Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW
Z DNIA 20 WRZEŚNIA 2007 R.
I KZP 28/07
Zaliczenie, według reguł wynikających z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k.,
okresu tymczasowego aresztowania na poczet kar orzeczonych wobec
skazanego w tej samej lub w innej sprawie, wyklucza późniejsze skuteczne
wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie lub zadośćuczynienie na
podstawie przepisów Rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego, za
ten sam okres, jak również wcześniejsze uzyskanie odszkodowania lub za-
dośćuczynienia w tym trybie wyklucza zaliczenie tego okresu tymczasowe-
go aresztowania na poczet takich kar.
Przewodniczący: Prezes SN L. Paprzycki.
Sędziowie SN: M. Gierszon, W. Kozielewicz, R. Malarski, R. Sądej,
A. Siuchniński (sprawozdawca),sędzia WSO (del. do SN) T. Arty-
miuk.
Prokurator Prokuratury Krajowej: B. Mik.
Sąd Najwyższy w sprawie Adama W., po rozpoznaniu przedstawio-
nego na podstawie art. 59 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie
Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052) przez Sąd Najwyższy w składzie 3
sędziów, postanowieniem z dnia 10 maja 2007 r., do rozstrzygnięcia po-
większonemu składowi Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego wyma-
gającego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy w wypadku zaliczenia – na podstawie art. 417 k.p.k. i zgodnie z
regułami określonymi w art. 63 k.k. - na poczet orzeczonej kary grzywny
okresu tymczasowego aresztowania odbytego w innej sprawie, roszczenie
o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłusz-
ne tymczasowe aresztowanie uznać należy za zrekompensowane – czy
też, uwzględniając przepisy art. 553 k.p.k. (a contrario) oraz zasady orze-
kania odszkodowania w wysokości odzwierciedlającej zarówno realnie po-
niesioną stratę i utraconą korzyść, jak i zadośćuczynienia za doznaną
2
krzywdę (art. 552 § 1 i § 4 k.p.k.), a także art. 4171
§ 2 k.c.), roszczenie ta-
kie przysługuje w zakresie, w którym wysokość kwoty należnego odszko-
dowania i zadośćuczynienia przewyższałaby kwotę orzeczonej kary grzyw-
ny?”
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały
U Z A S A D N I E N I E
Skład 3 sędziów Sądu Najwyższego, rozpoznający kasację, przeka-
zał do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu tego Sądu zagadnienie
prawne w następującej sytuacji procesowej.
Adam W. wystąpił z wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie
w łącznej wysokości 650 000 zł za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe
aresztowanie w okresie od dnia 20 września 1994 r. do dnia 11 stycznia
1995 r.
Wyrokiem z dnia 30 czerwca 2006 r. Sąd Okręgowy w T., działający
jako sąd pierwszej instancji, wniosek Adama W. oddalił, uznając, że
wprawdzie tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy było „niewątpliwie
niesłuszne” w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k., ale wobec zaliczenia całego
okresu tego tymczasowego aresztowania na poczet kary grzywny orze-
czonej wyrokiem Sądu Rejonowego w T. z dnia 16 czerwca 2005 r., w któ-
rej postępowanie toczyło się równolegle spowodowana nim szkoda i
krzywda zostały pokrzywdzonemu w pełni zrekompensowane.
Apelację od tego wyroku złożył wnioskodawca, zarzucając przede
wszystkim obrazę art. 442 § 3 k.p.k. i art. 424 k.p.k., obrazę art. 552 § 3
k.p.k. w zw. z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k., a także obrazę art. 41 ust. 5
Konstytucji R.P. w zw. z art. 554 § 2 k.p.k. oraz art. 9 pkt 5 Międzynarodo-
wego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i art. 5 ust. 5 Europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
3
Wyrokiem z dnia 5 października 2006 r. Sąd Apelacyjny w R. zaskar-
żony wyrok utrzymał w mocy. Kasację od tego wyroku wniósł pełnomocnik
wnioskodawcy, zarzucając, między innymi, rażące naruszenia prawa pro-
cesowego (art. 417 k.p.k. i art. 558 k.p.k. w zw. z art. 1 k.p.c. i art. 5 k.p.c.),
a nadto art. 41 ust 5 Konstytucji R. P. W pisemnej odpowiedzi na kasację
Prokurator Apelacyjny w R. wniósł o jej oddalenie jako oczywiście bezza-
sadnej, i to stanowisko w toku rozprawy kasacyjnej potwierdził prokurator
Prokuratury Krajowej.
Przy tak sformułowanych zarzutach kasacyjnych, na tle zaistniałej w
sprawie sytuacji procesowej, skład 3 sędziów Sądu Najwyższego zwrócił
się do składu powiększonego z pytaniem prawnym: „czy w wypadku zali-
czenia – na podstawie art. 417 k.p.k. i zgodnie z regułami określonymi w
art. 63 k.k. – na poczet orzeczonej kary grzywny okresu tymczasowego
aresztowania odbytego w innej sprawie, roszczenie o zasądzenie odszko-
dowania i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresz-
towanie uznać należy za zrekompensowane – czy też, uwzględniając
przepisy art. 553 k.p.k. (a contrario) oraz zasady orzekania odszkodowania
w wysokości odzwierciedlającej zarówno realnie poniesioną stratę i utraco-
ną korzyść, jak i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 552 § 1 i § 4
k.p.k., a także art. 417 § 2 k.c.), roszczenie takie przysługuje w zakresie, w
którym wysokość kwoty należnego odszkodowania i zadośćuczynienia
przewyższałaby kwotę orzeczonej kary grzywny”?
Prokurator Krajowy, w złożonym w sprawie wniosku, uznał za ko-
nieczne rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego przez
uznanie, że zaliczenie na poczet orzeczonej kary, na podstawie art. 63 § 1
k.k. lub art. 417 k.p.k., niewątpliwie niesłusznego tymczasowego areszto-
wania nie wyłącza odpowiedzialności majątkowej Skarbu Państwa, okre-
ślonej w art. 552 § 4 w zw. z § 1 k.p.k., za poniesioną szkodę i doznaną
krzywdę, wynikłe z wykonania tego środka zapobiegawczego, natomiast
4
okoliczność zaliczenia niewątpliwie niesłusznego tymczasowego areszto-
wania na poczet grzywny należy uwzględnić przy orzekaniu w przedmiocie
zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, przewidzianego w art. 552 § 4 w
zw. z § 1 k.p.k.
Sąd Najwyższy w powiększonym składzie zważył, co następuje.
W tej sprawie zagadnieniem pierwszoplanowym jest to, czy zachodzą
określone w art. 441 § 1 k.p.k. (stosowanym odpowiednio na podstawie art.
518 k.p.k.) oraz art. 59 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Naj-
wyższym warunki do przekazania przez skład 3 sędziów rozpoznający ka-
sację, zagadnienia prawnego składowi powiększonemu Sądu Najwyższe-
go.
Prokurator Krajowy powziął wątpliwości co do istnienia takich warun-
ków, ponieważ – w jego ocenie – zagadnienie to wyłoniło się przy rozpo-
znawaniu oczywiście wadliwie skonstruowanej kasacji pełnomocnika wnio-
skodawcy. Szereg zarzutów rażącego naruszenia prawa, zdaniem Prokura-
tora, nie kwalifikuje się do rozpatrzenia w postępowaniu kasacyjnym (np.
zarzut naruszenia art. 2 § 1 pkt 3 i § 2 k.p.k.), natomiast pozostałe stanowią
polemikę nie tyle ze sposobem rozpoznania apelacji, ile z rozstrzygnięciem
sądu pierwszej instancji, wobec czego, orzekając w granicach zaskarżenia
i podniesionych zarzutów, należałoby wniesioną kasację uznać za oczywi-
ście bezzasadną. Tym samym, nie byłoby podstawy do przedstawienia za-
gadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy przez
powiększony składu Sądu Najwyższego.
Jednak Prokurator trafnie spostrzegł, że niektóre z zarzutów kasacyj-
nych odczytać można przy zastosowaniu art. 118 § 1 k.p.k. – jako zarzuty
rażącego, istotnego w kontekście art. 523 § 1 k.p.k., naruszenia przez sąd
odwoławczy przepisów art. 433 § 2 k.p.k. w zw. z art. 457 § 3 k.p.k., pole-
gającego na wadliwym rozpoznaniu stawianego w apelacji zarzutu obrazy
przepisów art. 552 § 4 w zw. z § 1 k.p.k. w zw. z art. 417 k.p.k. i art. 63 § 1
5
k.k. i zaakceptowaniu, w konsekwencji, poglądu prawnego, zgodnie z któ-
rym, w przypadku zaliczenia na poczet kary grzywny, stosowanego w innej
sprawie niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania, roszcze-
nie o naprawienie szkody i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe
z wykonania tego środka zapobiegawczego, ulega skompensowaniu. Zau-
ważyć należy, że takie odczytanie istoty stawianych w kasacji zarzutów jest
rzeczywiście uzasadnione, skoro w apelacji wprost zarzucono Sądowi
pierwszej instancji, że nie ustalił zakresu szkód i krzywd wyrządzonych
wnioskodawcy jako adwokatowi niesłusznie aresztowanemu, a w to miej-
sce przyjął wadliwie, iż zaliczenie tego aresztowania na poczet kary grzyw-
ny orzeczonej w innej sprawie kompensuje odszkodowanie i zadośćuczy-
nienie. Sąd Apelacyjny do tej kwestii odniósł się w sposób ogólnikowy, co
istotnie może odbierać kasacji cechę oczywistej bezzasadności i otwierać
drogę dla powzięcia wątpliwości co do sposobu rozumienia tych przepisów
prawa, od których zależy treść orzeczenia, jakie powinno zapaść na skutek
rozpoznania kasacji.
Powyższa konstatacja nie przesądza jeszcze o tym, czy istnieją prze-
słanki z art. 59 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r o Sądzie Najwyższym
(Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) oraz z art. 441 § 1 k.p.k. stosowanego
odpowiednio na podstawie art. 518 k.p.k., do przedstawienia w tej sprawie
składowi powiększonemu zagadnienia prawnego. Należy zauważyć przede
wszystkim, że pytanie jest sformułowane w taki sposób, jak gdyby składowi
3 sędziów Sądu Najwyższego chodziło o uzyskanie wprost odpowiedzi na
to, jak należy rozstrzygnąć tę konkretną sprawę w postępowaniu kasacyj-
nym. Skład ten pyta bowiem o to, czy w przypadku zaliczenia – na podsta-
wie art. 417 k.p.k. i zgodnie z regułami określonymi w art. 63 k.k. – na po-
czet orzeczonej kary grzywny okresu tymczasowego aresztowania odbyte-
go w innej sprawie, roszczenie o zasądzenie odszkodowania i zadośću-
czynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie uznać na-
6
leży za zrekompensowane, czy też roszczenie takie mimo to przysługuje.
Pyta zatem, tylko o wypadek obowiązkowego zaliczenia całego okresu
niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania na poczet kary
grzywny orzeczonej w innej sprawie (na podstawie art. 417 k.p.k.) i konse-
kwencji tego w aspekcie dopuszczalności dochodzenia w takiej sytuacji
roszczenia o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienie na podstawie
art. 552 § 1 i § 4 k.p.k. Na marginesie, trzeba zauważyć, że okres niewąt-
pliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania wnioskodawcy Adama W.
został zaliczony na poczet orzeczonej wobec niego kary grzywny, którą
wymierzono wyrokiem Sądu Rejonowego w T., na podstawie art. 63 § 1
k.k. a nie na podstawie art. 417 k.p.k., to znaczy w tej samej a nie w innej
sprawie.
Jest rzeczą oczywistą, że jeżeli nawet przyjąć, iż kwestia ta wywołuje
poważne wątpliwości, pozwalające na przedstawienie zagadnienia praw-
nego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy, to należałoby ująć ją
znacznie szerzej. Problem nie sprowadza się bowiem tylko do zaliczenia
okresu tymczasowego aresztowania na poczet kary grzywny orzeczonej w
innej sprawie. Jeżeli bowiem powziąć wątpliwości co do tego, czy w przy-
padku zaliczenia – na podstawie art. 417 k.p.k. i zgodnie z regułami okre-
ślonymi w art. 63 k.k. – na poczet orzeczonej kary grzywny okresu tymcza-
sowego aresztowania odbytego w innej sprawie, roszczenie o zasądzenie
odszkodowania i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe
aresztowanie uznać należy za zrekompensowane, czy też nie, to takie sa-
me wątpliwości muszą dotyczyć także tego, jakie skutki wywołuje zalicze-
nie, w tych warunkach, okresu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
aresztowania na poczet kary pozbawienia wolności bądź ograniczenia wol-
ności, to jest na poczet pozostałych kar. Nie ma bowiem żadnych uzasad-
nionych powodów, dla których należałoby czynić wyjątek tylko dla kary
majątkowej, tj. kary grzywny. W szczególności, te same wątpliwości doty-
7
czą wypadku, w którym zaliczenie okresu niewątpliwie niesłusznego aresz-
towania następuje na poczet kary ograniczenia wolności.
Gdy idzie natomiast o sytuację zaliczenia takiego okresu na poczet
kary pozbawienia wolności to trzeba przede wszystkim zwrócić uwagę, że
w przepisie art. 552 k.p.k. mowa jest o odszkodowaniu i zadośćuczynieniu
za „niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie”. Zatem punktem
wyjścia do rozważań w tym zakresie musi być ustalenie „za co” takie od-
szkodowanie przysługuje, jak należy interpretować pojęcie szkody na grun-
cie przepisów procesu karnego, a także jak, w świetle przepisów regulują-
cych kwestię odpowiedzialności Skarbu Państwa za niewątpliwie niesłusz-
ne tymczasowe aresztowanie, należy ustalić moment powstania tej szkody.
W pierwszej kolejności należy odnieść się do reprezentowanego w
orzecznictwie poglądu, że odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługują
„tylko za okres faktycznego pozbawienia wolności, którego dana osoba nie
powinna była odbyć” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 2002 r., II
KKN 218/00, LEX nr 53918, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8
czerwca 2004 r., II AKa 117/04, KZS 2004, nr 7-8, poz. 61). Przy akceptacji
takiego stanowiska zaliczenie niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
aresztowania na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności w innej
sprawie wykluczałoby roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie na
podstawie art. 552 k.p.k., natomiast pozostawiałoby otwartą drogę do roz-
ważań w przedmiocie odszkodowania w wypadku zaliczenia tego areszto-
wania na poczet kary grzywny albo ograniczenia wolności. Skład Sądu
Najwyższego zwracający się z pytaniem prawnym twierdzi, że w sytuacji, w
której okres tymczasowego aresztowania zalicza się na poczet orzeczonej,
w tej samej lub innej sprawie, kary pozbawienia wolności, szkoda w ogóle
nie powstaje. Jednocześnie jednak w dalszych rozważaniach Sąd Najwyż-
szy dostrzega, że w przepisach procedury karnej brak jest definicji szkody,
odszkodowania i zadośćuczynienia, a zatem w tym zakresie należy się-
8
gnąć do przepisów Kodeksu cywilnego oraz ukształtowanego w tym zakre-
sie orzecznictwa. Koncepcja ta nie jest przekonująca – przeciwnie, jest
wewnętrznie sprzeczna.
Z jednej strony, słusznie wskazuje skład zwykły Sądu Najwyższego,
że brak jest odpowiednich przepisów zawierających definicję szkody. Jed-
nocześnie nie budzi wątpliwości okoliczność, że na gruncie prawa karnego
materialnego w wypadkach przestępstw przeciwko obrotowi gospodarcze-
mu szkodę interpretowano tak samo, jak na gruncie prawa cywilnego, za-
tem nie tylko jako uszczerbek majątkowy obejmujący rzeczywistą stratę,
lecz także polegającą na zmniejszeniu się aktywów majątku poprzez uby-
tek, utratę lub zniszczenie jego poszczególnych składników albo na zwięk-
szeniu się pasywów, jak również i utracony zysk (uchwała Sądu Najwyż-
szego z dnia 21 czerwca 1995 r., I KZP 22/95, OSNKW 1995, z 9-10, poz.
58).
Z drugiej strony, Sąd Najwyższy formułując pytanie prawne zdaje się
sugerować, że przepisy karnoprocesowe, na użytek instytucji uregulowanej
w rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego, zawierają własną definicję
szkody, np. – jak przedstawia to w cytowanym wcześniej orzeczeniu Sąd
Najwyższy – w postaci faktycznego pozbawienia wolności, które „nie po-
winno nastąpić, nie powinno mieć miejsca”. To prawda, że przepisy Kodek-
su cywilnego nie zawierają wprost definicji szkody. Jednak w orzecznictwie
przyjmuje się, że szkodą jest powstała wbrew woli poszkodowanego różni-
ca miedzy obecnym jego stanem majątkowym a stanem majątkowym, jaki
zaistniałby, gdy nie nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę (np. postano-
wienie Sądu Najwyższego z dnia z 22 listopada 1963, III PO 31/63,
OSNCP 1964, z 7-8, poz. 128). Powszechnie przyjmuje się pogląd, że jeśli
określone pojęcie nie zostało zdefiniowane w akcie normatywnym lub gałę-
zi prawa, to należy posługiwać się definicją zawartą w innych przepisach,
które regulują daną instytucję prawną. Tak wypowiedział się Sąd Najwyż-
9
szy m.in. w uchwale z dnia 29 stycznia 2004 r. (I KZP 39/03, OSNKW
2004, z. 2 poz. 13): „Definicji legalnej należy szukać w pierwszej kolejności
w akcie prawnym zawierającym interpretowane wyrażenie. Jeżeli brak jest
definicji w danym akcie, to należy sprawdzić czy definicja taka występuje w
innej ustawie uznanej za podstawową dla danej dziedziny”. Wobec tego, z
uwagi na to, że ani przepisy prawa karnego procesowego, ani prawa kar-
nego materialnego nie zawierają definicji szkody, pojęcie to na gruncie
prawa karnego procesowego, w kontekście odszkodowania za niesłuszne
tymczasowe aresztowanie, należy rozumieć tak jak w prawie cywilnym.
Odstąpienie od definicji szkody powstałej w prawie cywilnym byłoby bo-
wiem dopuszczalne, gdyby ustawodawca w przepisach prawa karnego
procesowego, zawarł odmienną od cywilistycznej definicję szkody. Jeżeli
tego nie uczynił, a w przepisach art. 552 k.p.k. mowa jest o odszkodowaniu
i zadośćuczynieniu, to zakres odpowiedzialności Skarbu Państwa będzie
wyznaczała zaistniała szkoda, oceniana z punktu widzenia przepisów Ko-
deksu cywilnego.
Nie można zatem zgodzić się z poglądem, że szkodą taką będzie
sam fakt bezprawnego pozbawienia wolności, ponieważ ustawodawca nie
kreuje takiej definicji ani też nie można przyjąć, że odszkodowanie będzie
przysługiwało za sam fakt pozbawienia wolności, a nie za następstwa wy-
nikłe z tego faktu. Ku odmiennemu od cywilistycznego rozumienia pojęcia
szkody brak jest jakichkolwiek przesłanek. Takie rozumienie tego przepisu
prowadziłoby zresztą do absurdalnych wyników interpretacji, bowiem jeżeli
za szkodę należałoby uznać już sam fakt pozbawienia wolności, a nie jego
następstwa, to gdzie w takiej sytuacji należałoby poszukiwać zdarzenia
powodującego szkodę, które przecież jest niezbędne dla przyjęcia odpo-
wiedzialności odszkodowawczej. Ustawodawca w przepisie art. 552 k.p.k.
operuje pojęciami odszkodowanie oraz zadośćuczynienie i wyraźnie od-
różnia te dwie postaci szkody: majątkową i niemajątkową, nakładając na
10
Skarb Państwa odpowiedzialność nie tylko za szkodę, ale także za krzyw-
dę, wyrządzone „niewątpliwie niesłusznym” tymczasowym aresztowaniem,
posługując się pojęciami jednolicie interpretowanymi na gruncie prawa cy-
wilnego. Za zdarzenie powodujące szkodę czy krzywdę uznaje zatem wła-
śnie fakt pozbawienia wolności, „którego oskarżony nie powinien był od-
cierpieć”. Posługując się dalej instytucjami cywilnoprawnymi, należało w
konsekwencji uznać, że Skarb Państwa będzie odpowiadał za szkodę
obejmującą zarówno rzeczywistą stratę, jak i utracone korzyści oraz krzyw-
dę, jeżeli będą one wynikały (pozostawały w związku przyczynowym) z fak-
tu pozbawienia wolności. Wówczas, na ten czas należy oceniać fakt po-
wstania szkody, tj. właśnie na czas faktycznego pozbawienia wolności: np.
utraconych zarobków, poczucia krzywdy wynikającego z faktu tymczaso-
wego aresztowania, itp. Powstanie szkody należy zatem oceniać w aspek-
cie wywołującego ją zdarzenia i tak jest to przyjęte na gruncie prawa cywil-
nego. Nie można wobec tego uznać, że zaliczenie tymczasowego areszto-
wania na poczet kary pozbawienia wolności rodzi skutek taki jak gdyby
szkoda ta nigdy nie powstała. Rozumowanie takie jest bowiem pozbawione
logiki i relatywizuje moment powstania szkody, a nawet samo jej powsta-
nie, w zależności od tego, jaka kara zostanie orzeczona i czy w ogóle zo-
stanie orzeczona.
Podsumowując stwierdzić zatem należy, że szkodę na gruncie prze-
pisów rozdziału art. 58 Kodeksu postępowania karnego należy rozumieć
tak samo jak w prawie cywilnym. Wobec tego obejmuje ona zarówno dam-
num emergens, jak i lucrum cessans. Moment powstania szkody należy
ustalać w odniesieniu do zdarzenia, które ją spowodowało. Zdarzeniem tym
jest faktyczne pozbawienie wolności. Natomiast o tym, czy w wyniku po-
wstania takiej szkody przysługuje odszkodowanie, będzie decydować
przede wszystkim bezprawność działania władzy publicznej, a zatem bez-
prawność pozbawienia wolności. Przy takim rozumieniu szkody i krzywdy,
11
a także odszkodowania i zadośćuczynienia, nie można podzielić poglądu,
że należy odróżnić sytuacje, w których „niewątpliwie niesłuszne tymczaso-
we aresztowanie” zostanie zaliczone na poczet orzeczonej kary pozbawie-
nia wolności w tej samej bądź innej sprawie, czy też na poczet innej rodza-
jowo kary. Fakt zaliczenia tego aresztowania może być rozważany jedynie
w kontekście ewentualnej formy rekompensaty szkody, natomiast nie de-
cyduje o tym, czy ona w ogóle powstaje.
W konsekwencji, powody, dla których skład 3 sędziów Sądu Najwyż-
szego powziął wątpliwości, czy obowiązek zaliczenia okresu bezprawnego
pozbawienia wolności na poczet kary grzywny wyłącza możliwość docho-
dzenia odpowiedzialności Skarbu Państwa w trybie przewidzianym w art.
552 k.p.k., dotyczą także tych wszystkich sytuacji, w których okres ten zo-
stał zaliczony na poczet kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wol-
ności.
Ponadto, jeżeli podzielić wątpliwości nurtujące ten skład Sądu Naj-
wyższego, to w takim samym stopniu dotyczyć musiałyby one sytuacji, w
której na poczet orzeczonej kary zaliczono okres niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania stosowanego w innej, toczącej się równolegle
sprawie (art. 417 k.p.k.), jak i sytuacji, w której taki okres zaliczono na po-
czet kary orzeczonej w tej samej sprawie (zatem w sytuacji jaka miała
miejsce w przedmiotowej sprawie). Rzecz bowiem w tym, że niewątpliwie
niesłuszne tymczasowe aresztowania może zdarzyć się także w sprawie
przedmiotowo złożonej (oskarżonemu zarzucono np. dwa przestępstwa,
przy czym od zarzutu jednego z nich go uniewinniono, a za drugi, który nie
mógł być podstawą tymczasowego aresztowania, skazano na karę grzyw-
ny), a nawet w sprawie niezłożonej przedmiotowo (oskarżonemu zarzuco-
no jedno przestępstwo), gdy wobec oskarżonego stosowano niewątpliwie
niesłusznie tymczasowe aresztowanie (bo z rażącym naruszeniem art. 258
§ 1 k.p.k. i następnych) z powodu zarzucenia mu przestępstwa, za które
12
następnie skazano go np. na karę grzywny lub karę ograniczenia wolności
albo na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wyko-
nania oraz grzywny. Oczywiste jest bowiem, że sam fakt skazania oskar-
żonego za zarzucane mu przestępstwo nie wyklucza ustalenia, że stoso-
wane wobec niego wcześniej tymczasowe aresztowanie było niesłuszne.
Ideę zaliczenia okresu pozbawienia wolności na poczet orzeczonej
kary przewidzianą w art. 63 k.k., sprowadzającą się do obowiązku rekom-
pensowania dolegliwości doznanej wskutek tymczasowego aresztowania w
sposób i na warunkach określonych przez prawo karne, należy odnosić
również do zaliczenia tego okresu w warunkach określonych w art. 417
k.p.k. Chodzi o to, że nie ma powodów do różnicowania sytuacji osoby, któ-
ra została prawomocnie uniewinniona lub umorzono co do niej postępowa-
nie karne albo odstąpiono od wymierzenia kary za jedno z zarzucanych
przestępstw, a za inne skazana, w zależności od tego, czy nastąpiło to w
jednym postępowaniu, czy w równolegle toczących się postępowaniach. W
tej sytuacji problem, który przedstawił wycinkowo skład 3 sędziów Sądu
Najwyższego, jest znacznie szerszy i, w istocie, wywołuje pytanie czy fakt
zaliczenia okresów pozbawienia wolności, o których mowa w art. 63§ 1 k.k.
i w art. 417 k.p.k., na poczet którejkolwiek z kar orzeczonych wobec skaza-
nego w tym samym lub toczącym się równolegle postępowaniu, wtedy gdy
to pozbawienie wolności było bezprawne, wyłącza możliwość dochodzenia
przez tego skazanego roszczeń majątkowych od Skarbu Państwa, przewi-
dzianą przepisami rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego, i odwrot-
nie, tj. czy rekompensata szkody na podstawie art. 552 i nast. k.p.k. wyklu-
cza zaliczenie takiego okresu pozbawienia wolności na poczet orzeczonej
w innym postępowaniu kary określonego rodzaju.
Rzecz jednak w tym, że problem ten do tej pory zarówno w orzecz-
nictwie, jak i piśmiennictwie prawniczym nie budził wątpliwości.
13
Skład 3 sędziów Sądu Najwyższego, przedstawiając opisane w tej
sprawie zagadnienie prawne zauważa, że w orzecznictwie sądowym kwe-
stia ta jest rozstrzygana jednoznacznie. Co więcej, nie wskazuje również
na odrębne w tej mierze poglądy w piśmiennictwie. W uzasadnieniu swego
postanowienia omawia dotychczasowy stan orzecznictwa Sądu Najwyż-
szego, wskazując, że już na gruncie art. 365 k.p.k. z 1969 r., stanowiącego
odpowiednik art. 417 k.p.k. z 1997 r. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10
listopada 1970 r., V KRN 260/70, OSNKW 1971, z. 4, poz. 53), uznano, że
ratio legis art. 83 k.k. z 1969 r. (odpowiednik art. 63 k.k. z 1997 r.) i art. 365
k.p.k. z 1969 r. wynika z konieczności rekompensowania dolegliwości do-
znanej wskutek tymczasowego aresztowania, aczkolwiek w sposób i na
warunkach określonych przez prawo karne, natomiast przepis art. 365
k.p.k. stanowi rozwinięcie zasad określonych w art. 83 k.k. Skład 3 sędziów
wskazuje także na uchwałę z dnia 15 kwietnia 1976 r., VII KZP 1/76,
OSNKW 1976, z. 6, poz. 71, gdzie stwierdzono, że intencją ustawodawcy
było zapewnienie, aby dolegliwość, jakiej doznał oskarżony przez tymcza-
sowe aresztowanie, była wyrównana tam, gdzie to jest możliwe, przez zali-
czenie okresu tymczasowego aresztowania na poczet wymierzonej kary
pozbawienia wolności, ograniczenia wolności, a nawet kary grzywny. Pod-
kreślono, że w uchwale Pełnego Składu Izby Karnej Sądu Najwyższego z
dnia 11 kwietnia 1984 r., VI KZP 28/83 OSNKW 1984, z. 7-8, poz. 68, od-
wołano się znów do „(…) ratio legis art. 365 k.p.k., która wyraża intencję
ustawodawcy, ażeby tam, gdzie jest to możliwe, została zrekompensowana
dolegliwość, jaką oskarżony poniósł będąc niesłusznie pozbawiony wolno-
ści przez tymczasowe aresztowanie, oraz wskazano, że ta rekompensata
służy wyeliminowaniu możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowaw-
czych z tego tytułu”. Dodać trzeba, że w uzasadnieniu tej uchwały (co nale-
ży podkreślić – Pełnego Składu Izby Karnej Sądu Najwyższego) odwołano
się do uzasadnienia do projektu Kodeksu postępowania karnego z 1969 r.,
14
akcentując wolę ustawodawcy wyraźnie zakładającego, że zaliczenie na
poczet orzeczonej w innej sprawie kary okresu niesłusznego tymczasowe-
go aresztowania eliminuje możliwość dochodzenia roszczeń odszkodo-
wawczych z tego tytułu. Słusznie Sąd zauważa, że w konsekwencji przyję-
to zasadę, iż nawet jeżeli w sprawie zastosowano oczywiście niesłuszne
tymczasowe aresztowanie, a następnie okres tymczasowego aresztowania
zaliczono w całości na poczet kary pozbawienia wolności (a także np. na
poczet podlegającej wykonaniu kumulatywnej kary grzywny lub ogranicze-
nia wolności) w tej lub w innej sprawie, to odszkodowanie się nie należy.
Skład 3 sędziów Sądu Najwyższego dostrzega, że takie stanowisko
ukształtowało się w okresie, kiedy nie obowiązywała jeszcze Konstytucja R.
P. z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.), określająca
wprost zasady odpowiedzialności za bezprawne pozbawienie wolności (art.
41 ust. 5 i art. 77 ust. 1 Konstytucji RP) i przed wejściem w życie (z dniem
1 września 1998 r.) Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. Mimo tego –
jak dalej zauważa skład 3 sędziów Sądu Najwyższego – w kolejnych latach
zarówno Sąd Najwyższy, jak i Sądy Apelacyjne kontynuowały linię orzecz-
niczą, zgodnie z którą odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niewąt-
pliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania „wchodzi w grę tylko
wówczas, gdy osoba pozbawiona wolności w tym trybie rzeczywiście po-
niosła szkodę lub doznała krzywdy, która nie została zrekompensowana
(…). Szkoda zostanie zrekompensowana w tych wszystkich wypadkach,
gdy okres tymczasowego aresztowania zostanie zaliczony na poczet kary
(nie tylko pozbawienia wolności) w tej sprawie, w której tymczasowe aresz-
towanie było stosowane lub innej sprawie, na podstawie art. 63 § 1 k.k. i
art. 417 k.p.k.” (z uzasadnienia uchwały z dnia 15 września 1999 r., I KZP
27/99). Zauważyć trzeba, że to stanowisko wyrażone zostało z wyraźnym
zastrzeżeniem, że punktem wyjścia dla rozważań dotyczących problematy-
ki odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie musi być art.
15
41 ust. 5 Konstytucji R. P., w którym stwierdzono, że każdy bezprawnie po-
zbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.
Ten kierunek orzecznictwa utrzymuje się, i tak Sąd Najwyższy w wy-
rokach z dnia 27 maja 2002 r., II KKN 218/00, LEX Nr 53918 i z dnia 2
września 2002 r., IV KKN 449/01, LEX Nr 56072 stwierdził, że „ (...) od-
szkodowanie należy się tylko za okres faktycznego pozbawienia wolności,
którego dana osoba nie powinna była odbyć”, natomiast „Skarb Państwa
może ponosić odpowiedzialność tylko za tę część tymczasowego areszto-
wania, która nie została zaliczona na poczet orzeczonej (....) kary grzywny
za czyn, za który wnioskodawca został prawomocnie skazany”. Tak też za-
gadnienie to było i jest postrzegane – na co wskazuje skład 3 sędziów Są-
du Najwyższego – w orzecznictwie Sądów Apelacyjnych. Sądy te przyjmu-
ją, że „rekompensata materialna za pozbawienie wolności w ramach za-
trzymania lub tymczasowego aresztowania w toku postępowania karnego
może być przyznana oskarżonemu przy spełnieniu przesłanek niewątpliwie
niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania jedynie w sytu-
acji, gdy postępowanie to zakończyło się wyrokiem uniewinniającym, uma-
rzającym postępowanie, warunkowo umarzającym postępowanie lub wyro-
kiem skazującym i odstępującym od wymierzenia kary, jako że w każdej z
wymienionych sytuacji nie jest możliwe zaliczenie okresu pozbawienia wol-
ności na poczet wymierzonej kary. Możliwość przyznania odszkodowania
eliminuje nadto taki układ postępowań toczących się w różnych sprawach
przeciwko konkretnej osobie, który daje podstawę do zaliczenia okresu
rzeczywistego pozbawienia wolności na poczet kary wymierzonej w innej
sprawie, w warunkach określonych w art. 417 k.p.k.” (wyrok Sądu Apela-
cyjnego w Białymstoku z dnia 13 marca 2003 r., II AKa 40/03, OSA 2003,
nr 8, poz. 90). W wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8 czerwca
2004 r., II Aka 117/04, KZS 2004, z. 7-8, poz. 61, stwierdzono, że „jeśli
okres tymczasowego aresztowania oskarżonego, następnie uniewinnione-
16
go, zaliczono na poczet kary wymierzonej mu w innej sprawie, to odszko-
dowanie się nie należy”.
Nie ulega wątpliwości, że podstawę prawną, upoważniającą Sąd
Najwyższy do przedstawienia zagadnienia prawnego składowi powiększo-
nemu tego Sądu stanowi art. 59 ustawy o Sądzie Najwyższym oraz art. 441
§ 1 k.p.k. (do którego odsyła art. 518 k.p.k.), przy czym art. 59 ustawy o
Sądzie Najwyższym wymaga, by przedstawiane zagadnienie prawne bu-
dziło poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Trzeba stanowczo pod-
kreślić, odwołując się do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w
wielu orzeczeniach, np. w uchwale z dnia 12 marca 1996 r., I KZP 2/96,
OSNKW 1996, z 3-4, poz. 16, że „poważne wątpliwości”, o których mowa w
art. 59 ustawy o Sądzie Najwyższym, to nie wątpliwości w przedmiocie
sposobu zastosowania ustawy do ustalonego stanu faktycznego, jakie ży-
wią sędziowie zasiadający w składzie sądu przedstawiającego zagadnienie
prawne, lecz obiektywnie zachodzące wątpliwości, których usunięcie wy-
maga dokonania zasadniczej wykładni ustawy. Z przepisu art. 59 ustawy o
Sądzie Najwyższym nie wynika, o jakie wątpliwości chodzi, ale jeżeli mają
one być „poważne” w rozumieniu tego przepisu, to muszą one wynikać z
rozbieżności w orzecznictwie sądowym lub w ogóle w praktyce stosowania
prawa, a przynajmniej być zgłaszane w piśmiennictwie. Tak natomiast nie
jest w wypadku zagadnienia prawnego przedstawionego w tej sprawie.
Przyjmuje się jednak, że poważne wątpliwości prawne nasuwające się przy
rozpoznaniu określonej sprawy, zaistnieją także wtedy, gdy chodzi o ewen-
tualne odstąpienie od poglądu prawnego wyrażanego w orzecznictwie Są-
du Najwyższego. Trzeba zgodzić się z poglądem, że w razie pełnej zgod-
ności w orzecznictwie i piśmiennictwie (jak to jest w omawianym wypadku)
co do sposobu interpretacji określonych przepisów prawa, sposób ten na-
leży traktować jako względnie wiążący, co ma tę konsekwencję, że jego
17
przełamanie jest możliwe tylko w razie pojawienia się przekonywujących
argumentów, a takich w tej sprawie nie ma.
Przede wszystkim trzeba zauważyć, że w rozpatrywanej sprawie pro-
blem interpretacyjny powstaje na tle kompleksu wzajemnie ze sobą powią-
zanych przepisów, natomiast w grę nie wchodzi problem interpretacji kon-
kretnego zwrotu, użytego we wskazanym przepisie albo całego przepisu.
Innymi słowy, w sprawie tej nie powstaje problem samoistnej interpretacji
art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k. lub art. 552 § 1 i następnych k.p.k., lecz problem
wzajemnej relacji tych przepisów w aspekcie wygaśnięcia (lub niewyga-
śnięcia) prawa do rekompensaty majątkowej za następstwa wynikłe z nie-
wątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania, w wypadku wcze-
śniejszego zaliczenia okresu tego aresztowania na poczet kary orzeczonej
w tej samej lub innej sprawie. Dotychczas orzecznictwo i piśmiennictwo,
wykładając tę relację, niezmiennie pozostawały na stanowisku, że istnieją
dwa, wzajemnie wykluczające się, sposoby pełnego rekompensowania
szkód i krzywd wynikłych z niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
aresztowania. Pierwszy, o charakterze niemajątkowym, mający zastoso-
wanie wówczas, gdy istnieje możliwość zaliczenia na poczet orzeczonej
wobec poszkodowanego kary zasadniczej w innej lub tej samej sprawie, i
drugi, o charakterze majątkowym, otwierający się wówczas, gdy nie istnieje
możliwość zastosowania tego pierwszego, niemajątkowego sposobu re-
kompensaty. Innymi słowy, między obowiązkiem z art. 63 k.k. i art. 417
k.p.k. oraz art. 552 § 1 i 4 k.p.k., w aspekcie sposobu rekompensowania
szkód i krzywd wynikłych z niesłusznego tymczasowego aresztowania, za-
chodzi logiczny związek zwany alternatywą rozłączną, to znaczy, zastoso-
wanie którejkolwiek z tych form rekompensaty wyklucza możliwość zasto-
sowania drugiej. W praktyce dzieje się tak, że wszędzie tam gdzie są po
temu warunki prawne następuje rekompensata niemajątkowa w postaci za-
liczenia niesłusznie wykonanego okresu pozbawienia wolności na poczet
18
orzeczonej w tej lub innej sprawie kary. Jeżeli jednak zdarzy się tak, że zo-
stanie zasądzone i wypłacone odszkodowanie lub zadośćuczynienie, to
oczywiście należy opowiedzieć się za brakiem możliwości zaliczenia okre-
su niesłusznego pozbawienia wolności na poczet innej kary, mimo istnienia
po temu formalnych warunków, a to z tego względu, że nie jest możliwe
kompensowanie szkody i krzywdy już zrekompensowanej. Za taką logiczną
relacją między instytucją zaliczenia okresu niesłusznego aresztowania i
odszkodowania (wzajemnego wykluczania się) przemawia to, że ustawo-
dawca nie wprowadził jakichkolwiek norm określających reguły umożliwia-
jące uwzględnienie przy określaniu wysokości zasądzonego odszkodowa-
nia i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowa-
nie tego, że okres aresztowania został już zaliczony na poczet orzeczonej
kary. Z drugiej strony, określił reguły zaliczania okresu pozbawienia wolno-
ści, w tym także niewątpliwie niesłusznego, na poczet kar wolnościowych
(grzywny i ograniczenia wolności).
Należy zauważyć nadto, że o ile jeszcze zaliczenie na poczet grzyw-
ny dałoby się jakoś „odliczyć” od zasądzonego odszkodowania, to niepo-
konywalne trudności pojawiałyby się przy zaliczeniu okresu tymczasowego
aresztowania na poczet kary pozbawienia wolności, gdy idzie o sposób,
kryteria i tryb takiej „operacji” wobec braku jakichkolwiek podstaw ustawo-
wych. Trudności te niewątpliwie wystąpiłyby z jeszcze większym natęże-
niem przy zaliczeniu okresu tymczasowego aresztowania na poczet kary
ograniczenia wolności. Wynika z tego jednoznacznie, że uznanie, iż rosz-
czenie z art. 552 k.p.k., jak również zaliczenie okresu bezprawnego po-
zbawienia wolności na podstawie art. 417 k.p.k. lub art. 63 k.k. są środkami
kompensacji od siebie niezależnymi i mogą być stosowane łącznie, sprze-
ciwiałoby się domniemaniu racjonalności prawodawcy, z którego wypływa
przecież reguła, że prawodawca nie stanowi norm niemożliwych do zasto-
sowania i sprzecznych z szeroko pojętym systemem obowiązującego pra-
19
wa, oraz że liczy się z praktycznymi konsekwencjami podejmowanych na
ich podstawie działań.
Ponadto, jeżeliby uznać, że roszczenie z art. 552 k.p.k., jak również
zaliczenie na podstawie art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k. są środkami kompensa-
cji od siebie niezależnymi i mogą być stosowane łącznie, stworzyłoby to
nieznany prawu cywilnemu system podwójnej rekompensaty tej samej
szkody. Takie zaś rozwiązanie jest zupełnie obce prawu cywilnemu, a brak
jest jakichkolwiek przesłanek, aby jedynie na gruncie przepisów prawa kar-
nego procesowego znajdowało ono zastosowanie. Akceptacja dla takiego
„dualizmu” i próby wyinterpretowywania sposobu rozwiązania sytuacji bę-
dących tego konsekwencją byłyby, w istocie, tworzeniem prawa, a więc za-
biegiem pozostającym poza uprawnieniami organów stosujących prawo.
Należy również mieć na uwadze, że przepisy art. 63 k.k. i art. 417
k.p.k. statuują obowiązek organów wymiaru sprawiedliwości zaliczania na
poczet orzeczonej kary określonego rodzaju okresu odpowiednio: okresu
rzeczywistego pozbawienia wolności (art. 63 k.k.) lub tymczasowego aresz-
towania (art. 417 k.p.k.) i jeżeli za dopuszczalną należałoby uznać sytua-
cję, w której zaliczenie w trybie tych przepisów nie wyłącza dochodzenia
odszkodowania i zadośćuczynienia, to konsekwentnie należałoby dopuścić
także sytuację odwrotną. Takie rozumowanie nie jest prawidłowe. Uzasad-
niony jest zatem pogląd, że ustawodawca, w przepisach prawa karnego
(art.417 k.p.k. i art. 63 k.k.), stworzył swoistą instytucję rekompensaty
szkody na skutek „niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowa-
nia”, stanowiącą rodzaj restytucji, której zastosowanie wyklucza późniejsze
wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie za okres rzeczywistego po-
zbawienia wolności, który został zaliczony na poczet kary.
Rozpatrując przepisy art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k. w aspekcie wykładni
systemowej, a także mając na uwadze ustawowe racje tych unormowań,
należy stwierdzić, że przewidziane w tych przepisach „zaliczenie”, jako
20
forma rekompensaty szkody, odrębna w porównaniu z innymi gałęziami
prawa i nieznana prawu cywilnemu, z uwagi na inny charakter stosunków,
które ta gałąź prawa reguluje, wyklucza skuteczne skorzystanie z material-
nej formy naprawienia szkody przewidzianej w rozdziale 58 Kodeksu po-
stępowania karnego. Konsekwentnie należy zatem przyjąć, że w razie uzy-
skania odszkodowania i zadośćuczynienia za „niewątpliwie niesłuszne
tymczasowe aresztowanie” wykluczone jest zaliczenie okresu tego aresz-
towania na poczet kary orzeczonej w innej równocześnie toczącej się
sprawie. Odmienna interpretacja prowadzi do wyników absurdalnych. Nie
sposób byłoby, pozostając w przekonaniu o racjonalności ustawodawcy
przyjmować, że wtedy, gdy niewątpliwie niesłuszne tymczasowe areszto-
wanie zostanie zrekompensowane pokrzywdzonemu w wyniku procesu o
odszkodowanie, okres tego samego tymczasowego aresztowania może
zostać następnie zaliczony na poczet wymierzonej kary w innej sprawie lub
tej samej. Trudno wyobrazić sobie inny sposób rozwiązania takich sytuacji,
występujących niekiedy w praktyce, np. wtedy, gdy zostało przyznane
oskarżonemu odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe
aresztowanie jeszcze przed prawomocnym zakończeniem postępowania
karnego, w wyniku którego został on ostatecznie skazany na karę pozba-
wienia wolności.
Dotychczasowa linia orzecznicza jest zatem w pełni uzasadniona ja-
ko wynikająca z zastosowania wykładni językowej, a także systemowej i
funkcjonalnej. Wobec tego wydaje się, że nie ma argumentów natury praw-
nej, by od niej odstępować. Także we wniosku Prokuratury Krajowej nie
przedstawiono przekonywujących argumentów przemawiających przeciw
dotąd dokonywanej wykładni. Wątpliwości składu 3 sędziów Sądu Najwyż-
szego rozpoznającego kasację pełnomocnika wnioskodawcy Adama Wło-
cha mają charakter nie tyle natury jurydycznej co sprawiedliwościowej. Te
wątpliwości nie stanowią wystarczającego powodu do wystąpienia z pyta-
21
niem prawnym do składu powiększonego Sądu Najwyższego, tym bardziej,
że skład 3 sędziów nie proponuje sposobu wykładni przepisów Kodeksu
postępowania karnego prowadzącego do usunięcia tych wątpliwości.
Skład ten zauważa, że odpowiedzialność Skarbu Państwa, w czasie
gdy kształtowało się orzecznictwo Sądu Najwyższego zakładające, że zali-
czenie okresu bezprawnego tymczasowego aresztowania na poczet orze-
czonej w tej samej lub innej sprawie kary, wyłącza możliwość dochodzenia
odszkodowania za nie w trybie przewidzianym aktualnie w rozdziale 58
Kodeksu postępowania karnego, określała zasada winy. To uległo zmianie
po wejściu w życie Kodeksu postępowania karnego z 1997 r., czego wyra-
zem była wspomniana już uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 września
1999 r. (I KZP 27/99). Nie wykazuje jednak, dlaczego ta okoliczność miała-
by mieć znaczenie dla odstąpienia od dotychczasowej linii orzeczniczej
Sądu Najwyższego. Tymczasem nie stanowi ona o potrzebie odstąpienia
od poglądu prawnego utrwalonego w dotychczasowym orzecznictwie.
Trzeba bowiem mieć na względzie, że w prawie karnym w identyczny spo-
sób uregulowano w art. 63 k.k. i art. 417 k.p.k. kwestię reguł zaliczania na
poczet orzeczonej kary okresu tymczasowego aresztowania (zmiana w art.
417 k.p.k. stanowi tylko o jego dostosowaniu do wypracowanej już od daw-
na w orzecznictwie praktyki). Natomiast ukształtowanie odpowiedzialności
odszkodowawczej, o której mowa w rozdziale 58, na zasadzie ryzyka (wy-
interpretowanej przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 września 1999
r., I KZP 27/99) nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia kwestii, czy zaliczenie
okresu bezprawnego pozbawienia wolności wyłącza możliwość dochodze-
nia odszkodowania w trybie przepisów rozdziału 58 Kodeksu postępowania
karnego. Kwestia ta powstaje bowiem dopiero wtedy, gdy nastąpi stwier-
dzenie bezprawności pozbawienia wolności (obojętne jest już na tym eta-
pie, czy nastąpiło to na zasadzie ryzyka czy na zasadzie winy).
22
Sąd kasacyjny wskazuje w swym uzasadnieniu także na to, że po-
wzięte przezeń wątpliwości, co do zasadności uznania, że zaliczenie całe-
go okresu tymczasowego aresztowania na poczet innej kary niż kara po-
zbawienia wolności wyłącza, a więc czyni niedopuszczalnym roszczenie
odszkodowawcze wobec Skarbu Państwa, pogłębia uwzględnienie tego, że
nie wymienia się okoliczności obligatoryjnego zaliczenia okresu bezpraw-
nego pozbawienia wolności w grupie przesłanek egzoneracyjnych określo-
nych taksatywnie w art. 553 § 1 i § 3 k.p.k.. Nie zauważa jednak, że są to
przesłanki o charakterze materialnoprawnym, decydujące o wyłączeniu lub
ograniczeniu odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa. Nie
możnaby natomiast, w zgodzie z zasadami prawa cywilnego, za takie prze-
słanki uznać unormowań z art. 417 k.p.k. i z art. 63 k.k., które określają
przecież sposób rekompensaty już poniesionej szkody. Czym innym bo-
wiem jest forma (sposób) kompensacji poniesionej szkody, a czym innym
przesłanka wyłączająca albo ograniczająca odpowiedzialność odszkodo-
wawczą, pod którą należy rozumieć zaistnienie określonej sytuacji w dacie
zdarzenia powodującego szkodę, czy też poprzedzającej to zdarzenie. Na
gruncie prawa cywilnego, przy odpowiedzialności deliktowej opartej na za-
sadzie ryzyka, sytuacjami takimi są zachowanie poszkodowanego lub
osoby trzeciej, czy też siła wyższa. Są to zatem sytuacje zaistniałe w dacie
zdarzenia powodującego szkodę, lub je poprzedzające. Natomiast zupełnie
inną instytucją jest sposób naprawienia szkody wynikłej z tego zdarzenia
(określoną w przepisie ogólnym odnośnie do odpowiedzialności kontrakto-
wej i deliktowej: art. 363 k.c.). Na gruncie procesu karnego, w przepisie art.
553 k.p.k., zawarte są sytuacje, które wpływają na zakres odpowiedzialno-
ści odszkodowawczej, a nawet decydują o jej powstaniu, zaistniałe w cza-
sie poprzedzającym zdarzenie powodujące szkodę (bezprawne pozbawie-
nie wolności), np. złożenie fałszywych wyjaśnień. Natomiast przepis art.
417 k.p.k. oraz art. 63 kk., kreują tylko sposób naprawienia szkody.
23
Konkludując: nie jest możliwe, przy wykorzystaniu dostępnych metod
wykładni, w tym także wykładni systemowej, zbudowanie innego niż zało-
żony i konsekwentnie przyjmowany przez ustawodawcę, modelu odpowie-
dzialności Skarbu Państwa za niewątpliwie niesłusznie zastosowane tym-
czasowe aresztowanie, zgodnie z którym zaliczenie, według reguł wynika-
jących z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k., okresu tego aresztowania na poczet
kar orzeczonych wobec skazanego w tej samej lub w innej sprawie, wyklu-
cza późniejsze skuteczne wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie lub
zadośćuczynienie na podstawie przepisów rozdziału 58 Kodeksu postępo-
wania karnego, za ten sam okres, jak również wcześniejsze uzyskanie od-
szkodowania i zadośćuczynienia w tym trybie wyklucza zaliczenie tego
okresu tymczasowego aresztowania na poczet takich kar.
W kontekście przedstawionych dotąd rozważań skład powiększony
Sądu Najwyższego nie dostrzega wystarczających przesłanek dla przed-
stawienia pytania prawnego na podstawie art. 193 Konstytucji RP. Nato-
miast skład 3 sędziów Sądu Najwyższego, jako sąd kasacyjny rozpoznają-
cy konkretną sprawę, wystąpi ze stosownym pytaniem do Trybunału Kon-
stytucyjnego, jeśli wyrobi sobie ostatecznie pogląd o sprzeczności z Kon-
stytucją omawianych uregulowań prawnych normujących kwestię odpowie-
dzialności Skarbu Państwa za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresz-
towanie.