Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 111/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Budowlano-Usługowego "D."
S.A. w K. i Spółdzielni Pracy "I. Ś." w K.
przeciwko Gminie S. o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 15 września 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy zasądził od strony pozwanej – Gminy S. na rzecz strony
powodowej Przedsiębiorstwa Budowlano – Usługowego D. S.A. i Spółdzielni
Pracy „I. Ś.” (tworzących konsorcjum wykonawców) solidarnie kwoty 637 382, 45 zł
tytułem wynagrodzenia za wykonane przez wykonawców roboty budowlane, przy
czym zasądzona kwota odpowiadała podatkowi VAT, który strona powodowa
(wykonawcy) zapłaciła w Urzędzie Skarbowym.
Sąd Okręgowy ustalił, że strony łączyła umowa o zaprojektowanie
i wykonanie robót budowlanych w zakresie remontu kapitalnego. Strony ustaliły
wynagrodzenie ryczałtowe (§ 13), odpowiednio – za prace projektowe i prace
budowlane. W chwili zawarcia umowy podatek VAT za roboty projektowe wynosił
22%, a za prace budowlane 7%. Do dnia 30 kwietnia 2004 r. pozwany zapłacił
powodom za wykonane prace projektowe. W dniu 1 maja 2004 r. nastąpiła zmiana
stawki podatku VAT za roboty budowlano – montażowe z 7% na 22%; w tym czasie
prace budowlane nie zostały jeszcze ukończone. Powód zwracał się do pozwanego
o zmianę przewidzianego w umowie świadczenia ryczałtowego w związku ze
zmianą stawki podatku VAT (zaproponował stosowny aneks do umowy). W związku
z odmową podpisania aneksu przez stronę pozwaną powód złożył oświadczenie
o odstąpieniu od umowy (na podstawie § 1 umowy). W dniu 22 maja 2005 r. strony
zawarły porozumienie, w którym powód odwołał własne oświadczenie o odstąpieniu
od umowy i zobowiązał się przystąpić do kontynuowania robót budowlanych.
W porozumieniu tym wskazano termin odbioru robót na dzień 15 września 2005 r.
(sali gimnastycznej – na dzień 31 sierpnia 2005 r.). W dniu 31 sierpnia 2005 r.
sporządzono protokół odbioru inwestycji, którego pozwany nie podpisał. Powód
wystawił fakturę obejmującą dochodzoną w pozwie kwotę i uwzględniającą podatek
VAT w wysokości 22%. W dniu 21 października 2005 r. sporządzony został
jednostronny protokół odbioru inwestycji.
Na podstawie takich ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że strony nie mogą na
podstawie postanowień umownych wyłączyć stosowania przepisów bezwzględnie
obowiązujących, a więc także przepisów ustalających stawki podatku VAT.
3
Jeżeli zatem w trakcie wykonywania umowy doszło do zmiany stawki podatku VAT
na roboty budowlane do 22%, to taka stawka podatku obowiązywała strony mimo
innych postanowień umowy. Czynność prawna sprzeczna z ustawą lub mająca na
celu jej obejście jest nieważna, a jeżeli nieważnością dotknięte są tylko niektóre
postanowienia, to w pozostałym zakresie czynność prawna pozostaje ważna. Sąd
Okręgowy uznał zatem za nieważne postanowienia umowy z dnia 27 listopada
2003 r. odnoszące się do wynagrodzenia (§ 13), bowiem wynagrodzenie to - jako
nieuwzględniające obowiązującej stawki podatku VAT - musi być uznane za
sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami ustawy o podatku od
towarów i usług. W miejsce nieważnych postanowień umownych mają
zastosowanie obowiązujące przepisy, co oznacza, że wysokość należnego stronie
powodowej wynagrodzenia stanowi 637.382,45 zł, bo w takiej wysokości został
uiszczony podatek w Urzędzie Skarbowym.
Apelacja strony pozwanej została oddalona. Sąd Apelacyjny wprawdzie nie
podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji co do częściowej nieważności umowy
o roboty budowlane (w części dotyczącej wynagrodzenia, art. 58 § 3 k.c.), stwierdził
jednak to, że roszczenie powoda o zapłatę podwyższonego wynagrodzenia
znajduje swoje uzasadnienie w treści art. 3571
k.c.
W skardze kasacyjnej strony pozwanej podnoszono naruszenie art. 233 § 1
k.p.c., art. 382 k.p.c. i art. 3571
k.c. Skarżąca wnosiła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości, uchylenie wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy
Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie - o uchylenie
zaskarżonego wyroku, uchylenie wyroku Sądu pierwszej instancji i oddalenie
powództwa.
Stanowisko w rozpatrywanej sprawie wyraził Prokurator Generalny (pismo
z dnia 5 lipca 2007 r.) i podniósł, że mimo błędnego uzasadnienia zaskarżony
wyrok odpowiada prawu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Nie może być brany pod uwagę zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przy
motywacji prawnej wskazanej przez stronę skarżącą w skardze kasacyjnej
(zarzut dowolnej oceny materiału dowodowego). Zgodnie bowiem z art. 3983
§ 3
4
k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustaleń faktów
lub oceny dowodów.
2. Strona powodowa (wykonawca robót) wywodzi swoje roszczenie z umowy
o roboty budowlane. Obejmuje ono zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane
w zakresie remontu kapitalnego. Według strony powodowej przewidziane
w umowie wynagrodzenie ryczałtowe powinno być odpowiednio powiększone
o zapłacony przez wykonawcę (po wystawieniu faktury VAT 1460/2005) podatek
VAT. Powstała kwestia sformułowania ewentualnej podstawy prawnej takiego
żądania. W umowie o roboty budowlane z dnia 27 listopada 2003 r. przewidywano
wynagrodzenie ryczałtowe także za wykonanie prac budowlanych (§ 13).
Chodziło o to, czy tak określone wynagrodzenie, przewidziane dla konsorcjum
wykonawczego, mogło zostać odpowiednio zmodyfikowane (podwyższone)
w związku z koniecznością zapłaty przez wykonawcę podatku VAT w większym
rozmiarze, gdy taki obowiązek powstał już po zawarciu umowy o roboty budowlane.
W treści umowy z dnia 27 listopada 2003 r. nie zawarto odpowiedniej
klauzuli modyfikującej w omawianym zakresie, na którą mogłaby powołać się jedna
ze stron. Innymi słowy, strony nie uregulowały zagadnienia rozkładu ryzyka
podwyższenia obciążeń podatkowych po zawarciu umowy o roboty budowlane.
Brak stosownych klauzul umownych skłania do poszukiwania stosownych podstaw
prawnych do modyfikowania postanowień umownych w zakresie wynagrodzenia
przewidzianego dla konsorcjum wykonawczego.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego nie wyklucza się tego, że zmiana
ustawodawstwa - także w zakresie regulacji podatkowych - może być uznana –
(w okolicznościach konkretnej sprawy) - za nadzwyczajną zmianę stosunków
w rozumieniu art. 3571
k.c. (por. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 21 lipca 2006 r., III CZP 54/06, OSNC 2007, z. 5, poz. 66; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 maja 2007 r. r., III CSK 452/06, nieopubl.). Muszą być
jednak spełnione także inne przesłanki zastosowania tego przepisu. Z reguły
przyjmuje się to, że umowa objęta modyfikacją nie może być wykonana w całości
lub przynajmniej w takiej części, do jakiej może odnosić się żądanie jej modyfikacji
na podstawie art. 3571
k.c. (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 21
5
kwietnia 2005 r., I CKN 255/01 nieopubl.) W uzasadnieniu powoływanego już
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2007 r., III CSK 452/06 (nieopubl.)
wyjaśniono, że jeżeli nadzwyczajna zmiana stosunków nastąpiła po częściowym
wykonaniu zobowiązania, to wówczas przesłanki zastosowania klauzuli 3571
k.c.
mogą podlegać ocenie w odniesieniu do niewykonanej części zobowiązania.
Problem w tym, że w uzasadnieniu Sądu Apelacyjnego przyjęto wprost
zastosowanie w rozpatrywanej sprawie przepisu art. 3571
k.c. bez bliższego
nawiązania do ustaleń Sądu Okręgowego dotyczących stanu wykonania umowy
z dnia 27 listopada 2003 r. i bez dokonania własnych ustaleń w tym zakresie.
Stwierdzono tylko ogólnie, że „w trakcie wykonywania prac budowlanych nastąpiła
urzędowa zmiana podatku VAT na roboty budowlane” (s. 3 zaskarżonego
orzeczenia). W ten sposób nie przesądzono w sposób ostateczny zasadniczej
przesłanki zastosowania art. 3571
k.c. W tej sytuacji okazał się jednak trafny zarzut
naruszenia tego przepisu, przynajmniej w tym sensie, że został on jednak
przedwcześnie zastosowany przez Sąd drugiej instancji; a więc bez odpowiednich
ustaleń co do tego, czy umowa o roboty budowlane, której modyfikacji domaga się
strona powodowa, została ostatecznie wykonana lub ewentualnie w jakim zakresie.
Uzasadniało to uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39811
§ 1 k.p.c.).
W powoływanej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2006 r., III CZP
54/06 (OSNC 2007, z. 5, poz. 66) trafnie stwierdzono, że podwyższenie z dniem
1 maja 2004 r. stawek podatku od towarów i usług za roboty budowlane, dokonane
ustawą z dnia 11 marca 2004 r. podatku od towarów i usług (Dz.U. nr 56, poz. 535
ze zm.) nie uzasadnia - bez zmiany umowy zawartej przed dniem 1 maja 2004 r. –
obowiązku zamawiającego zapłaty wynagrodzenia netto powiększonego o podatek
od towarów i usług według podwyższonej stawki. Nieuzasadnione okazało się
zatem stanowisko Sądu pierwszej instancji przyjmujące niejako automatyczną
zmianę wynagrodzenia przysługującego stronie powodowej (konsorcjum
wykonawczemu). W związku z tym należy zwrócić uwagę na to, że między stronami
procesu doszło w dniu 22 maja 2005 r. do odpowiedniego porozumienia, w którym
powód (wykonawca) zobowiązał się „do kontynuowania przedmiotu umowy aż do
jej zakończenia”. Porozumienie to zawarto już po zmianie stawek podatku VAT i po
6
próbach podwyższenia należnego powodowi wynagrodzenia w wyniku zmiany
postanowień pierwotnej umowy. Zagadnieniem otwartym pozostaje zatem prawny
sens (cel) tego porozumienia w zakresie przyjęcia odpowiedniego rozłożenia
ryzyka zmian obciążeń podatkowych pomiędzy strony umowy o roboty budowlane.