Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 123/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 września 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z powództwa M. L. i L. L.
przeciwko M. Ł.
o ustalenie,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 13 września 2007 r.,
na rozprawie
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 21 lipca 2006 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od pozwanej na rzecz powodów kwotę 1.800
(jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowie M. L. i L. L. wnieśli powództwo o ustalenie nieważności trzech
umów zawartych między nimi a pozwaną M. Ł. dnia 6 lipca 2001 r.: umowy
pożyczki, umowy lombardowej i umowy zlecenia, ewentualnie o obniżenie
wysokości odsetek określonych w pkt V umowy pożyczki z dnia 6 lipca 2001 r. do
wysokości stopy odsetek ustawowych.
Wyrokiem z dnia 11 stycznia 2006 r. Sąd Rejonowy w K. oddalił powództwo,
zasądzając solidarnie od powodów na rzecz pozwanej kwotę 2.415 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania i przyznał ze środków budżetowych Skarbu Państwa
- Sądu Rejonowego w K. na rzecz adwokata S. N. kwoty po 2.928 zł tytułem zwrotu
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu każdemu z powodów.
Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 6 lipca 2001 r. powodowie zawarli
z pozwaną, w formie aktu notarialnego, umowę pożyczki obejmującą również
umowę zlecenia, na mocy której pozwana udzieliła powodom pożyczki pieniężnej,
którą obowiązani byli zwrócić w umówionym terminie wraz z umownymi odsetkami.
Na podstawie tytułu wykonawczego - nakazu zapłaty Sądu Okręgowego w K. z
dnia 7 września 2002r., sygn. akt [...], zaopatrzonego w klauzulę wykonalności,
Komornik Rewiru VI Sądu Rejonowego w K. prowadzi przeciwko powodom
postępowanie egzekucyjne w celu wyegzekwowania należności objętej tym
tytułem. Dokonane między stronami czynności prawne źródło miały swe w anonsie
prasowym, w który pozwana reklamowała swe usługi, zaś powodowie przystąpili do
tych czynności w celu uzyskania środków pieniężnych na spłatę długu wobec
Banku Spółdzielczego w S., który był już przez tego wierzyciela egzekwowany.
Ponadto Sąd Rejonowy ustalił, iż przed dniem 6 lipca 2001 r. strony nie znały się, a
po uzgodnieniu warunków, na jakich umowa pożyczki może być udzielona i przy
zaakceptowanych sposobach zabezpieczenia jej zwrotu, doszło do zawarcia
umowy lombardowej przy wykorzystaniu posiadanych przez pozwaną formularzy
takich umów, a później do podpisania przez strony aktu notarialnego obejmującego
umowę pożyczki, umowę zlecenia, ustanowienie hipoteki kaucyjnej i udzielenie
pełnomocnictwa. Kwota pożyczki nie została przez powodów zwrócona
3
w umówionym terminie, stąd pozwana, począwszy od dnia 7 sierpnia 2001 r.,
naliczała odsetki w wysokości 2% dziennie z podatkiem VAT, a po upływie
dalszego terminu uzyskała tytuł egzekucyjny obejmujący powyższą należność,
który po nadaniu mu klauzuli wykonalności egzekwuje.
Sąd Rejonowy podkreślił, że powództwo nie może być uwzględnione wobec
braku po stronie powodów interesu prawnego, o jakim mowa w art. 189 k.p.c.,
bowiem niepewność prawna czy też niepewność stosunku prawnego łączącego
strony i wynikające stąd zobowiązanie pieniężne zostało stwierdzone nakazem
zapłaty Sądu Okręgowego w K. i wobec powyższego powództwo główne podlega
oddaleniu, zaś w stosunku do żądania ewentualnego stwierdził, iż i ono nie może
być uwzględnione, gdyż nie są spełnione przesłanki z art. 388 § 1 k.c.
sprowadzające się do wykorzystania przez pozwaną przymusowego położenia
powodów, co zresztą przyznali sami powodowie w akcie notarialnym.
Powodowie wnieśli apelację od wyroku Sądu Rejonowego.
Sąd Okręgowy w K. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że stwierdził
nieważność umowy pożyczki i umowy zlecenia z dnia 6 lipca 2001 r. w całości oraz
stwierdził nieważność umowy lombardowej zawartej pomiędzy M. L. i L. L. a M. Ł.
w dniu 6 lipca 2001 r. w całości i zasądził od pozwanej na rzecz adwokata S. N.
kwotę 11.712 zł tytułem wynagrodzenia za udzielenie powodom nieopłaconej
pomocy prawnej z urzędu, nakazał ściągnąć od pozwanej na rzecz Skarbu
Państwa - Sądu Rejonowego w K. kwotę 3.600 zł tytułem wpisu od pozwu, od
uiszczenia którego powodowie byli zwolnieni, zasądził od pozwanej na rzecz
adwokata S. N. kwotę 5.856 zł tytułem wynagrodzenia za udzielenie powodom
nieopłaconej pomocy prawnej z urzędu w postępowaniu odwoławczym oraz
nakazał ściągnąć od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w K.
kwotę 3.600 tytułem wpisu od apelacji, od uiszczenia którego powodowie byli
zwolnieni.
W uzasadnieniu Sąd Okręgowy podkreślił, że prezentowane przez Sąd
Rejonowy stanowisko o braku po stronie powodów interesu prawnego w rozumieniu
art. 189 k.p.c. nie jest uzasadnione. Dopuszczalność powództwa o ustalenie zależy
od istnienia jednego tylko warunku - istnienia interesu prawnego w ustaleniu. Tym
samym powództwo to nie ma tylko charakteru prewencyjnego, gdyż nie wiąże
4
interesu prawnego powoda z zagrożeniem jego sfery prawnej przez pozwanego.
Interes prawny, uzasadniający wniesienie powództwa, nie istnieje wówczas, gdy już
jest możliwe wytoczenie powództwa o świadczenie. Dla uzasadnienia swojego
żądania powodowie wywodzili istnienie interesu prawnego przez późniejsze
wytoczenie powództwa przeciwegzekucyjnego i przy tak przyjętej konstrukcji należy
uznać, iż posiadają interes prawny, o jakim mowa w art. 189 k.p.c. Tak rozumiany
interes prawny powoduje uznanie dopuszczalności wytoczonego powództwa
i w konsekwencji uznanie trafności zarzutu naruszenia art. 58 § 2 i § 3 k.c. przez
błędną wykładnię i przyjęcie, że zastrzeżone w umowie pożyczki i umowie
lombardowej odsetki nie są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego oraz nie
powodują nieważności obu umów w całości. Ustalenie nieważności umowy
lombardowej oraz umowy pożyczki jest uzasadnione sprzecznością zastrzeżonych
w nich odsetek umownych z zasadami współżycia społecznego, a wśród nich
z powszechnie przyjętym w doktrynie i orzecznictwie zakazem „lichwy”. Wysokość
odsetek umownych jest rażąco wygórowana i nie znajduje uzasadnienia ani
w wysokości inflacji, ani w zyskach osiąganych w ramach normalnej działalności
gospodarczej. Pogląd taki jest, zdaniem Sądu Okręgowego, zgodny ze
stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym m. in. w wyroku z dnia 27 lipca
2000 r., IV CKN 85/00 (OSP 2001, nr 3, poz. 48) oraz w wyroku z dnia 8 stycznia
2003 r., II CKN 1097/00 (OSNC 2004, nr 4, poz. 55). Zastrzeżone odsetki w tej
wysokości nie były usprawiedliwione ani ich funkcją, ani panującymi wówczas
stosunkami gospodarczymi, zaś stanowiły przede wszystkim wynagrodzenie
wierzyciela za korzystanie przez powodów z jego środków pieniężnych. W czasie
zawierania rzeczonych umów odsetki ustawowe wynosiły 30% w skali roku, a od
15 grudnia 2001 r. 20%; zaś średnia inflacji wynosiła w 2000 r. 10,1%, a w 2001 r. -
5,5%. Uznając zatem nieważność postanowień umowy w zakresie zastrzeżonych
w nich odsetek umownych, a ponadto z uwagi fakt, iż umowa lombardowa z dnia
6 lipca 2001 r. stanowi wypełniony formularz z wydrukowaną już na nim stopą
odsetek w wysokości 2% dziennie oraz na fakt, iż pozwana zawodowo trudniła się
udzielaniem tego typu pożyczek, stwierdzić należy, zdaniem Sadu Okręgowego, iż
bez tak wysokich odsetek umowy te w ogóle nie zostałyby zawarte. Sprawia to, że
zgodnie z art. 58 § 2 k.c. i art. 58 § 3 in fine k.c. zakwestionowane czynności
5
prawne są nieważne w całości, w tym również umowa zlecenia, na mocy której
wierzyciel (pozwana) został uprawniony do zbycia nieruchomości powodów w razie
uznania, że dług nie zostanie spłacony. Takie zastrzeżenie stanowi obejście zakazu
zbywania nieruchomości pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (art. 157 k.c.)
oraz jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, ponieważ daje
wierzycielowi prawo swobodnego dysponowania całym majątkiem powodów, nawet
po spłacie długu, z uwagi na fakt, że w akcie notarialnym zastrzeżono, iż
pełnomocnictwo do zbycia nieruchomości jest nieodwołalne. Wskazać również
należy, choć z uwagi na rozstrzygniecie przyjęte przez Sąd Okręgowy nie ma to
znaczenia, iż w chwili zawierania pożyczki powodowie znajdowali się
w przymusowej sytuacji, wbrew złożonemu przez nich oświadczeniu zawartemu
w akcie notarialnym, gdzie, jak uczy doświadczenie życiowe, od tak złożonego
oświadczenia pozwana M. Ł. uzależniała zawarcie umowy i bez podpisania tego
oświadczenia powodowie nie uzyskaliby pożyczki.
Pozwana w skardze kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 189 k.p.c. oraz art.
365 § 1 i art. 366 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W okolicznościach niniejszej sprawy powstaje przede wszystkim wątpliwość,
czy w sprawie zachodzi nieważność postępowania, którą Sąd Najwyższy
w granicach zaskarżenia (a wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony w całości)
powinien wziąć pod uwagę z urzędu, czyli bez potrzeby wskazywania jej przez
stronę (art. 39813
§ 1 in fine k.p.c.). Zgodnie z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., sąd odrzuci
pozew, jeżeli o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest
w toku albo została już prawomocnie osądzona”. Według art. 366 k.p.c., wyrok
prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku
z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi
samymi stronami. Natomiast stosownie do art. 504 § 2 k.p.c., dotyczącego nakazu
zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym, nakaz zapłaty, przeciwko
któremu w całości lub w części nie wniesiono skutecznie sprzeciwu, ma skutki
prawomocnego wyroku. Ocena tożsamości stron, podstawy sporu i przedmiotu
rozstrzygnięcia w sprawie zakończonej nakazem zapłaty, a następnie odniesienie
wyników tej oceny do żądania zgłoszonego w niniejszym postępowaniu, mogłaby
6
prowadzić do wniosku, że między obiema sprawami zachodzi przedmiotowa
i podmiotowa tożsamość, która uzasadniałaby stwierdzenie, iż orzeczenie
rozstrzygające tamtą sprawę powoduje dla sprawy obecnie rozpatrywanej
powstanie stanu powagi rzeczy osądzonej. Zgodnie z paremią ne bis in idem, nie
można między tymi samymi stronami i o ten sam przedmiot prowadzić ponownego
procesu, ponieważ pozew wniesiony pomimo powagi rzeczy osądzonej podlegać
będzie odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
W niniejszej sprawie oraz we wcześniejszej sprawie rozpoznanej
w postępowaniu upominawczym niewątpliwie zachodzi tożsamość stron procesu.
Takiego stwierdzenia nie podważa fakt, że w obecnie rozpatrywanym sporze strony
występują w odwrotnych rolach procesowych. Jak bowiem podkreślił Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 25 sierpnia 1998 r. (I PKN 266/98, OSNAP
1999, nr 17, poz. 554), powaga rzeczy osądzonej prowadzi do nieważności
postępowania między tymi samymi stronami bez względu na to, że w ponownym
procesie występują one w odmiennych rolach procesowych.
W kwestii przedmiotowej tożsamości obu spraw można by twierdzić, że
żądania zapłaty i ustalenia nieważności czynności prawnej odnoszą się do tych
samych okoliczności faktycznych – zawarcia umów, z których miał wynikać,
zdaniem pozwanej (powódki w sprawie nakazowej), obowiązek zapłaty spornych
kwot. O tożsamości przedmiotu sporu mogłoby świadczyć to, że chociaż pierwsza
ze spraw miała za przedmiot rozstrzygnięcie o zapłacie, natomiast w drugiej z nich
ocenie Sądu poddano ustalenie nieważności umowy, żądanie zapłaty mieści
w sobie implicite żądanie ustalenia, czy strony związane są stosunkiem prawnym,
z którego miałby wynikać obowiązek zapłaty. Pogląd o istnieniu takiej tożsamości
wyraził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 czerwca 1971 r., II CZ
59/71 (OSNCP 1971, nr 12, poz. 226), rozważając właśnie tożsamość przedmiotu
sporu na tle spraw o ustalenie i zapłatę. Można by zatem twierdzić, że Sąd
Okręgowy, oceniając zasadność żądania zapłaty, dokonał wiążących ustaleń co do
istnienia łączącego strony stosunku prawnego. Wobec podnoszenia obecnie przez
pozwanych twierdzeń, kwestionujących ustalenia dokonane już wcześniej
w sprawie o zapłatę, ponowne wyrokowanie o istnieniu obowiązku zapłaty
wynikającego z zawartych wcześniej umów naruszałoby zatem powagę rzeczy
7
osądzonej. Z drugiej jednak strony należy podkreślić, że w postanowieniu z dnia
30 stycznia 1969 r., II CZ 212/68 (OSPiKA 1969, nr 9, poz. 202) Sąd Najwyższy
przyjął, iż żądanie ustalenia, w jakim zakresie strona pozwana będzie zobowiązana
do płacenia renty w przyszłości, nie jest identyczne z roszczeniem o świadczenie
renty, dlatego prawomocne oddalenie tego żądania nie może uzasadniać rzeczy
osądzonej w sprawie o zasądzenie renty. Istotna jest poza tym okoliczność,
podniesiona w odpowiedzi powodów na skargę kasacyjną, że niniejsza sprawa
dotyczy ważności trzech umów, podczas gdy wcześniejszy nakaz zapłaty wynika
z umowy pożyczki. Należy też wskazać, że do ustalenia tożsamości roszczeń
istotna jest nie tylko tożsamość przedmiotu roszczenia, ale również tożsamość
podstawy faktycznej roszczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września
1999 r., II CKN 481/98, niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia
2007 r., I CSK 479/06, niepubl.). W rozpatrywanych tu sprawach podstawy
faktyczne roszczeń są odmienne. W niniejszej sprawie została bowiem
zakwestionowana ważność trzech umów jako zawartych między stronami nie tylko
sprzecznie z ustawą, ale również zasadami współżycia społecznego. Z tych
powodów Sąd Najwyższy nie stwierdził nieważności postępowania przed Sądem
Okręgowym w niniejszej sprawie.
Skoro w niniejszej sprawie należało uznać, że nie zachodzi nieważność
postępowania, trzeba zauważyć, iż skarżąca nie kwestionowała ustalenia Sądu
Okręgowego co do nieważności bezwzględnej zawartych przez powodów
z pozwaną trzech umów ze względu na ich sprzeczność z ustawą i zasadami
współżycia społecznego. Skarżąca podniosła jedynie, że Sąd Okręgowy dokonał
błędnej oceny interesu prawnego pozwanych niezbędnego do uwzględnienia
powództwa ustalającego oraz doprowadził do naruszenia art. 365 i 366 k.p.c.
Zarzut ten jest niezasadny. Wystarczający do rozstrzygnięcia sprawy o ustalenie
jest bowiem interes powodów wyrażający się w podnoszonym przez nich zamiarze
wystąpienia z powództwem przeciwegzekucyjnym (art. 840 k.p.c.) – bez względu
na to, czy powództwo to będzie mogło być uwzględnione, czy też zostanie
oddalone. Ocena interesu prawnego nie powinna bowiem iść tak daleko, aby Sąd
rozpoznający sprawę o ustalenie przyjmował brak tego interesu (a w konsekwencji
– oddalał powództwo o ustalenie z uwagi na brak interesu prawnego) stwierdzając
8
niezasadność dalszych żądań wywodzonych z wyroku ustalającego i prognozując,
że te żądania zostaną w przyszłości oddalone w kolejnych sprawach wytoczonych
przez powodów. Z tego punktu widzenia należy przyjąć, że powodowie mają interes
prawny w żądaniu ustalenia nieważności umów, a istnienia tego interesu nie
podważa fakt, że powództwo przeciwegzekucyjne może w przyszłości zostać
oddalone jako niezasadne. Nie można bowiem ograniczać powodom możliwości
merytorycznego zbadania żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego tylko
z tej przyczyny, że wątpliwe jest wygranie przez nich kolejnej sprawy, w której
podnoszony byłby fakt nieważności umów stwierdzony w niniejszym postępowaniu.
Zarzuty naruszenia art. 365 i 366 k.p.c. zostały powołane błędnie, co wynika
już z wyżej przedstawionych rozważań dotyczących nieważności postępowania, nie
mogą zatem być uwzględnione. Niezależnie od tego należy jednak stwierdzić, że
w obu tych zarzutach, oprócz powołania art. 365 i 366 k.p.c., powinien być także
wskazany przepis określający skutki prawomocnego nakazu zapłaty wydanego
w postępowaniu upominawczym, czyli art. 504 § 2 k.p.c. Skoro w skardze
kasacyjnej wspomniano o podważaniu skutków prawomocności nakazu zapłaty
w postępowaniu upominawczym, powinien być dodany także normatywny łącznik
pozwalający do prawomocnego nakazu zapłaty stosować przepisy dotyczące
podmiotowego zakresu związania prawomocnym orzeczeniem (czyli wyrokiem lub
postanowieniem) oraz określające zakres wynikającej z prawomocnego wyroku
powagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
orzekł
jak w sentencji.