Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 311/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa
przeciwko Przedsiębiorstwu Państwowemu P.
z siedzibą w S. oraz G. Spółce Akcyjnej z siedzibą w G.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 21 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej G. Spółki Akcyjnej z siedzibą
w G. od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 grudnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód Skarb Państwa Minister Skarbu Państwa w Warszawie wystąpił
z powództwem przeciwko P. w S. i G. Spółce Akcyjnej z siedzibą w G. o ustalenie,
że umowa sprzedaży dwóch udziałów w N. Spółce z o.o. w G. zawarta między
przedsiębiorstwem państwowym P., a R. (po zmianie firmy „G.”) SA w G. jest
nieważna.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2006 r. oddalił powództwo.
Sąd Okręgowy poczynił następujące ustalenia faktyczne. W dniu 14 maja 1998 r.
na posiedzeniu rady Pracowniczej Przedsiębiorstwa Państwowego P. w S. między
innymi rozpatrywana była propozycja sprzedaży sześciu udziałów w Spółce N.
Dyskusja nad propozycją sprzedaży zakończyła się podjęciem przez Radę
Pracowniczą uchwały wyrażającej zgodę na zbycie sześciu udziałów w Spółce N.,
po cenie gwarantującej opłacalność transakcji. Protokół z tego posiedzenia został
przesłany do Ministerstwa Skarbu Państwa.
W dniu 14 sierpnia 1998 r. Zarząd R. Spółki Akcyjnej podjął uchwałę o
zakupie przez tę Spółkę od P. dwóch udziałów w Spółce N. w cenie po 1.667.000 zł
za jeden udział. W dniu 18 sierpnia 1998 r. zawarta została umowa kupna –
sprzedaży tych udziałów. O zamiarze kupna udziałów zarówno przed jak i po
zawarciu umowy informowani byli członkowie Rady Nadzorczej R. SA, w której
zasiadał przedstawiciel Ministerstwa Skarbu Państwa. Przed sprzedażą udziałów w
Spółce N., jak i po dacie sprzedaży P. zgłaszała organowi założycielskiemu zamiar
dokonania innych czynności prawnych. Zamiar taki był zgłaszany na piśmie
zawierającym informacje o planowanej czynności, do której załączona była uchwała
Rady Pracowniczej. Minister Skarbu Państwa reagował na zawiadomienia nie tylko
wtedy, kiedy się sprzeciwiał dokonaniu czynności, ale również wtedy, kiedy wyrażał
na nią zgodę.
Od kilku lat udziały w kapitale zakładowym „N.” Spółki z o.o. w G.
sukcesywnie były skupowane przez jednoosobową spółkę Skarbu Państwa – P.
S.A. Celem tych działań, podejmowanych w ramach gospodarczej polityki państwa
3
było przejęcie przez Skarb Państwa kontroli nad tą Spółką z racji posiadanych
przez nią terminali do przeładunku ropy naftowej i produktów naftowych
transportowanych drogą morską, które mogą zapewnić alternatywne dla
rosyjskiego źródło dostawy do Polski ropy naftowej.
W ocenie Sądu Okręgowego powód miał interes prawny w rozumieniu art.
189 k.p.c. Wyrażał się on potrzebą ochrony uprawnień kontrolnych powoda
w stosunku do sposobu zarządu mieniem przedsiębiorstwa państwowego. Mimo
istnienia po stronie powoda interesu prawnego powództwo podlegało oddaleniu.
Umowa sprzedaży udziałów bez uprzedniego ubiegania się o zgodę organu
założycielskiego nie jest bezwzględnie nieważna lecz tylko zawieszone są jej skutki
prawne w okresie oczekiwania na decyzję organu założycielskiego. Sąd Okręgowy
przyjął, że powód przez czynności dorozumiane, wyrażające się brakiem po jego
stronie aż do dnia wniesienia pozwu jakiejkolwiek reakcji na sprzedaż udziałów,
wyraził zgodę na zawarcie umowy ex post.
Na skutek apelacji powoda Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 grudnia 2006
r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że ustalił, iż sporna umowa
jest nieważna.
Dokonując wykładni art. 46a ustawy z dnia 25 września 1981 r.
o przedsiębiorstwach państwowych Sąd Apelacyjny uznał, że przepis ten przyznaje
organowi założycielskiemu kompetencję, z której może ale nie musi skorzystać.
Organ założycielski może nie wyrazić zgody na dokonanie danej czynności
prawnej. Dopuszczalne jest także wyraźne oświadczenie zezwalające. Jeśli jednak
organ założycielski milczy, to jest to wedle reguł konstrukcji przepisu art. 46a
czynność doniosła prawnie. Konsekwencją milczenia po upływie zawitego terminu
z art. 46a ustawy o przedsiębiorstwach państwowych jest wygaśnięcie uprawnienia
organu założycielskiego. W każdym przypadku przypisanie skutków milczenia
organu założycielskiego wymaga uprzedniego ustalenia czy takie zawiadomienie
zostało dokonane organowi założycielskiemu przed dokonaniem czynności
prawnej.
4
Sąd Apelacyjny ustalił, że przed datą sprzedaży udziałów Spółki N. powód
nie został zawiadomiony o zamiarze dokonania tej czynności. O dokonaniu
czynności powód dowiedział się w dniu 11 czerwca 1999 r.
Zbycie przez przedsiębiorstwo państwowe udziałów w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością bez zawiadomienia o zamiarze dokonania transakcji organu
założycielskiego stwarza stan bezskuteczności zawieszonej tej czynności prawnej
(art. 63 § 1 k.c.). Czynność jest ważna ale bezskuteczna. Ten stan swoistej
niepewności prawnej, spowodowanej bezskutecznością zawieszoną ustaje dopiero
po odmowie wyrażenia zgody lub upływie terminu do jej udzielenia. Niewyrażenie
lub odmowa zgody powoduje skutek w postaci bezwzględnej nieważności
czynności ex tunc. Zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną
od jego daty (art. 63 § 1 zd. drugie k.c.).
Sąd Apelacyjny uznał, że na gruncie art. 63 k.c. zgoda oznacza już
oświadczenie woli organu założycielskiego wyrażone w odniesieniu do dokonanej
czynności prawnej. W przedmiotowym przypadku ewentualne oświadczenie woli
powoda podlega wykładni z zastrzeżeniem wynikającym z treści art. 63 § 2 k.c.,
regulującego formę oświadczenia. Jeśli zatem dla czynności prawnej ustawa
wymaga formy pisemnej ad solemnitatem (art. 180 k.h. obowiązujący w dacie
dokonania czynności) to i potwierdzenie tej czynności wymaga takiej formy z tym
samym rygorem. Potwierdzenie czynności prawnej w formie pisemnej nie nastąpiło.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniosła pozwana G. S.A.
W skardze kasacyjnej podniesiono zarzut naruszenia prawa materialnego: art. 63 §
2 k.c. w zw. z art. 46a ust. 1 i 1a ustawy o przedsiębiorstwach państwowych
poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie tych przepisów, polegające
na uznaniu, że przepis ogólny art. 63 § 2 k.c. znajdzie zastosowanie do stanu
faktycznego podlegającego wyczerpującej regulacji szczególnego przepisu art. 46a
ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, art. 180 k.h. poprzez niewłaściwe
zastosowanie i uznanie, że ma on zastosowanie do formy zgody następczej
wyraźnej przez organ założycielski przedsiębiorstwa państwowego, art. 189 k.p.c.
poprzez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że Skarb Państwa jako organ
założycielski przedsiębiorstwa państwowego ma interes prawny w ustaleniu
5
ważności lub nieważności zawartej przez to przedsiębiorstwo umowy sprzedaży
udziałów w spółce z o.o.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. nie jest
zasadny. Interes prawny w ustaleniu (art. 189 k.p.c.) należy rozumieć szeroko (por.
np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2006 r., sygn. akt II CK 395/05).
Na ogół interes prawny istnieje, gdy zachodzi potrzeba ochrony prawnej, a nie ma
innej możliwości jej udzielenia, zaś powód nie miałby możliwości innego
zrealizowania swoich uprawnień, określonych przez prawo pozytywne. W razie
odmowy wyrażenia zgody na dokonanie czynności zbycia udziałów powód mógłby
wytoczyć powództwo na podstawie art. 46B ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych. Skoro zaś nie było odmowy i przy niejasnej kwestii zawiadomienia,
powództwo o ustalenie jest jedynym środkiem przysługującym powodowi
jako organowi założycielskiemu przedsiębiorstwa państwowego, dlatego
kwestionowania jego interesu prawnego nie można uznać za trafne.
Mimo powyższego, skardze kasacyjnej nie można odmówić trafności ze
względu na naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 46a ust. 1 i 1a ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych, art. 63 § 2 k.c. w zw. z art. 180 k.h.
Stosownie do treści art. 46 ust. 1a w zw. z ust. 1 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych przedsiębiorstwo państwowe ma obowiązek
zgłoszenia organowi założycielskiemu zamiaru dokonania czynności prawnej
polegającej na sprzedaży przez przedsiębiorstwo akcji lub udziałów.
Organ założycielski może w terminie miesiąca od dnia otrzymania zgłoszenia nie
wyrazić zgody na dokonanie czynności prawnej objętej zamiarem. Jeżeli organ
założycielski nie wyrazi zgody, organom przedsiębiorstwa przysługuje sprzeciw
(art. 46a ust. 2), zgłaszany do organu, który wyraził sprzeciw, a jeśli go podtrzymał -
do sądu (art. 63). Z kolei art. 46B stanowi, że wspomniane czynności, dokonane
pomimo niewyrażenia zgody przez organ założycielski są nieważne.
Przepisy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych nie wspominając nic
o następstwach prawnych sprzedaży akcji lub udziałów, bez uprzedzania o tym
organu założycielskiego i bez uzyskania zgody na taką transakcję. Sąd Najwyższy
6
w uchwale z dnia 26 marca 2002 r. (III CZP 15/02, OSNC z 2003 r., nr 1, poz. 6)
wyjaśnił, że skoro przepis szczególny żądanej sankcji w takiej sytuacji nie
przewiduje, znajdzie tu zastosowanie norma ogólna art. 63 kodeksu cywilnego,
regulująca kwestię wyrażania zgody osoby trzeciej, na dokonanie czynności
prawnej oraz skutków braku takiej zgody. Na gruncie tego przepisu czynność prawa
dokonana bez wymaganej przez ustawę zgody osoby trzeciej jest czynnością
niezupełną w tym znaczeniu, że zamierzone przez podejmującą taką czynność
stronę, skutki prawne nie powstają lecz ulegają zawieszeniu do czasu wyrażenia
zgody na dokonanie czynności przez uprawnioną osobę trzecią (tak zwana
bezskuteczność zawieszona). Mówiąc inaczej czynność jest ważna, ale
bezskuteczna. Ten stan swoistej niepewności prawnej, spowodowanej
bezskutecznością zawieszoną, ustaje dopiero po odmowie udzielenia zgody lub po
upływie terminu do jej udzielenia. Odmowa zgody powoduje skutek w postaci
bezwzględnej nieważności czynności ex tunc.
W cytowanej uchwale Sąd Najwyższy odwołując się do art. 63 k.c. rozważał
następstwa prawne sprzedaży przez przedsiębiorstwo państwowe bez uprzedzania
o tym organu założycielskiego i bez uzyskania zgody na taką transakcję.
Przedmiotem zainteresowania Sądu Najwyższego, który rozstrzygał przedstawione
mu zagadnienie prawne, nie była kwestia dopuszczalności stosowania art. 63 § 2
k.c. regulującego formę oświadczenia o wyrażeniu zgody do następnej zgody
organu założycielskiego na sprzedaż akcji lub udziałów.
Stosownie do art. 63 § 2 k.c., jeżeli do ważności czynności prawnej
wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej
powinno być złożone w tej samej formie, zaś przepis art. 180 k.h. nakładał wymóg
formy pisemnej ad solemnitatem przy zbyciu udziału wspólnika spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością.
Podzielając stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia
26 marca 2002 r., że zbycie przez przedsiębiorstwo państwowe udziałów w spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością bez zawiadomienia o zamiarze dokonania
transakcji organu założycielskiego, stwarza stan bezskuteczności zawieszonej tej
czynności prawnej, nie można nie zauważyć, że zgoda organu założycielskiego,
7
o której mowa w art. 46a ustawy o przedsiębiorstwach państwowych ma
szczególny charakter. Przepis art. 63 k.c. zakłada, że zgoda wyrażana jest
w obejmującym ją oświadczeniu, natomiast zgoda z art. 46a polegać może także
na milczeniu, a więc niezłożeniu żadnego oświadczenia przez organ założycielski
w terminie miesiąca od dnia otrzymania zgłoszenia o zamiarze dokonania
czynności.
Skoro zgoda może się wyrażać w niezłożeniu oświadczenia, to stosowanie
art. 63 § 2 k.c., odnoszącego się do formy oświadczenia w ogóle nie może
wchodzić w grę. Termin określony w art. 46a ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych jest niezależny od tego czy zgłoszenie o zamiarze sprzedaży
udziałów organ założycielski otrzymał przed czy po transakcji. Termin ten trwa
jeden miesiąc. W tym tylko okresie organ założycielski może, wykonując swoje
funkcje nadzorcze, nie wyrazić zgody na dokonaną czynność prawną. Jeżeli w tym
okresie nie złoży oświadczenia o odmowie wyrażenia zgody jest to równoznaczne
ze zgodą.
Z powyższych względów na mocy art. 39815
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji wyroku.