art. 373 upn miał w okolicznościach konkretnej sprawy
kierować się względami celowościowymi stosowania tej sankcji jedynie wyrywkowo,
co do okresu na jaki wprowadza zakaz, a orzekając o nim miał jednocześnie
pomijać zupełnie te względy przy określeniu zakresu zakazu i orzekać
obligatoryjnie np. o zakazie pełnienia przez dłużnika funkcji członka rady
nadzorczej spółdzielni czy fundacji, gdy stan faktyczny w rozpoznawanej sprawie
wskazuje, że dłużnik nigdy nie pełnił takich funkcji i brak jest jakichkolwiek podstaw
dla oceny, że mógłby je pełnić w przyszłości.
Nie można zatem podzielić oceny Sądu Okręgowego, że przy uwzględnieniu
wniosku opartego o treść art. 373 upn nie wchodzi w grę możliwość orzekania
ponad żądanie z uwagi na konieczność orzeczenia zakazu tej samej treści,
w każdej sytuacji zastosowania tego przepisu. Nie przesądza to jednak
o zasadności zarzutu naruszenia art. 321 k.p.c. Treść art. 373 wskazuje bowiem,
że przy uwzględnieniu wniosku o orzeczenie zakazu sąd ma możliwość orzeczenia
go w zakresie wskazanym w treści przepisu, jeżeli uzna to za celowe, niezależnie
od treści wniosku o orzeczenie zakazu. Za takim stanowiskiem przemawia
charakter zakazu stanowiącego sankcję cywilną, co odróżnia go od orzekania przez
sąd o żądaniach stron wynikających z ich praw podmiotowych. Stąd mimo
wadliwego uzasadnienia ocena Sądu Okręgowego, że orzeczenie Sądu pierwszej
instancji nie narusza art. 321 k.p.c. była usprawiedliwiona.
Uzasadnione były natomiast zawarte w skardze kasacyjnej zarzuty
naruszenia prawa materialnego. Sąd drugiej instancji wyraził pogląd, że w sprawie
nie znajdował zastosowania art. 374 upn, jednakże orzeczenie zakazu było
uzasadnione na podstawie art. 373 upn, bowiem uczestnik postępowania nie zgłosił
wniosku o ogłoszenie upadłości w odpowiednim terminie. Termin ten rozpoczął bieg
po 14 dniach od ukończenia postępowania układowego, gdyż jego prowadzenie
tamowało możliwość ogłoszenia upadłości dłużnika. Z tego też względu nie upłynął
dla wnioskodawcy termin do zgłoszenia wniosku, wynikający z treści art. 377 upn.
Skoro zaś obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości powstał pod
rządem nowej ustawy (upn), bezprzedmiotowe było rozważanie, czy zostały
spełnione przesłanki do ogłoszenia upadłości uczestnika postępowania
na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów.
6
Stanowisko to w świetle dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych było
nieuzasadnione. Wymaga podkreślenia, że Sąd drugiej instancji uznał
za prawidłowe ustalenie, że uczestnik postępowania zaprzestał regulowania
zobowiązań w 2001 r. Miało to zatem miejsce przed wszczęciem postępowania
układowego. O ile zatem zaprzestanie regulowania zobowiązań miało charakter
trwały, na co wskazywał Sąd pierwszej instancji, a czego Sąd Okręgowy nie
rozważył, to uczestnik postępowania miał obowiązek zgłoszenia wniosku
o upadłość przed wszczęciem postępowania układowego, a nie dopiero po jego
zakończeniu. Stwierdzenie to nie pozostaje w sprzeczności z oceną Sądu
Okręgowego, że wszczęte postępowanie układowe uniemożliwiało ogłoszenie
upadłości przed jego zakończeniem, co istotnie wynikało z treści art. 15 § 2 Prawa
o postępowaniu układowym, według którego przepisów toczyło się postępowanie
układowe wobec uczestnika postępowania.
Art. 172
pu nie przewidywał ograniczeń co do terminu wszczęcia
postępowania dotyczącego orzeczenia zakazu prowadzenia działalności
gospodarczej. Konstrukcja tego przepisu nie pozwala też przyjąć, że wobec osób,
które nie wykonały obowiązku terminowego złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości, późniejsze wszczęcie postępowania układowego stanowiło podstawę do
zaniechania orzeczenia zakazu o jakim była mowa w art. 172
pu. Wejście w życie
przepisów pun miało wobec dłużników, wobec których nie orzeczono wcześniej
zakazu na podstawie art. 172
pu to znaczenie, że z mocy art. 377 pun rozpoczął
wówczas bieg roczny termin do wszczęcia postępowania o orzeczenie zakazu na
podstawie art. 373 pun. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
22 marca 2006 r. (III CZP 13/06, OSNC 2007, Nr 1, poz. 8). Bieg tego terminu nie
był uzależniony od wszczęcia postępowania upadłościowego.
Jeżeli zatem istniała przesłanka do orzeczenia wobec uczestnika
postępowania zakazu na podstawie art. 172
pu, czego wyjaśnienia zaniechał Sąd
Okręgowy, to bieg terminu do wszczęcia postępowania na gruncie art. 373 upn
rozpoczynał się w dniu wejścia w życie przepisów tej ustawy, a nie dopiero
po zakończeniu postępowania układowego, jak przyjął ten Sąd.
7
Wymaga także podkreślenia, że Sąd drugiej instancji uznał istnienie
przesłanek do zastosowania art. 373 pun ograniczając się do stwierdzenia,
że uczestnik postępowania w właściwym terminie nie złożył wniosku o ogłoszenie
upadłości. Tymczasem przesłanką zastosowania zakazu na podstawie tego
przepisu jest zawinione zaniechanie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 15 grudnia 2005 r. (III CSK 15/05) Sąd
Najwyższy stwierdził wyraźnie, że orzeczenie zakazu, o którym mowa w art. 373
ust. 1 pkt 1 pun wymaga ustalenia winy osoby zobowiązanej do złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości. Brak oceny Sadu Okręgowego w tym zakresie czyni
zasadnym zarzut naruszenia art. 373 ust. 1 pun. Na tle regulacji z art. 373 pun
istotne jest ustalenie także stopnia zawinienia, gdyż ma to znaczenie przy
określaniu okresu na jaki orzekany jest zakaz prowadzenia działalności
gospodarczej.
Zasadny był również zarzut naruszenia art. 5 k.c. Sąd Okręgowy stwierdził,
że stosownie tego przepisu zostało wyłączone w wyniku orzeczenia przez Sąd
pierwszej instancji zakazu w najniższym możliwym rozmiarze, przy uwzględnieniu
jednocześnie celu regulacji z art. 373 pun, której zadaniem jest ochrona interesów
różnych podmiotów uczestniczących w obrocie. Przy takim uzasadnieniu odmowy
zastosowania art. 5 k.c. przez Sąd drugiej instancji nie sposób przyjąć, iż przy
rozpoznawaniu zarzutu naruszenia art. 5 k.c. Sąd ten rozważył całokształt
okoliczności rozpoznawanej sprawy, mających wpływ na ocenę, czy uwzględnienie
wniosku nie narusza zasad współżycia społecznego. Skarżący podniósł zasadnie,
że Sąd Okręgowy pominął zupełnie ocenę takich okoliczności jak sytuacja rodzinna
uczestnika postępowania i sposób uzyskiwania przez jej członków środków
utrzymania wyłącznie z przychodów uzyskiwanych z działalności gospodarczej
prowadzonej przez uczestnika postępowania, wykonanie w całości zobowiązań
wynikających z zawartego układu, sposób spłaty zadłużenia wobec Skarbu
Państwa po zakończeniu postępowania układowego i skutki zakazu prowadzenia
przez uczestnika postępowania działalności gospodarczej dla możliwości
uregulowania jego zobowiązań związanych z jej dotychczasowym prowadzeniem.
Pominięcie oceny tych okoliczności stawia jednocześnie pod znakiem zapytania
zasadność stwierdzenia Sądu Okręgowego, że orzeczenie zakazu prowadzenia
8
działalności gospodarczej służy istotnie ochronie interesów wierzycieli uczestnika
postępowania.
Z przyczyn wyżej wskazanych skarga kasacyjna podlegała uwzględnieniu
i Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.