Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 20 WRZEŚNIA 2007 R.
I KZP 27/07
Użyte w art. 71 § 2 zd. 2 k.k. sformułowanie „kara pozbawienia wol-
ności lub ograniczenia wolności ulega skróceniu o okres odpowiadający
liczbie uiszczonych stawek dziennych z zaokrągleniem do pełnego dnia”
oznacza, że w razie zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary
pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności ulega ona skróceniu o
liczbę dni równą liczbie uiszczonych stawek dziennych grzywny orzeczonej
na podstawie art. 71 § 1 k.k.
Przewodniczący: sędzia SN W. Kozielewicz (sprawozdawca).
Sędziowie SN: R. Malarski, R. Sądej.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Gabriela H., po rozpoznaniu, przekazane-
go na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w C., postanowie-
niem z dnia 16 maja 2007 r., zagadnienia prawnego wymagającego za-
sadniczej wykładni ustawy:
„Czy w przypadku zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary
pozbawienia wolności, kara ta ulega skróceniu o liczbę dni równą liczbie
uiszczonych stawek dziennych niepodlegającej wykonaniu kary grzywny
orzeczonej uprzednio na podstawie art. 71 §1 k.k.?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
2
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu pytanie prawne zostało sformu-
łowane w następującej sytuacji procesowej.
Sąd Rejonowy w C. wyrokiem z dnia 12 lipca 2005 r., uznał oskarżo-
nego Gabriela H. za winnego popełnienia czynu wyczerpującego znamiona
występku z art. 178a § 2 k.k., i za to na mocy tego przepisu wymierzył mu
karę 3 miesięcy pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo za-
wiesił na okres 2 lat próby; na podstawie art. 71 § 1 k.k. orzekł 20 stawek
dziennych grzywny, przyjmując, że jedna stawka dzienna jest równoważna
kwocie 10 zł, zaś w oparciu o art. 42 § 1 i 2 k.k. i art. 43 § 1 k.k. orzekł śro-
dek karny w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicz-
nych i rowerowych w ruchu lądowym na okres 2 lat.
Z uwagi na to, że Gabriel H. został w okresie próby ponownie skaza-
ny prawomocnym wyrokiem za przestępstwo z art. 178a § 2 k.k. w zb. z
art. 244 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. na karę roku pozbawienia wolności z
warunkowym zawieszeniem jej wykonania, Sąd Rejonowy w C., uwzględ-
niając wniosek kuratora, postanowieniem z dnia 27 lutego 2007 r., zarzą-
dził wobec Gabriela H. wykonanie kary 3 miesięcy pozbawienia wolności
orzeczonej wyrokiem tegoż Sądu z dnia 12 lipca 2005 r. Postanowił też nie
wykonywać kary grzywny wymierzonej tym wyrokiem i orzekł, że zarządzo-
na do wykonania kara pozbawienia wolności ulega skróceniu o okres od-
powiadający liczbie uiszczonych przez skazanego stawek dziennych
grzywny, tj. o okres 10 dni.
Należy zauważyć, że skazany uiścił w całości grzywnę orzeczoną wy-
rokiem z dnia 12 lipca 2005 r.
Na to postanowienie, w części dotyczącej skrócenia zarządzonej do
wykonania kary pozbawienia wolności o okres odpowiadający liczbie uisz-
czonych przez skazanego stawek dziennych grzywny, zażalenie złożył
3
Prokurator Rejonowy w C. Zaskarżył to postanowienie na korzyść skaza-
nego. Zarzucił obrazę przepisu prawa materialnego, a to art. 71 § 2 k.k.,
przez błędną jego interpretację w kontekście przepisu art. 63 § 1 k.k., pole-
gającą na uznaniu, że w przypadku zarządzenia wykonania kary pozba-
wienia wolności grzywna wymierzona na podstawie pierwszego z tych
przepisów nie podlega wykonaniu, a kara pozbawienia wolności ulega
skróceniu o okres odpowiadający liczbie uiszczonych stawek dziennych,
przy czym dwie uiszczone stawki dzienne grzywny odpowiadają jednemu
dniu pozbawienia wolności, podczas gdy właściwym i w pełni poprawnym
jest uznanie, iż jedna stawka dzienna grzywny odpowiada jednemu dniu
pozbawienia wolności. W związku z tym zarzutem wniósł o uchylenie za-
skarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w C.
do ponownego rozpoznania w zakresie dotyczącym skrócenia zarządzonej
do wykonania kary pozbawienia wolności o okres odpowiadający liczbie
uiszczonych przez skazanego stawek dziennych grzywny.
Sąd Okręgowy w C., rozpoznając ten środek odwoławczy, powziął
wątpliwość co do wykładni art. 71 § 2 k.k., którą postanowieniem z dnia 16
maja 2007 r., przekazał, w trybie art. 441 § 1 k.p.k., Sądowi Najwyższemu
do rozstrzygnięcia. W uzasadnieniu postanowienia wskazał na rozbieżno-
ści w doktrynie odnośnie wykładni art. 71 § 2 k.k. Powołał z jednej strony
pogląd zawarty w opracowaniu A. Marka: Kodeks karny. Komentarz, War-
szawa 2006, zgodnie z którym w wypadku częściowego uiszczenia lub od-
pracowania grzywny orzeczonej na podstawie art. 71 § 1 k.k. zalicza się ją
na poczet kary pozbawienia wolności, której wykonanie zostało zarządzo-
ne, przy zastosowaniu przelicznika przyjętego w art. 46 i 65 k.k.w., według
którego jeden dzień pozbawienia wolności odpowiada dwóm dniom ograni-
czenia wolności albo dwóm stawkom dziennym grzywny. Taki też pogląd
zaprezentowano w pracy O. Górniok red.: Kodeks karny. Komentarz, War-
szawa 2006, oraz w artykule V. Konarskiej-Wrzosek: W kwestii zaliczania
4
faktycznego pozbawienia wolności na poczet orzeczonej kary (PS 2000, nr
9, s. 94-101). Z drugiej strony podniósł, że w doktrynie wyrażono też od-
mienny pogląd, wskazując, iż z treści art. 71 § 2 k.k. wynika, że nie powin-
no się w tym wypadku stosować przeliczników z art. 46 i 65 k.k.w. (zob. T.
Bojarski red.: Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 141; J. Woj-
ciechowski: Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2002, s.
165).
Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o podjęcie uchwały o nastę-
pującej treści: „W razie zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej
kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności ulega ona skróceniu
o liczbę dni równą liczbie uiszczonych stawek dziennych grzywny orzeczo-
nej na podstawie art. 71 § 1 k.k.”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Na wstępie należy w pełni podzielić stanowisko Prokuratora Prokura-
tury Krajowej co do tego, że przedstawione przez Sąd Okręgowy w C. py-
tanie prawne spełnia wszystkie wymogi wynikające z art. 441 k.p.k. Rze-
czywiście, zdanie drugie przepisu art. 71 § 2 k.k. nastręcza trudności inter-
pretacyjne, co znalazło m.in. wyraz w powołanych przez Sąd odwoławczy
rozbieżnych poglądach doktryny prawa karnego. Większość autorów wy-
powiadała się za tym, że w sytuacji określonej w tym przepisie uiszczoną
grzywnę przelicza się, przyjmując że jeden dzień pozbawienia wolności
odpowiada dwóm stawkom dziennym grzywny lub dwóm dniom ogranicze-
nia wolności. Jako podstawę prawną powołano przepisy Kodeksu karnego
wykonawczego o karach zastępczych, w szczególności art. 46 i 65 k.k.w.
(tak m.in. E. Bieńkowska w: G. Rejman red.: Kodeks karny. Część ogólna.
Komentarz, Warszawa 1999, s. 1121; P. Hofmański, L. Paprzycki w: O.
Górniok red.: Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 271; A. Marek,
op. cit., s. 185; V. Konarska-Wrzosek, op. cit., s. 100). Niektórzy komenta-
torzy twierdzili, że orzeczona kara pozbawienia wolności lub ograniczenia
5
wolności podlega skróceniu o okres odpowiadający liczbie uiszczonych
stawek dziennych (por. T. Bojarski red.: op. cit., s. 165). Wskazywano rów-
nież na to, że przepis art. 71 § 2 k.k. nie jest sformułowany dość wyraźnie i
budzi wątpliwości (por. M. Kalitowski w: O. Górniok, S. Huc, M. Kalitowski,
S. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek: Ko-
deks karny. Komentarz, tom I, Gdańsk 2005, s. 636).
Przystępując do wykładni omawianej kwestii, należy mocno zaakcen-
tować, że w doktrynie konsekwentnie przyjmuje się, iż w prawie karnym
materialnym obowiązuje zasada pierwszeństwa wykładni językowej przepi-
sów, zasada subsydiarności systemowej bądź funkcjonalnej na korzyść
oskarżonego, a nade wszystko zakaz stosowania analogii na niekorzyść
oskarżonego [J. Wróblewski: Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław
1990, s. 86; M. Zieliński: Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki,
Warszawa 2002, s. 317; L. Morawski: Wykładnia w orzecznictwie sądów.
Komentarz, Toruń 2002, s. 82; S. Majcher: W kwestii tzw. prawotwórstwa
sądowego (na przykładzie orzecznictwa SN w sprawach karnych), PiP
2004, z. 2, s. 70; P. Grzesikowski w: L. Morawski red.: Wykładnia prawa i
inne problemy filozofii, Toruń 2005, s. 112-113; L. Morawski: Zasady wy-
kładni prawa, Toruń 2006, s. 67; T. Bojarski: Polskie prawo karne. Zarys
części ogólnej, Warszawa 2006, s. 67]. Analizę art. 71 § 2 k.k. trzeba za-
tem rozpocząć od dokonania wykładni językowej. Przepis ten stanowi, że w
razie zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia
wolności lub ograniczenia wolności grzywna orzeczona na podstawie art.
71 § 1 k.k. nie podlega wykonaniu. Natomiast kara pozbawienia wolności
lub ograniczenia wolności ulega skróceniu o okres odpowiadający liczbie
uiszczonych stawek dziennych z zaokrągleniem do pełnego dnia.
Zgodnie z ogólnym rozumieniem, jeśli coś „odpowiada” czemuś in-
nemu, to pod jakimś względem, np. kształtu lub pozycji w jakimś układzie,
jest do tego podobne, równoważne temu albo wręcz takie samo (por. M.
6
Bańko red.: Słownik języka polskiego, Warszawa 2007, t. 3, s. 303). Wśród
wielu znaczeń wyrażenia „odpowiadać”, wskazywanych w słownikach języ-
ka polskiego, w niniejszym przypadku należy zwrócić uwagę na: „być w
określonym stosunku do czegoś; być równoważnym, zgodnym z czymś,
podobnym do czegoś” (por. M. Szymczak red.: Słownik języka polskiego,
Warszawa 1994, s. 469); „być podobnym lub takim samym, jak coś innego”
(S. Dubisz red.: Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 3, Warszawa
2003, s. 131).
Mając więc na uwadze językowe znaczenie tego zwrotu, należy
uznać, że liczba dni kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności,
której wykonanie zarządzono, powinna zostać skrócona o „równoważną lub
taką samą” liczbę uiszczonych stawek dziennych grzywny.
Jak to już wyżej zaznaczono, w doktrynie prawa karnego wskazywa-
no, iż sformułowanie z art. 71 § 2 k.k. nie jest precyzyjne, gdyż można je
rozumieć dwojako, a mianowicie:
 jako dokładnie taką samą liczbę dni, jak liczba uiszczonych stawek
dziennych,
 jako liczbę dni odpowiadającą liczbie uiszczonych stawek dzien-
nych po zastosowaniu odpowiedniego przelicznika (por. M. Kalitowski, op.
cit., s. 636).
To ostatnie stanowisko nie jest trafne. Gramatyczne rozumienie
omawianego przepisu wskazuje bowiem jednoznacznie, że okres podlega-
jącej skróceniu kary pozbawienia wolności powinien odpowiadać liczbie
uiszczonych stawek dziennych grzywny. Skoro zaś mowa o „liczbie” tych
stawek, to brak podstaw, aby liczbę tę określać przy użyciu jakichś szcze-
gólnych przeliczników (np. przewidzianych w art. 46 k.k.w. czy w art. 65
k.k.w.).
Należy przy tym podkreślić, że ustawodawca nie wskazał w art. 71 §
2 k.k. takich przeliczników ani też nie odwołał się do innych przepisów za-
7
wierających przeliczniki. Kierując się założeniem o racjonalności prawo-
dawcy (por. L. Morawski: Wykładnia w orzecznictwie sądów ..., s. 231),
przyjąć trzeba, że gdyby ustawodawca chciał ukształtować skrócenie kary
pozbawienia wolności w sposób uwzględniający inną liczbę dni niż liczba
uiszczonych stawek grzywny – wskazałby wprost lub odwołał się do stoso-
wania któregoś z przeliczników, określonych w innych przepisach.
W teorii prawa podkreśla się, że proces wykładni w fazie percepcyjnej
należy przeprowadzić przez wszystkie typy dyrektyw (to jest dyrektywy ję-
zykowe, systemowe i funkcjonalne), niezależnie od tego, czy uzyskano już
wcześniej jednoznaczność interpretowanych zwrotów, czy nie (por. M. Zie-
liński: Podstawowe zasady współczesnej wykładni prawa, w: P. Winczorek
red.: Teoria i praktyka wykładni prawa, Warszawa 2005, s. 118). Także w
orzecznictwie dominuje reguła, w myśl której nawet po pomyślnym zakoń-
czeniu wykładni językowej (polegającej na skutecznym zastosowaniu reguł
językowych) należy zastosować reguły systemowe oraz reguły funkcjonal-
ne (M. Zieliński, Wykładnia prawa ..., s. 227228).
Z tego też względu należało spojrzeć na przedmiotową kwestię także
z punktu widzenia dyrektyw pozajęzykowych (tj. systemowych i funkcjonal-
nych).
Zaprezentowany wyżej sposób rozumienia art. 71 § 2 zd. 2 k.k. nie
pozostaje w kolizji z wynikami interpretacji tego zwrotu w oparciu o dyrek-
tywy funkcjonalne. Przecież Kodeks karny w art. 63 § 1 zawiera zasadę
przeliczania okresu rzeczywistego pozbawienia wolności na poczet orze-
czonych następnie kar, w tym również kary grzywny. Stanowi bowiem o
zaliczeniu okresu rzeczywistego pozbawienia wolności na poczet kary w
proporcji: jeden dzień faktycznego pozbawienia wolności równający się
jednemu dniowi kary pozbawienia wolności, dwóm dniom kary ograniczenia
wolności lub dwóm stawkom dziennym grzywny. Podobnie, w przypadku
zmiany ustawy skutkującej eliminacją pozbawienia wolności z sankcji
8
ustawowej – w art. 4 § 3 k.k. przewidziano zamianę kary jednego miesiąca
pozbawienia wolności na 60 stawek dziennych grzywny albo 2 miesięcy
ograniczenia wolności. Kodeks karny nie zawiera jednak przepisu o cha-
rakterze ogólnym, określającego równoważnik pomiędzy karą grzywny a
karą pozbawienia wolności. W tym względzie należy także odwołać się do
przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, albowiem instytucja z art. 71
§ 2 k.k., pomimo umieszczenia jej w Kodeksie karnym, niewątpliwie odnosi
się do wykonawczego stadium postępowania karnego. W art. 46 k.k.w.
określono zasady zamiany nieuiszczonej kary grzywny na zastępczą karę
pozbawienia wolności przyjmując, że jeden dzień pozbawienia wolności
jest równoważny dwóm stawkom dziennym grzywny, przy czym kara za-
stępcza nie może przekraczać 12 miesięcy pozbawienia wolności. Jednak
przelicznika tego o tyle nie można uznać za sztywny, że art. 47 § 4 k.k.w.
daje możliwość, w wypadku uiszczenia w terminie co najmniej połowy
grzywny, przeliczenia korzystniejszego dla skazanego, według którego je-
den dzień zastępczej kary pozbawienia wolności jest równoważny nie
dwóm, lecz trzem lub czterem stawkom dziennym (S. Lelental: Kodeks
karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2001, s. 173). Nie można zatem
podzielić poglądu o istnieniu jednego uniwersalnego przelicznika pomiędzy
karą grzywny a karą pozbawienia wolności, który miałby mieć zastosowa-
nie także do sytuacji odwrotnej niż określona w art. 46 k.k.w., a więc za-
miany uiszczonej kary grzywny na mającą podlegać wykonaniu karę po-
zbawienia wolności. Trzeba również zauważyć, że w piśmiennictwie doty-
czącym wykonywania kary warunkowo zawieszonej wskazywano, że kara
pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności ulega skróceniu o okres
odpowiadający liczbie uiszczonych stawek dziennych z zaokrągleniem do
pełnego dnia (por. Z. Hołda, K. Postulski: Kodeks karny wykonawczy. Ko-
mentarz, Gdańsk 2005, s. 594).
9
Trafnie podkreśla Prokurator Prokuratury Krajowej w uzasadnieniu
swojego wniosku, że rozważając z kolei argumenty natury funkcjonalnej
należy mieć na uwadze, że kara grzywny orzekana na podstawie art. 71 §
1 k.k. ma stanowić realną dolegliwość dla skazanego, pozwalając na wa-
runkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary w szerszym zakresie, niż
byłoby to możliwe z punktu widzenia dyrektyw sądowego wymiaru kary,
bez orzekania grzywny (por. A. Zoll w: A. Zoll red.: Kodeks karny. Część
ogólna. Komentarz, tom I, Kraków 2004, s. 1036). Jednak w sytuacji zarzą-
dzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności kara
ta niewątpliwie stanowić będzie dolegliwość znacznie większą dla skaza-
nego. Skrócenie zatem tej kary o okres odpowiadający liczbie uiszczonych
stawek dziennych grzywny jest w takim wypadku zasadne.
Na zakończenie trzeba też wskazać, że wykładnia art. 71 § 2 k.k.
przyjmująca zastosowanie przelicznika odbiegającego od liczby uiszczo-
nych stawek dziennych grzywny byłaby niewątpliwie wykładnią dokonaną
na niekorzyść skazanego i pozostawałaby w jaskrawej sprzeczności z kar-
dynalnymi zasadami wykładni prawa karnego materialnego, o których była
mowa w początkowej części niniejszego uzasadnienia.
Kierując się zatem przedstawionymi wyżej względami, Sąd Najwyż-
szy uchwalił jak wyżej.