Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 października 2007 r.
I UK 123/07
Przymus ubezpieczeń emerytalnego i rentowego na podstawie umowy
agencyjnej lub zlecenia (art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz.
74 ze zm.) dotyczy również osoby podlegającej z mocy ustawy ubezpieczeniu
społecznemu rolników.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 paź-
dziernika 2007 r. sprawy z odwołania Celiny K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w B. o podleganie ubezpieczeniom społecznym, na skutek
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia
22 grudnia 2006 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 28 grudnia 2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w B. stwierdził podleganie Celiny K. obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym w
okresie od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 14 stycznia 2002 r. z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej.
Wyrokiem z dnia 4 sierpnia 2006 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku oddalił odwołanie ubezpieczonej, opierając się na art. 9
ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Sąd ten stwierdził bowiem, że
prowadzenie działalności gospodarczej od października 1997 r. było tytułem ubez-
pieczenia, który powstał wcześniej, niż tytuły do objęcia ubezpieczeniem w związku z
2
zawarciem umów zlecenia lub agencyjnej. Sąd pierwszej instancji ustalił, że Celina
K. prowadziła działalność gospodarczą od dnia 15 października 1997 r. do dnia 31
grudnia 2002 r., będąc w tym okresie objętą ubezpieczeniem społecznym jako rolnik
prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą. Dodatkowo od dnia 1 stycznia
1999 r. do dnia 31 października 1999 r. ubezpieczona wykonywała umowę agencyj-
ną na rzecz PPUP „Poczta Polska”, natomiast od dnia 8 czerwca 2000 r. do dnia 31
marca 2003 r. świadczyła pracę na podstawie kolejno zawartych umów agencyjnej i
umowy zlecenia z „P.P.” S.A. w W. W spornym okresie Celina K. nie została jednak
zgłoszona do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego z tytułu wykonywania
umów agencyjnych i umowy zlecenia, od których odprowadzona została jedynie
składka na ubezpieczenie zdrowotne. Sąd ustalił także, iż umowy zlecenia i agencyj-
na nie zostały zawarte w ramach prowadzonej przez ubezpieczoną działalności go-
spodarczej, a zamiarem stron nie było objęcie Celiny K. ubezpieczeniem społecznym
z tytułu powyższych umów, gdyż w żadnym z podmiotów, z którymi je zawierała, nie
złożyła wniosku o objęcie jej ubezpieczeniem społecznym z tytułu tych umów.
Apelację od powyższego wyroku złożyła ubezpieczona, wnosząc o jego uchy-
lenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz zarzucając mu błędne
ustalenia faktyczne. Ubezpieczona podniosła, że od dnia 10 stycznia 1998 r. prowa-
dziła Agencję Poczty Polskiej w ramach działalności gospodarczej i informowała
PPUP, że jest ubezpieczona w KRUS. Podobnie poinformowała później P.P. SA, że
jest ubezpieczona w KRUS i prowadzi działalność gospodarczą.
Wyrokiem z dnia 22 grudnia 2006 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku oddalił apelację ubezpieczonej, stwierdzając jednocze-
śnie, że Sąd pierwszej instancji dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych oraz
aprobując w całości stanowisko Sądu Okręgowego wyrażone w uzasadnieniu za-
skarżonego wyroku. Sąd drugiej instancji potwierdził, że w rozpoznawanej sprawie
miał miejsce zbieg kilku tytułów ubezpieczenia, a w takim przypadku ubezpieczony
jest obejmowany ubezpieczeniem z tego tytułu, który powstał najwcześniej, co wy-
nika z art. 9 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zmiana tytułu ubez-
pieczenia możliwa jest jedynie na wniosek ubezpieczonego. Sąd Apelacyjny nie zgo-
dził się z argumentami wnioskodawczyni, że umowy agencyjne i zlecenia były za-
warte w spornym okresie w ramach prowadzonej przez nią działalności gospodar-
czej. Podkreślił, że przedmiotem działalności gospodarczej, zgodnie z wpisem do
ewidencji, był handel detaliczny, hurtowy i obwoźny artykułami spożywczo - przemy-
3
słowymi oraz mała gastronomia. Natomiast w ramach umowy zawartej z Pocztą Pol-
ską ubezpieczona prowadziła agencję pocztową, a na podstawie umowy agencyjnej
zawartej z P.P. SA zajmowała się pośrednictwem w zawieraniu umów pożyczek i
przyjmowaniu pieniędzy na ich spłatę. Sąd podniósł także, że z akt sprawy wynika, iż
apelująca nie składała wniosku o podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu
umowy zlecenia i umowy agencyjnej ani do Poczty Polskiej, ani do P.P. SA. Oba z
powyższych podmiotów odprowadzały od zawartych umów jedynie składki na ubez-
pieczenie zdrowotne, biorąc pod uwagę oświadczenie ubezpieczonej o prowadzeniu
przez nią działalności gospodarczej.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiodła wnioskodawczyni, kwe-
stionując go w całości oraz żądając jego uchylenia i przekazania sprawy do ponow-
nego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Białymstoku wraz z rozstrzygnięciem o
kosztach postępowania. Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia
przepisów prawa materialnego przez: oczywiste naruszenie przepisów art. 9 ust. 2
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
niezastosowanie art. 3a ust. 2, art. 4, art. 5a ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990
r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25
ze zm.), wskutek przyjęcia przez sąd, że nie nastąpiła przesłanka wyłączenia z
ubezpieczenia społecznego z tytułu zawarcia umowy zlecenia i agencyjnej, gdyż
skarżąca podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników. Wniosek o przyjęcie
skargi kasacyjnej do rozpoznania został uzasadniony koniecznością dokonania wy-
kładni przepisów art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych w zbiegu z art. 3a ust. 2, art. 4, art. 5a ust. 1 i 2 ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, polegającej na przyjęciu
przez Sąd, że skarżąca winna podlegać ubezpieczeniu społecznemu z tytułu zawar-
cia umowy zlecenia i umowy agencyjnej, co miałoby ją wyłączyć z ubezpieczenia
społecznego rolników, która to kwestia nie znajduje rozstrzygnięcia w orzecznictwie,
budząc przy tym poważne wątpliwości. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej skarżąca
podniosła, że jako rolnik podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników na podsta-
wie art. 3a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. W związku z tym, że obo-
wiązek ten powstał od 1 maja 1993 r., skarżąca miała prawo wyboru ubezpieczenia i
wybrała ubezpieczenie społeczne rolników. Ubezpieczenie rolnika przebiega zaś w
jednostkach czasu wyznaczonych kwartałami, co - zdaniem ubezpieczonej - ma
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Skarżąca podniosła także, że jako rolnik pro-
4
wadzący działalność gospodarczą miała prawo wyboru rodzaju ubezpieczenia, z
której to możliwości skorzystała, wobec czego powinna podlegać jedynie ubezpie-
czeniu społecznemu rolników. Stwierdziła również, że zweryfikować należałoby obję-
cie jej ubezpieczeniem na zasadach ogólnych, zwłaszcza w odniesieniu do okresu
od dnia 1 listopada 2001 r. do dnia 14 stycznia 2002 r., gdyż wtedy skarżąca nie
prowadziła działalności gospodarczej ze względu na jej zawieszenie, co potwierdzają
zapisy w księdze przychodów i rozchodów. Ubezpieczona dodatkowo nadmieniła, że
trwa postępowanie w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa związanego
ze złożeniem wniosku ZUS ZZA o objęcie jej ubezpieczeniem społecznym z tytułu
zawarcia umowy agencyjnej, złożonym przez Pocztę Polską, którego skarżąca nie
podpisała.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności wskazać należy, iż skarżąca nie sformułowała żadnego
zarzutu w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, co oznacza związanie Sądu Najwyż-
szego ustaleniami faktycznymi, jakie legły u podstaw zaskarżonego orzeczenia (art.
39813
§ 2 k.p.c.). Zgodnie zaś z tymi ustaleniami, skarżąca jako właścicielka gospo-
darstwa rolnego została objęta od dnia 1 maja 1993 r. ubezpieczeniem społecznym
rolników. W dniu 15 października 1997 r. podjęła się prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej, a ponieważ do tej chwili podlegała ubezpieczeniu spo-
łecznemu rolników z mocy ustawy już ponad cztery lata, stosownie do treści art. 5a
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), w brzmieniu wówczas obowiązującym,
pozostała nadal w tym ubezpieczeniu. Nie złożyła bowiem oświadczenia o woli pod-
legania ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.
Działalność gospodarczą ubezpieczona wykonywała nieprzerwanie do 31 grudnia
2002 r., prowadząc jednocześnie gospodarstwo rolne. W okresie od 1 stycznia 1999
r. do 31 października 1999 r. świadczyła ponadto pracę na rzecz PPUP „Poczta Pol-
ska” na podstawie umowy agencyjnej, zaś od 8 czerwca 2000 r. do 31 marca 2003 r.
- na rzecz „P.P.” SA najpierw w ramach umowy agencyjnej, a następnie umowy zle-
cenia, przy czym do 14 stycznia 2002 r. została zgłoszona z tego tytułu jedynie do
ubezpieczenia zdrowotnego. Tylko taki stan faktyczny może być zatem odniesieniem
do postawionego przez skarżącą zarzutu naruszenia prawa materialnego. Uwagę
5
zwrócić przede wszystkim należy zaś na to, iż z ustaleń Sądu wynika nieprzerwane
prowadzenie przez wnioskodawczynię pozarolniczej działalności gospodarczej w
okresie od 15 października 1997 r. do 31 grudnia 2002 r., a zatem wynikające z uza-
sadnienia skargi twierdzenia o tym, że takiej działalności w okresie od 1 listopada
2001 r. do 14 stycznia 2002 r. faktycznie nie prowadziła, zmierzają do podważenia
stanu faktycznego, a tym samym uwzględnione być nie mogą.
Sąd Apelacyjny uznał, że rozstrzygnięcie w przedmiocie spornego w sprawie
tytułu do podlegania skarżącej ubezpieczeniu społecznemu w okresie od 1 stycznia
1999 r. do 14 stycznia 2002 r. wymaga zastosowania do tak ustalonego stanu fak-
tycznego przepisu art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), po-
woływanej dalej jako „ustawa systemowa”, co w konsekwencji doprowadziło do
stwierdzenia, iż tytułem takim było prowadzenie pozarolniczej działalności gospodar-
czej, jako że tę formę aktywności zarobkowej wnioskodawczyni podjęła wcześniej,
niż pozostałe rodzące obowiązek ubezpieczenia społecznego (umowy agencyjna i
zlecenia). W powyższym mieści się zatem założenie, że w spornym okresie nastąpił
zbieg tytułów do ubezpieczenia społecznego w postaci działalności gospodarczej i
umów agencyjnych, a następnie - działalności gospodarczej i umowy zlecenia, które
Sąd drugiej instancji przyjął a priori, nie podejmując próby bardziej dogłębnego roz-
ważenia tego zagadnienia przy uwzględnieniu faktu posiadania przez skarżącą sta-
tusu rolnika prowadzącego działalność gospodarczą i podlegania w związku z tym
ubezpieczeniu społecznemu rolników.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy systemowej,
osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą podlega obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Jednakże w myśl art. 5a ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym w okresie, którego doty-
czy spór, jeżeli podejmującym pozarolniczą działalność gospodarczą jest rolnik,
podlegający z tego tytułu ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy
ustawy nieprzerwanie co najmniej rok, to nadal podlega ubezpieczeniu społecznemu
rolników. W takiej sytuacji podjęcie działalności gospodarczej nie rodzi więc przymu-
su ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5
ustawy systemowej, a ujmując to inaczej, pozarolnicza działalność gospodarcza nie
staje się wówczas tytułem do objęcia danej osoby obowiązkowo tymi ubezpiecze-
niami. Nie budzi wątpliwości, że skarżąca, podejmując w dniu 1 października 1997 r.
6
pozarolniczą działalność gospodarczą, spełniała warunki wynikające z art. 5a ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników i nie złożyła oświadczenia o woli podlegania
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu prowadzenia działalności gospo-
darczej. Tym samym była nadal objęta ubezpieczeniem społecznym rolników i nie
podlegała obowiązkowi ubezpieczenia z tytułu prowadzonej działalności gospodar-
czej. Stan taki trwał do 31 marca 2002 r., a zatem również w spornych okresach wy-
konywania przez wnioskodawczynię pracy w ramach umów agencyjnych oraz zle-
cenia. Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub zlecenia podle-
gają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (art. 6 ust. 1 pkt 4
ustawy systemowej). Przymus ubezpieczenia z tych tytułów dotyczy również osoby,
która podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy, bowiem żaden
przepis nie wyłącza osoby znajdującej się w takiej sytuacji faktycznej z obowiązku
ubezpieczenia w związku z zawarciem umowy o charakterze cywilnoprawnym, ani
nie zezwala na wybór w takim przypadku rodzaju ubezpieczenia (powszechne bądź
rolnicze). Możliwość pozostania w rolniczym ubezpieczeniu społecznym dotyczy wy-
łącznie rolnika podejmującego pozarolniczą działalność gospodarczą (art. 5a ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników), która jest innym tytułem do podlegania ubez-
pieczeniu społecznemu niż umowy zlecenia, czy agencyjne, co wprost wynika z tre-
ści art. 6 ust. 1 ustawy systemowej. Jednocześnie zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy
systemowej, ubezpieczenie społeczne rolników regulują odrębne przepisy, jednakże
pod warunkiem, że nie podlegają oni obowiązkowi ubezpieczeń społecznych na pod-
stawie ustawy systemowej, co jest równoznaczne ze stwierdzeniem pierwszeństwa
przymusu ubezpieczeń emerytalnego i rentowych w oparciu o przepisy tego ostatnio
wymienionego aktu prawnego. W koherencji do tych uregulowań pozostają art. 7 ust.
1 i art. 16 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, według których rolnik
podlegający innemu ubezpieczeniu społecznemu nie jest obejmowany z mocy
ustawy rolniczymi ubezpieczeniami: chorobowym, wypadkowym, macierzyńskim oraz
emerytalno - rentowym. Za nietrafny należy zatem uznać pogląd skarżącej, iż zawar-
cie przez nią umów o charakterze cywilnoprawnym nie wpłynęło na jej status osoby
podlegającej ubezpieczeniu społecznemu rolników. Zarzut naruszenia art. 9 ust. 2
ustawy systemowej w związku z art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
należy jednak uznać za uzasadniony, albowiem Sąd Apelacyjny niewłaściwie zasto-
sował ten przepis do ustalonego w sprawie stanu faktycznego, w konsekwencji nie-
prawidłowo stwierdzając, iż w spornym okresie wnioskodawczyni podlegała ubezpie-
7
czeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Stosownie do
treści art. 9 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy systemowej, osoba spełniająca warunki do
objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z kilku tytułów, o
których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 2, 4 - 6 i 10 (a więc również z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności i jednoczesnego wykonywania pracy na podstawie umowy
agencyjnej, bądź zlecenia), jest objęta obowiązkowo ubezpieczeniami z tego tytułu,
który powstał najwcześniej. Wynikającym z tego przepisu warunkiem jego stosowa-
nia jest więc istnienie w tym samym czasie kilku różnych tytułów do objęcia danej
osoby obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi. Skarżąca tymczasem nie speł-
niała warunków do objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia po-
zarolniczej działalności gospodarczej, albowiem podejmując ją jako rolnik podlega-
jący ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy przez ponad rok, nie zło-
żyła oświadczenia, że chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu w związku z pro-
wadzoną działalnością. Działalność ta nie była zatem dla niej tytułem do objęcia
przymusem ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. Tym samym, zawierane przez
wnioskodawczynię w spornym okresie umowy cywilnoprawne nie były kolejnymi,
obok działalności gospodarczej, podstawami do objęcia obowiązkiem tych ubezpie-
czeń, a zatem nie wystąpił zbieg tytułów do ubezpieczenia, o którym mowa w art. 9
ust. 2 zdanie pierwsze ustawy systemowej. Skarżąca wykonywała pracę na podsta-
wie kolejno zawieranych umów agencyjnych i zlecenia, będąc przy tym rolnikiem
podlegającym ubezpieczeniu rolniczemu z mocy ustawy, wobec czego jej status w
spornym okresie odpowiadał opisanej powyżej sytuacji rolnika podejmującego ak-
tywność zarobkową rodzącą przymus ubezpieczenia emerytalnego i rentowych, nie
będącej pozarolniczą działalnością gospodarczą, czego konsekwencją jest stwier-
dzenie obowiązku ubezpieczenia z tytułu tych właśnie umów (art. 6 ust. 1 pkt 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) przez okresy, na które były one za-
warte. Pogląd Sądu Apelacyjnego, jakoby skarżąca w czasie trwania umów cywilno-
prawnych, jak i w przerwach pomiędzy rozwiązaniem jednej, a nawiązaniem kolejnej
z takich umów, podlegała ubezpieczeniu społecznemu w związku z prowadzoną
wówczas działalnością gospodarczą nie znajduje zatem wystarczającego oparcia w
obowiązujących przepisach, a ponieważ takie stanowisko narusza art. 9 ust. 2
ustawy systemowej w związku z art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
przez jego niewłaściwe zastosowanie, skarga kasacyjna w efekcie musi być uznana
za opartą na usprawiedliwionej podstawie, pomimo że zawarta w niej konkluzja,
8
sprowadzająca się do twierdzenia o podleganiu wnioskodawczyni ubezpieczeniu
społecznemu rolników w całym spornym okresie, jest nieprawidłowa.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§1 k.p.c. i art. 108 §
2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
========================================