Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 25 września 2007 r.
I UK 101/07
Korzystanie przez daną osobę z gospodarstwa rolnego, zamieszkiwanie
na terenie tego gospodarstwa, pomoc w jego prowadzeniu osobom najbliż-
szym i korzystanie z płodów rolnych pochodzących z tego gospodarstwa nie
są wystarczające do przypisania jej przymiotu rolnika lub domownika w rozu-
mieniu art. 6 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.). Do kręgu
osób bliskich rolnikowi będących domownikami nie należy małżonek rolnika
(art. 6 pkt 1 i 2 w związku z art. 5 tej ustawy).
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Hajn (sprawozdawca), Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 25 wrześ-
nia 2007 r. sprawy z powództwa Piotra N. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpiecze-
nia Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w B.-B. o ubezpieczenie społeczne rol-
ników, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Krakowie z dnia 12 września 2006 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację Piotra N. i w tym
zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Krakowie do ponownego rozpo-
znania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił apelacje odwołu-
jącego się Piotra N. i Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regio-
nalnego w B.B. od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie z 16 czerwca 2005 r. [...],
zmieniającego na skutek odwołania Piotra N. decyzję Kasy Rolniczego Ubezpiecze-
nia Społecznego-Oddziału Regionalnego w B.B. z 23 marca 2002 r. [...], przez
stwierdzenie, że Piotr N. nie podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresie
2
od 18 lipca 2002 r. do 19 października 2002 r. i oddalającego odwołanie w pozosta-
łym zakresie.
Wymieniony wyżej wyrok Sądu Okręgowego zapadł na skutek ponownego
rozpoznania sprawy, bowiem uprzednio wydany przez Sąd Okręgowy w Krakowie
wyrok z 12 listopada 2003 r. został uchylony wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krako-
wie z 20 kwietnia 2005 r., a postępowanie przed Sądem pierwszej instancji zostało
zniesione i sprawę przekazano do ponownego rozpoznania z uwagi na nieważność
postępowania polegającą na rozpoznaniu sprawy bez udziału zainteresowanej Ewy
N. Powołując się na treść art. 47711
k.p.c. Sąd stwierdził, że Ewa N. powinna była
brać udział w postępowaniu w sprawie jako ubezpieczona (art. 476 § 5 pkt 2b k.p.c.),
względnie zainteresowana. Niewezwanie jej do udziału w postępowaniu pozbawiło ją
możności obrony jej praw.
W wymienionej wyżej decyzji (wydanej 26 marca 2002 r., a nie z 23 marca
2002 r., jak omyłkowo podał w wyroku Sąd Okręgowy, a następnie w uzasadnieniu
Sąd Apelacyjny) organ rentowy stwierdził, że Piotr N. podlega obowiązkowemu
ubezpieczeniu społecznemu rolników od 13 marca 2002 r., a jego żona Ewa N. pod-
lega temu ubezpieczeniu od 3 lutego 1993 r. i zobowiązał Piotra N. do opłacenia
składek z tego tytułu w łącznej kwocie 7.448,35 zł. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi
w podstawie faktycznej zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego, odwołujący się
jest współwłaścicielem gospodarstwa rolnego o łącznej powierzchni 1.73 ha przeli-
czeniowego. Korzysta z niego w ten sposób, że od chwili, kiedy stał się jego współ-
właścicielem przez cały czas zamieszkiwał w domu położonym na terenie tego go-
spodarstwa, początkowo w swoim domu rodzinnym wraz z żoną i rodzicami, z któ-
rymi prowadził wspólne gospodarstwo domowe, a od około 5 lat w nowo wybudowa-
nym domu także położonym na terenie tego gospodarstwa. Dom mieszkalny nie jest
w żaden sposób wydzielony od reszty działki, którą stale uprawiają rodzice odwołują-
cego się, podczas gdy on we wcześniejszym okresie pracował, a jego żona zajmo-
wała się dziećmi. Przy pracach rolnych takich jak żniwa czy wykopki odwołujący się
pomagał sporadycznie w miarę posiadanego czasu, korzystał natomiast z płodów
rolnych, którymi rodzice zawsze się dzielili. W spornym okresie ani on, ani jego żona
nie podlegali innemu ubezpieczeniu społecznemu z wyjątkiem okresu od 18 lipca
2002 r. do 19 października 2002 r., kiedy odwołujący się pobierał zasiłek dla bezro-
botnych.
3
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu wyroku uznał, że odwołanie zasługiwało na
uwzględnienie jedynie w zakresie obejmującym okres pobierania przez wnioskodaw-
cę zasiłku dla bezrobotnych i w tym zakresie wyłączył wnioskodawcę z ubezpiecze-
nia społecznego rolników. Natomiast w pozostałym zakresie Sąd pierwszej instancji
stwierdził, że zarówno odwołujący się, jak i zainteresowana Ewa N. jako domownik
rolnika, w okresach wskazanych w zaskarżonej decyzji podlegali obowiązkowemu
ubezpieczeniu społecznemu rolników na podstawie art. 7 ust.1 oraz art. 16 ust. 1 i 3
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz.U z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.; powoływanej dalej jako: „ustawa o ubez-
pieczeniu społecznym rolników”) jako rolnik oraz domownik rolnika, którego gospo-
darstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział
specjalny, o ile nie podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu lub nie ma ustalo-
nego prawa do emerytury lub renty.
Od wyroku Sądu Okręgowego zostały wywiedzione dwie apelacje. Odwołujący
się Piotr N. podniósł, że nie spełnia warunków do objęcia go obowiązkowym ubez-
pieczeniem rolniczym, o których mowa w art. 6 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników, gdyż ani on, ani jego żona nie prowadzą osobiście i na własny ra-
chunek gospodarstwa rolnego, a tylko w miarę posiadanego wolnego czasu poma-
gają z grzeczności jego rodzicom. Podniósł także, że wobec składanych przez niego
wyjaśnień oraz treści oświadczenia rodziców, obalone zostało domniemanie wynika-
jące z art. 339 k.c., że jest on posiadaczem tego gospodarstwa oraz zarzucił, że fakt,
że jest współwłaścicielem nieruchomości nie może być uznany za równoznaczny z
posiadaniem gospodarstwa rolnego w sytuacji, gdy nie posiadał żadnych zabudowań
gospodarskich, nic nie hodował, nie miał żadnego inwentarza ani urządzeń, jak rów-
nież woli i świadomości prowadzenia gospodarstwa rolnego.
Organ rentowy zaskarżył wyrok w zakresie wyłączenia odwołującego się z
ubezpieczenia społecznego w okresie pobierania zasiłku dla bezrobotnych.
Sąd Apelacyjny uznał apelacje obu stron za bezzasadne. Odnośnie do apela-
cji Piotra N. Sąd stwierdził, że nie zasługuje na uwzględnienie zarzut sprzeczności
istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, przez
przyjęcie, że odwołujący się w spornym okresie był posiadaczem gospodarstwa rol-
nego. Sąd Okręgowy, stwierdzając podleganie Piotra N. i jego żony obowiązkowemu
ubezpieczeniu społecznemu rolników prawidłowo zastosował prawo materialne, w
tym art. 7 i 16 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, zgodnie z którymi rolnik,
4
którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczenio-
wego lub dział specjalny oraz domownik rolnika podlegają z mocy ustawy ubezpie-
czeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu oraz ubezpieczeniu eme-
rytalno-rentowemu, o ile nie podlegają innemu ubezpieczeniu społecznemu lub mają
ustalone prawo do emerytury albo renty. Zarówno odwołujący się jak i jego żona w
okresach wskazanych w zaskarżonej decyzji, a skorygowanych wyrokiem Sądu
Okręgowego w odniesieniu do odwołującego się za okres pobierania zasiłku dla bez-
robotnych, spełniali przesłanki objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym
rolników, w tym odwołujący się, posiadając status rolnika w rozumieniu art. 6 powo-
łanej ustawy, a jego żona jako domownik rolnika. Fakt bycia współwłaścicielem bądź
posiadaczem gospodarstwa rolnego nie jest równoznaczny z prowadzeniem działal-
ności rolniczej, bez zaistnienia przesłanek w postaci prowadzenia gospodarstwa rol-
nego. Pojęcie to dla potrzeb ubezpieczenia społecznego rolników należy rozumieć
szeroko, jako obejmujące także korzystanie z gospodarstwa rolnego, zamieszkiwanie
na terenie tego gospodarstwa, pomoc w jego prowadzeniu osobom najbliższym, ko-
rzystanie z płodów rolnych pochodzących z tego gospodarstwa. Te kryteria spełniali
zarówno odwołujący się jak i zainteresowana. W świetle powyższego w ocenie Sądu
Apelacyjnego rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji w zakresie objęcia odwołują-
cego się i zainteresowanej obowiązkowym ubezpieczeniem rolników w okresach
wskazanych w zaskarżonej decyzji, z wyłączeniem okresu pobierania zasiłku dla
bezrobotnych przez wnioskodawcę, znajduje podstawę prawną w prawidłowo powo-
łanych przez ten Sąd przepisach, co spowodowało oddalenie apelacji odwołującego
się.
W skardze kasacyjnej odwołujący się Piotr N. zaskarżył wyrok Sądu Apelacyj-
nego w części oddalającej jego apelację. Skarżący zarzucił naruszenie przepisów
postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie: (-) art.
381 k.p.c. w związku z art. 217 k.p.c., przez oddalenie zgłoszonych w jego apelacji
wniosków dowodowych jako spóźnionych, (-) art. 38 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników w związku z art. 381 k.p.c. i art. 217 k.p.c., przez pozbawienie go
możliwości obalenia domniemania wynikającego z art. 38 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników; (-) art. 233 §1 k.p.c. w związku z art. 385 k.p.c., przez oddale-
nie apelacji, mimo zasadności stanowiącego podstawę apelacji zarzutu naruszenia
art. 233 § 1 k.p.c. Ponadto skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego, przez
błędną wykładnię art. 6 pkt 1, art. 7 ust. 1 pkt 1 i 2 i art. 16 ust. 1 pkt 1 i 2 w związku z
5
art. 38 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez przyjęcie, że sporadycz-
na i grzecznościowa pomoc rodzicom przy prowadzeniu przez nich gospodarstwa
rolnego oraz korzystanie z płodów rolnych z tego gospodarstwa rodziców przekazy-
wanych incydentalnie przez rodziców na jego rzecz i jego rodziny z gospodarstwa
rolnego prowadzonego przez rodziców spełnia ustawowe kryteria prowadzenia przez
niego działalności rolniczej.
W uzasadnieniu skargi zarzut obrazy art. 6 pkt 1, art. 7 ust. 1 pkt 1 i 2 i art. 16
ust. 1 pkt 1 i 2 w związku z art. 38 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników uza-
sadniono tym, że przyjęta przez Sąd Apelacyjny wykładnia pojęcia rolnik jest zbyt
szeroka. Zamiarem ustawodawcy było objęcie ubezpieczeniem rolniczym rolnika, a
więc podmiotu, który prowadzi działalność rolniczą. Działalność ta winna stanowić
istotę jego aktywności zawodowej. Nie można uznać za rolnika osoby, która spora-
dycznie pomaga z grzeczności swoim starszym rodzicom w prowadzeniu przez nich
działalności rolniczej. Znamieniem prowadzenia działalności rolniczej nie może też
być otrzymywanie od rodziców, którzy prowadzą działalność rolniczą ziemiopłodów,
co jest powszechną praktyką w stosunkach wiejskich i małomiasteczkowych. Fakt
korzystania z tych dóbr, przekazywanych grzecznościowo i w ramach solidarności
rodzinnej, nie oznacza czerpania pożytków z gospodarstwa rolnego i nie statuuje
pozycji osoby prowadzącej działalność gospodarczą.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona. W szczególności trafne okazały się sformułowane w
niej zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego. Zgodnie z zasadniczym dla
rozstrzygnięcia sporu art. 6 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, rol-
nikiem w jej rozumieniu jest osoba fizyczna prowadząca na własny rachunek działal-
ność rolniczą jako posiadacz (samoistny albo zależny) gospodarstwa rolnego poło-
żonego w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, a także osoby, które przeznaczyły
grunty prowadzonego przez siebie gospodarstwa rolnego do zalesienia. Dokonując
wykładni tego przepisu Sąd Najwyższy w wyroku z 29 września 2005 r., I UK 16/05
(OSNP 2006 nr 17-18, poz. 278), stwierdził, że prowadzenie działalności rolniczej
oznacza prowadzenie na własny rachunek przez posiadacza gospodarstwa rolnego
działalności zawodowej, związanej z tym gospodarstwem, stałej i osobistej oraz
mającej charakter wykonywania pracy lub innych zwykłych czynności wiążących się
6
z jego prowadzeniem. W uzasadnieniu tego wyroku wskazano, odwołując się do
wcześniejszego orzecznictwa, że wykładnia określeń „rolnik” i „prowadzenie działal-
ności rolniczej”, zawartych w art. 6 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków, wskazuje na zawodowy, stały, osobisty i realizujący interes danej osoby cha-
rakter tej działalności. Unormowanie to, w powiązaniu z art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3,
wskazuje jasno cel tej ustawy, jakim jest zapewnienie ubezpieczenia społecznego
osobom, dla których prowadzenie działalności rolniczej jest zawodem, stanowiącym
ich podstawowe zajęcie i stałe źródło utrzymania. Osobisty charakter działalności,
jako cecha działalności rolniczej, oznacza, że rolnik osobiście prowadzi gospodar-
stwo rolne, co wyraża się co najmniej w tym, że do niego zwykle należy podejmowa-
nie decyzji dotyczących prowadzonego gospodarstwa. Sąd Najwyższy wyjaśnił rów-
nież, że prowadzenie działalności rolniczej wiąże się ściśle z normalnymi działaniami
koniecznymi dla prowadzenia gospodarstwa rolnego, tj. z wykonywaniem pracy w
tym gospodarstwie lub wykonywaniem innych zwykłych czynności związanych z
prowadzeniem takiej działalności. Z kolei nastawienie działalności rolniczej na reali-
zację interesów rolnika wynika wprost z wymagania, aby działalność ta była prowa-
dzona na jego własny rachunek. Sąd Najwyższy wyjaśnił również, odwołując się do
swego wcześniejszego wyroku z 25 stycznia 2000 r., II UKN 341/99 (OSNAPiUS
2001 nr 11, poz. 397), że prowadzenie działalności rolniczej na własny rachunek
oznacza, że skutki majątkowe prowadzenia przez rolnika gospodarstwa rolnego są
zarachowywane na jego rzecz. Jest oczywiste, że w świetle powyższej wykładni art.
6 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników ustalone przez Sąd Apelacyjny
i przypisane zarówno skarżącemu, jak i jego żonie Ewie N., „korzystanie z gospodar-
stwa rolnego, zamieszkiwanie na terenie tego gospodarstwa, pomoc w jego prowa-
dzeniu osobom najbliższym, korzystanie z płodów rolnych pochodzących z tego go-
spodarstwa” nie są wystarczające do przypisania skarżącemu przymiotu rolnika w
rozumieniu tej ustawy, tym bardziej, że Sąd Apelacyjny ustalił, że „przy pracach rol-
nych takich jak żniwa czy wykopki odwołujący się pomagał sporadycznie w miarę
posiadanego czasu”.
Trafny okazał się również zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 7 ust. 1
pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, który Sąd uznał za podstawę
uzasadniającą objęcie obowiązkowym ubezpieczeniem żony skarżącego Ewy N., za
którą - zgodnie z kwestionowaną przez niego decyzją - został zobowiązany do opła-
cania składek. Zgodnie z tym przepisem domownikiem jest osoba bliska rolnikowi,
7
która: a) ukończyła 16 lat, b) pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie do-
mowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim są-
siedztwie, c) stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym i nie jest związana z rolni-
kiem stosunkiem pracy. O naruszeniu tego przepisu przesądza już to, że Sąd Apela-
cyjny odniósł go do żony skarżącego. Czyniąc to Sąd nie wziął pod uwagę, że obo-
wiązująca ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników (tj. powołana wyżej ustawa
z 20 grudnia 1990 r.), inaczej niż poprzednia ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. z
1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.), która za domowników uważała członków rodziny
rolnika i inne osoby pracujące w gospodarstwie, przyjmuje, że do kręgu osób bliskich
rolnikowi będących domownikami nie należy małżonek rolnika. Małżonek zajmuje
bowiem pozycję odrębną w porównaniu z innymi członkami rodziny, równą pozycji
samego rolnika, co wynika przede wszystkim z art. 5 ustawy, który stanowi, że prze-
pisy ustawy dotyczące ubezpieczenia rolnika i świadczeń przysługujących rolnikowi
stosuje się także do małżonka rolnika, chyba że ten małżonek nie pracuje w gospo-
darstwie rolnika ani w gospodarstwie domowym bezpośrednio związanym z tym
gospodarstwem rolnym (por. też uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 11 maja
2005 r., OSNP 2005 nr 23, poz. 380). Niezależnie od tego, ustalenia przyjęte przez
Sąd Apelacyjny w podstawie zaskarżonego wyroku nie dawałyby podstaw do przypi-
sania żonie skarżącego Ewie N. przymiotu domownika (nawet przy założeniu, że taki
status mógłby jej przysługiwać). Domownikiem w rozumieniu powołanego wyżej art.
6 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników jest bowiem osoba spełniająca
łącznie warunki wskazane w tym przepisie, w tym warunek stałej pracy w gospodar-
stwie rolnym (na temat pojęcia stałości pracy domownika w gospodarstwie rolnym
zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2006 r., II UK 42/06, OSNP
2007 nr 19-20, poz. 292 i tam powołane wcześniejsze orzecznictwo). W kwestii zajęć
Ewy N. ustalono w sprawie jedynie, że „zajmowała się dziećmi”.
W konsekwencji trafne okazały się również zarzuty naruszenia art. 7 ust. 1 pkt
1 i 2 i art. 16 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, które
przewidziane w nich obowiązki ubezpieczania społecznego odnoszą do rolnika i do-
mownika w rozumieniu naruszonego w zaskarżonym orzeczeniu art. 6 pkt 1 i 2.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
8
========================================