Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 205/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa D. S.A. w W.
przeciwko M.G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 26 stycznia 2007 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji powodowej Spółki
zmienił wyrok Sądu Okręgowego uchylający nakaz zapłaty i oddalający powództwo
w stosunku do pozwanej M. G. w ten sposób, że nakaz zapłaty z 19 sierpnia 2003
r. utrzymał w mocy w odniesieniu do wymienionej pozwanej oraz zasądził na rzecz
powodowej Spółki 9.800 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Wyrok uwzględniał następujące okoliczności:
Pozwana M. G. poręczyła weksel niezupełny wystawiony przez G. Spółkę z
ograniczoną odpowiedzialnością w celu zabezpieczenia roszczeń strony
powodowej wynikających z umowy leasingu z dnia 14 czerwca 2002 r. nr […]
zawartej przez powódkę z G. s.c. B. G. i M. G. z siedzibą w K. Weksel został
uzupełniony na kwotę 70.000 zł, stanowiącą równowartość pozostałych rat opłat
obciążających według umowy leasingobiorcę, a zobowiązani nie zapłacili tej
kwoty. W związku z tym Sąd Okręgowy na żądanie powódki wydał nakaz zapłaty
przeciw wystawcy i poręczycielom. Zarzuty wniosła skutecznie tylko pozwana,
podnosząc, że powódka uzupełniając weksel o kwotę obejmującą raty leasingowe
za okres następujący po rozwiązaniu przez nią umowy z powodu opóźnienia w
zapłacie jednej raty (trzydziestej drugiej spośród sześćdziesięciu), tymczasem ze
względu na wypowiedzenie umowy leasingobiorca nie był już zobowiązany do
świadczenia jakiejkolwiek kwoty.
Sąd Okręgowy po rozpoznaniu sprawy na skutek zarzutów pozwanej uchylił
w stosunku do niej nakaz zapłaty i oddalił powództwo. Sąd ten ustalił, że rata nr 32
opłaty leasingowej została uiszczona wraz z odsetkami z opóźnieniem wynoszącym
około dwóch miesięcy. Umowa leasingu została zawarta przed nowelizacją
Kodeksu cywilnego dokonaną w ustawie z 26 lipca 2000 r., w związku z czym
odpowiedzialność za jej niewykonanie lub nienależyte wykonanie opiera się na
ogólnych zasadach odpowiedzialności kontraktowej i wymaga wykazania przez
stronę powodową poniesienia szkody, jako przesłanki uzupełnienia weksla
gwarancyjnego. Według oceny Sądu Okręgowego powódka nie wykazała, iż jej
oświadczenie o wypowiedzeniu umowy dotarło do adresata, tj. wystawcy weksla.
3
Sąd Apelacyjny rozpoznając sprawę na skutek apelacji powódki zwrócił
uwagę na uprawnienie leasingodawcy do wypowiedzenia umowy w razie
niezapłacenia opłaty leasingowej w terminie 14 dni od wymagalności lub chwili
wezwania (pkt 7.2a umowy). Dokonanie wypowiedzenia łączyło się z uprawnieniem
leasingodawcy żądania pozostałych opłat, zaległych i przyszłych do końca okresu
leasingu. Deklaracja wekslowa podpisana później niż umowa leasingu
upoważniała stronę powodową do uzupełnienia weksla, w razie naruszenia umowy
leasingowej, o kwotę odpowiadającą pełnemu zobowiązaniu finansowemu, które
wynikało z umowy. Sąd drugiej instancji ustalił również, że wypowiedzenie umowy
zostało dokonane, przedmiot leasingu zwrócony, a dopuszczalne co do zasady
zarzuty poręczyciela wekslowego dotyczące wypełnienia weksla niezgodnie
z warunkami określonymi w tzw. deklaracji wekslowej Sąd uznał za spóźnione
(art. 493 § 1 i art. 495 § 3 k.p.c.) i nieusprawiedliwione merytorycznie, ponieważ
wynikał z niej szeroki zakres odpowiedzialności dłużnika, obejmujący „wszelkie
należności powoda powstałe w związku z łączącą go z wystawcą, umową
leasingu”. Sąd nie uwzględnił zarzutu ustnej prolongaty terminu zapłaty 32. raty,
ze względu na zastrzeżenie pod rygorem nieważności, pisemnej formy zmiany
umowy leasingu.
Dokonując oceny obowiązków i uprawnień wynikających z umowy leasingu Sąd
Apelacyjny wskazał, że w pkt 7.4 umowa dopuszczała, mimo wypowiedzenia,
dalsze użytkowanie przedmiotu leasingu przez leasingobiorcę warunkując to jednak
wypełnieniem wszelkich zobowiązań, łącznie z zapłatą całkowitej sumy opłaty
leasingowej, jednak wystawca weksla nie spełnił tych wymagań.
Skarga kasacyjna pozwanej oparta została na obydwu podstawach (art. 3981
§ 1
pkt 1 i 2 k.p.c.), wskazując naruszenie prawa materialnego przez niezastosowanie
art. 3531
k.c. oraz art. 483 § 1 k.c. przy ocenie pkt 7.4 ogólnych warunków umowy
leasingowej oraz naruszenie przepisów postępowania art. 493 § 1 k.p.c. i art. 495
§ 3 k.c. wobec spóźnionego zgłoszenia dowodów przez powódkę, które to
uchybienie miało wpływ na wynik sprawy.
Obszerne uzasadnienie skargi kasacyjnej zawiera krytykę postanowienia
pktu 7.4 o.w.u.l., jako pozostającego w sprzeczności z intencjami stron wyrażonymi
4
w tejże umowie, zasadami współżycia oraz naturą stosunku zobowiązaniowego,
którego wzorcem jest obowiązujący od 9 grudnia 2000 r. art. 70915
k.p.c., a nie
postanowienia Konwencji Ottawskiej Unidroit z 28 maja 1988 r., które zresztą
zostały powołane bez uwzględnienia postanowień ochronnych zawartych w art. 13
tego aktu. Przyjmując, że postanowienia pktu 7.4 mają charakter kary umownej
skarżąca podniosła zarzut, zgodnie z art. 483 § 1 k.c. kara mogła być zastrzeżona
na rzecz pozwanej a nie od niej, ze względu na rodzaj świadczenia każdej ze stron.
Podstawę procesową skargi wypełnia naruszenie wymienionych wyżej
przepisów przez dopuszczenie przez sąd odwoławczy dowodu z dokumentu
zawierającego wypowiedzenie umowy przez powoda. Skarżąca wyprowadza z tego
wniosek o braku dowodu „rozwiązania kontraktu”.
Prokurator Generalny, do którego Sąd Najwyższy zwrócił się o zajęcie stanowiska
w sprawie co do skargi kasacyjnej, rozszerzył argumentację przytoczona w skardze
i wyraził pogląd, że winna zostać uwzględniona.
Prokurator Generalny uwzględnił stan orzecznictwa Sądu Najwyższego
dopuszczającego w umowach leasingu zawieranych przed 9 grudnia 2002 r.
umieszczenie postanowień przewidujących obowiązek zapłaty pozostałych rat
opłat, w razie rozwiązania umowy, ze względu na niezapłacenie rat wymagalnych,
dostrzegając także rozstrzygnięcia prezentujące pogląd przeciwny. Prokurator
Generalny zwrócił uwagę na okoliczności rozpoznawanej sprawy, tj. opóźnienie
spłaty tylko jednej raty i uregulowanie jej przed uzupełnieniem weksla oraz na
późniejsze oddanie przez stronę powodową przedmiotu leasingu innemu
podmiotowi. W dalszych wywodach zwrócono uwagę na ogólnikowość twierdzeń
pozwu, nie zawierającego wyliczeń ani wskazania podstawy prawnej lub umownej
żądanych kwot. Strona powodowa nie wykazała również poniesienia szkody ani
przesłanek wynikających z pktu 7.4 o.w.u.l., a przesłanki wypowiedzenia umowy
sformułowano nieprecyzyjnie. Prokurator Generalny zarzucił również naruszenie
zasady ekwiwalentności umowy, dostrzegając istnienie w postanowieniu pktu 7.4
swoistej sankcji wobec leasingobiorcy w przypadku wypowiedzenia umowy przez
leasingodawcę. Doręczenie wypowiedzenia podlegało postanowieniom pktu 8
o.w.u.l. zatem powodową stronę obciążał tego faktu. Ponieważ dowodu takiego
5
powódka nie przedstawiła, nie powstało zobowiązanie usprawiedliwiające
wypełnienie weksla.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezsporną okolicznością jest wystawienie poręczenie przez pozwaną weksla
niezupełnego w celu zabezpieczenia zobowiązania G. Spółki cywilnej M.G. i B. G. z
umowy leasingu przez G. Spółkę z o.o. oraz osobiście przez wymienione osoby
fizyczne. Nie była kwestionowana również treść i znaczenie dla umowy Ogólnych
warunków umowy leasingowej, w zakresie istotnym w sprawie, tj. uprawnienia
leasingodawcy do jej wypowiedzenia z terminem 3 dni, m.in. w razie niezapłacenia
należnej opłaty leasingowej lub innych należności w terminie 14 dni od daty
wymagalności lub od chwili wezwania, gdyby data nie była wyznaczona. Skutki
wypowiedzenia wielokrotnie omawiane w pismach procesowych, również w
skardze kasacyjnej zostały wymienione w pkt 7.4.
Umowa stanowiąca dowód podstawowy oraz pisma procesowe stron dały
podstawę Sądowi Apelacyjnemu do wyprowadzenia następujących wniosków
w procesie wszczętym przez Spółkę - leasingodawcę :
Pozwanej przysługiwało prawo podnoszenia wszelkich zarzutów
dotyczących nie tylko weksla ale i stosunku podstawowego, z którego wynikające
zobowiązania były zabezpieczone, ponieważ weksel nie został „wprowadzony
do obrotu”.
Ocena uprawnienia do uzupełnienia weksla przez wpisanie sumy
zobowiązania została dokonana na podstawie umowy leasingu, niezależnie od
uprawomocnienia się nakazu zapłaty w stosunku do G. Spółki z o.o. oraz drugiego
poręczyciela.
Podnosząc w dniu 12 kwietnia 2004 r. zarzuty od nakazu zapłaty pozwana
powoływała się na wypowiedzenie umowy leasingu i wydanie naczepy powódce
z tych faktów wyprowadzając zarzut nieistnienia zobowiązania odnośnie do
dalszych rat opłaty i bezzasadne uzupełnienie weksla. Dopiero w pismach
z 12 listopada 2005 r. i 12 września 2006 r. podniosła zarzut niedoręczenia jej
wypowiedzenia umowy oraz zarzut niewystąpienia przyczyny wypowiedzenia, a to
ze względu na telefoniczną prolongatę terminu zapłaty, istotnej w sprawie, 32 raty.
6
Nieuwzględnienie zarzutu braku wypowiedzenia, Sąd Apelacyjny oparł na
twierdzeniach pozwanej (zgodnych z twierdzeniami B. G.) zawartych w pismach
powołanych i cytowanych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Twierdzenia te
oraz odpis pisma wypowiadającego umowę leasingu wraz z potwierdzeniem
nadania listu poleconego zostały uznane za dostateczny dowód (art. 229 i art. 231
k.p.c.) dla wykazania omawianej okoliczności.
Odrzucając skuteczność zarzutu o telefonicznym przedłużeniu terminu
zapłaty 32 raty Sąd Apelacyjny odwołał się do postanowienia pktu 11.2 umowy
zastrzegającego formę pisemną zmian pod rygorem nieważności.
Przytoczone ustalenia nie pozwalają uznać zasadności zarzutów naruszenia art.
493 § 1 i art. 495 § 3 k.p.c. Pierwszy ze wskazanych przepisów dotyczy
obowiązków procesowych pozwanego i jego naruszenie nastąpiłoby, gdyby
w zarzutach od nakazu zapłaty pozwana zgłosiła twierdzenia, zarzuty i przedstawiła
dowody w celu wykazania, że nie istnieje zobowiązanie spółki, za którą poręczyła
na wekslu. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że zarzutem
zgłoszonym był brak odpowiedzialności wystawcy weksla (w konsekwencji również
poręczycieli) ze względu na wygaśnięcie stosunku prawnego wynikającego
z umowy leasingu, tymczasem umowa ta w razie wypowiedzenia przez
leasingodawcę przewidywała wymagalność w zakresie opłat przyszłych.
Art. 495 § 3 k.p.c. ustanawia prekluzję dla twierdzeń, zarzutów i wniosków
dowodowych obydwu stron, jednak nie niweczy uprawnienia sądu dopuszczenia
dowodu z urzędu (art. 232 zd. drugie k.p.c.). Ocena zarzutu oparcia ustalenia Sądu
drugiej instancji, dotyczącego doręczenia wypowiedzenia umowy,
na niedopuszczalnych w postępowaniu odwoławczym dowodach, wymaga
odwołania się do uzasadnienia zaskarżonego wyroku, wskazującego w sposób
wyczerpujący (str. 4 i 5 uzasadnienia) podstawę tego ustalenia, mimo niezłożenia
przez stronę powodową dowodu doręczenia pisma zawierającego wypowiedzenie.
Ustalenie tego fragmentu stanu faktycznego nie podlega weryfikacji merytorycznej
w postępowaniu kasacyjnym (art. 3983
§ 3 k.p.c.), a zarzut naruszenia przepisów
powołanych (art. 229 i 231 k.p.c.) nie został podniesiony twierdzenia wszystkich
pozwanych (w tym pozwanej M. G.). Ponadto dowód ten dopuścił i przeprowadził
7
Sąd pierwszej instancji, dlatego zarzut naruszenia art. 495 § 3 k.p.c. przez Sąd
Apelacyjny jest bezzasadny, a wobec braku innych zarzutów z tzw. drugiej
podstawy kasacyjnej, Sąd Najwyższy nie dostrzega podstawy do uznania, iż w
postępowaniu odwoławczym zostały naruszone istotne przepisy postępowania .
Niezależnie od braku odpowiedniej podstawy podważającej legalność
czynności Sądu Okręgowego w zakresie zbierania „materiału dowodowego”
nie można pominąć naruszenia art. 495 § 3 k.p.c. przez pozwaną ograniczającą
zarzuty do wygaśnięcia wszystkich zobowiązań z umowy leasingu, przy czym
podstawa kontraktowa roszczenia opartego formalnie na zobowiązaniu wekslowym
została w pozwie wskazana. Późniejsze rozszerzenie zarzutów wywołało reakcje
obronne drugiej strony i decyzję Sądu I instancji wyjaśnienia rzeczywistego stanu
podczas rozprawy w dniu 12 września 2006 r.
Nieusprawiedliwiony jest zarzut naruszenia art. 483 § 1 k.c. Obciążenie
leasingobiorcy obowiązkiem spłacenia wszelkich rat ustalonej opłaty nie może być
oceniane jako zastrzeżenie kary umownej. Przemawia za tym wykładnia art. 483
§ 1 k.c. dopuszczającego umowne określenie skutków niewykonania umowy
w zakresie świadczeń niepieniężnych. Ponieważ zobowiązanie leasingobiorcy
dotyczyło świadczeń pieniężnych, powoływanie tego przepisu jest bezskuteczne;
art. 383 § 1 k.c. nie może być stosowany do świadczeń pieniężnych zarówno
w zakresie powstawania zobowiązywania dłużnika jak i oceny skutków
nienależytego wykonywania.
Istotnym zarzutem jest naruszenie swobody umów, wyrażonej w art. 3531
k.c. W świetle później wprowadzonego przepisu art. 70915
k.c. oraz zasad
wyrażonych w art. 13 Konwencji Ottawskiej dotyczących leasingu
międzynarodowego ale mogących służyć jako wzorzec prawidłowego rozkładu
ryzyka między stronami powszechnych umów leasingu, norma ograniczająca
swobodę kontraktową w chwili zawierania umowy mogła być wywodzona z art.
3531
k.c.
W ocenie Sądu Najwyższego nie ma podstaw do generalnego uznania, że umowa
nakładająca na leasingobiorcę ryzyko z tytułu nienależytego wykonania swego
zobowiązania była nieważna od początku.
8
Ryzyko leasingodawcy wynikające z zaangażowania poważnych funduszy
w nabycie lub uzyskanie sprzętu używanego w działalności gospodarczej,
w okresie kiedy umowa ta nie była umowa nazwaną, jak i obecnie (art. 70915
k.c.)
jest w części przerzucane na leasingobiorcę. Przed zmianą kodeksu cywilnego
wprowadzającą ten typ umowy praktykowane było zamieszczanie surowych
postanowień, tj. prawo wypowiedzenia w razie wątpliwej wypłacalności
leasingobiorcy oraz obowiązek uiszczenia pozostałych opłat. Taki rozkład ryzyka,
wyraźnie korzystniejszy dla leasingodawcy był jednak łagodzony uprawnieniem
korzystającego do dalszego użytkowania przedmiotu leasingu oraz pośredniczenia
w sprzedaży przedmiotu leasingu wybranemu przez siebie nabywcy, przy
zachowaniu prawa do akceptacji ceny i zachowania prowizji. W skutkach
ekonomicznych oznacza to, że opóźnienie spłaty którejkolwiek raty przez
leasingobiorcę przerzucało na niego obowiązek jednorazowego zaspokojenia
wierzyciela. Nie można uznać, że takie rozwiązanie jest sprzeczne z naturą umowy
leasingowej, skoro aktualizowało się dopiero w razie nieterminowego spłacania rat
opłaty, a stopień dolegliwości finansowych zależał od tego jak długo korzystający
spełniał swoje świadczenia w sposób odpowiadający treści zobowiązania.
Odrzucając zarzut generalny – nieważności umowy pozostaje ocenić
zindywidualizowany rozkład ciężarów i korzyści. Nie można wykluczyć oceny
umowy pod kątem zasad współżycia społecznego w zakresie dopuszczającym
zatrzymanie przez leasingodawcę korzyści uzyskanych wskutek ponownego
oddania naczepy w leasing po zakończeniu używania przez leasingobiorcy z
umowy nr […], ale wymagałoby to aktywności strony pozwanej w sformułowaniu
twierdzeń i wskazaniu dowodów. Tymczasem pozwana zgłosiła twierdzenie w
piśmie z 12 listopada 2005 r. i powtarzała m.in. na rozprawie w 2006 r. że powódka
osiągała takie korzyści, jednak nie poparła ich dowodami.
Okoliczności związane z oddaniem naczepy innemu kontrahentowi po wydaniu jej
przez pozwaną Spółkę, należące do sfery faktycznej rozstrzygnięcia, nie znajdują
również odzwierciedlenia w przytoczonej podstawie skargi kasacyjnej i muszą
pozostać poza rozważaniami Sądu Najwyższego.
9
Nie znajdując usprawiedliwionej podstawy skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy
oddalił ją na podstawie art. 39814
k.p.c.
jz