Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 452/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa "K." S.A.
przeciwko Gminie M.
o oznaczenie wysokości świadczenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 lutego 2006 r., sygn. akt [...],
1)oddala skargę kasacyjną;
2)zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 2700 (dwa
tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód „K.” SA wniósł na podstawie art. 357 1
k.c. przeciwko Gminie M. o
zmianę umowy zawartej przez strony 21 sierpnia 2003 r. o realizację zadania
inwestycyjnego pod nazwą „Gimnazjum w M.” przez oznaczenie wysokości
wynagrodzenia w § 13 umowy w ten sposób, że powodowi jako wykonawcy
przysługuje wynagrodzenie ryczałtowe za wykonanie przedmiotu umowy w
wysokości 2.985.412,48 złotych oraz podatek od towarów i usług naliczany:
- od wartości netto robót budowlanych w kwocie 1.464.334,07 złotych
wykonanych i zafakturowanych do dnia 30 kwietnia 2004 r. w wysokości
7 %,
- od wartości netto robót budowlanych w kwocie 1.521.078,41 złotych
wykonanych i zafakturowanych od dnia 1 maja 2004 r. w wysokości 22 %.
W uzasadnieniu powództwa powód podnosił, że strony ustaliły w umowie,
zawartej w trybie przetargowym, wynagrodzenie ryczałtowe wraz z podatkiem VAT
w wysokości 7 %. Od dnia 1 maja 2004 r. podatek VAT uległ zmianie i stawka
podatku wyniosła 22 %. Pozwana odmawiała zmiany treści umowy. W opinii
powoda spełnienie świadczenia według umówionego wynagrodzenia groziłoby dla
niego nadmierną stratą.
Przy negatywnym stanowisku strony pozwanej Sąd Okręgowy w K.
wyrokiem z dnia 23 czerwca 2005 r. oddalił w całości powództwo. Zdaniem sądu
powód nie wykazał rażącej straty, jak również, że wprowadzenie stawki podatku
VAT w wysokości 22 % było w rozumieniu art. 3571
k.c. nadzwyczajną zmianą
stosunków, której nie mógł przewidzieć.
W związku z rozpoznaniem apelacji powodowego przedsiębiorstwa, Sąd
Apelacyjny poczynił dodatkowe ustalenia faktyczne. Według nich wartość netto
robót objętych umową, odebranych 29 lipca 2005 r. a wykonanych po dniu 1 maja
2004 r. wyniosła 1.523.147,42 złotych. Różnica pomiędzy 22 % stawką VAT
obowiązującą od 1 maja 2004 r. a 7 % stawką VAT przewidzianą w umowie od
wartości tych robót wynosi 227.059,19 złotych.
3
Wyrokiem z dnia 21 lutego 2006 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok
i częściowo uwzględnił powództwo przez dodanie w umowie postanowienia
o podwyższeniu wynagrodzenia wykonawcy o kwotę 158.941,43 złotych
stanowiącą 70 % podatku od towarów i usług VAT należnego po 1 maja 2004 r. od
robót zrealizowanych po tym dniu o wartości 1.523.147,42 złotych. W pozostałym
zakresie sąd odwoławczy oddalił apelację.
Sąd Apelacyjny przyjął, że zostały spełnione przesłanki do zmiany umowy,
przewidziane w art. 3571
k.c. oraz art. 76 ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r.
o zamówieniach publicznych (która zgodnie z art. 220 ust. 2 ustawy – Prawo
o zamówieniach publicznych Dz. U. Nr 19, poz. 177 ze zm. ma zastosowanie do
umowy stron).
Zgodnie ze specyfikacją istotnych warunków zamówienia na budowę
gimnazjum w M. umowa, zawierana w trybie ustawy z dnia 10 czerwca 994 r. o
zamówieniach publicznych, mogła uwzględniać tylko aktualną stawkę podatku VAT.
Po zawarciu umowy została uchwalona 11 marca 2004 r. ustawa o podatku od
towarów i usług, która wprowadziła zmianę podatku VAT na usługi budowlane z 7
% na 22 %. Zmiana stanu prawnego w czasie realizacji stosunku
zobowiązaniowego związana z dostosowaniem prawa krajowego do prawa
unijnego może być uznana za „nadzwyczajną zmianę stosunków” w rozumieniu art.
357 1
k.c.. Zdaniem Sądu Apelacyjnego wypełniła się również przesłanka
przewidująca, że spełnienie świadczenia groziłoby jednej ze stron rażącą stratą.
W wyniku podwyższenia stawki VAT w okresie ostatnich 18-u miesięcy realizacji
umowy powód poniósłby stratę w wysokości 227.059,15 złotych a kwota ta
przekraczałaby trzykrotnie zysk, który powód planował osiągnąć wykonują umowę.
Koszty związane z wprowadzeniem nowej stawki podatku sąd rozłożył na
obie strony, przy czym obciążenie pozwanej wyniosło 70 % tych kosztów.
Przemawiało za tym uzyskanie przez pozwaną obiektu inwestycyjnego
przysparzającego majątek o znacznej wartości.
Sąd Apelacyjny podniósł także w pisemnych motywach, że dopuszcza się
możliwość zmiany umowy o zamówienie publiczne, gdy spełnienie świadczenia
byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami, albo groziłoby rażącą stratą,
4
z zmiana wynika z okoliczności, których nie można było przewidzieć w dacie
zawarcia umowy.
W skardze kasacyjnej, jaką wniosła pozwana Gmina M. podniesiono
naruszenie prawa materialnego, przede wszystkim przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie art. 3571
§ 1 k.c.. W uzasadnieniu tej podstawy skargi
kasacyjnej pozwana zarzuciła utożsamianie zmiany stanu prawnego związanej
z dostosowaniem prawa krajowego do prawa unijnego z nadzwyczajną zmianą
stosunków, dającą podstawy do przełamania klauzuli rebus sic stantibus. Ponadto,
zdaniem skarżącej błędne było uznanie, że nie obowiązywanie w dacie zawierania
umowy stron stawki podatku VAT w wysokości 22 % implikuje stan
nieprzewidywalności zaistnienia zmiany tego stanu, mimo że stawka podatku VAT
na poziomie 7 % w zakresie usług budowlanych miała dotychczas charakter
preferencyjny i była do dnia 30 kwietnia 2004 r. wprowadzana na ściśle wskazane
okresy, a zarazem faktem notoryjnie znanym była konieczność dostosowania
uregulowań prawnych do rozwiązań unijnych w związku z akcesją Polski do Unii
Europejskiej z dniem 1 maja 2004 r. Naruszenie art. 3571
§ 1 k.c. polega, według
skarżącej, także na nadmiernym obciążeniu jej skutkami finansowymi
podwyższenia stawki podatku VAT.
W skardze kasacyjnej zarzucono ponadto błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie art. 76 ust. 1 ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach
publicznych (tj. Dz.U. z 2003 r., nr 165, poz. 1591 ze zm.) przez uznanie, że
wprowadzenia stawki podstawowej VAT 22 % dla usług (robót) budowlanych
(z wyłączeniem robót związanych z budownictwem mieszkaniowym) nie można
było przewidzieć w chwili zawierania umowy.
W końcu pozwana zarzuciła błędną wykładnię § 13 umowy z dnia
21 sierpnia 2003 r. w związku z zapisami specyfikacji istotnych warunków
zamówienia przez przyjęcie, że w umowie tej nie było dopuszczalne, pod rygorem
nieważności – inne niż obowiązujące 7 % określenie stawki podatku VAT ani też
wprowadzenie klauzuli przewidującej zmianę wysokości wynagrodzenia.
Powołując się na te podstawy skargi kasacyjnej pozwana wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku w części uwzględniającej apelację powoda oraz
5
oddalenie apelacji powoda w tym zakresie ewentualnie o uchylenie wyroku sądu
drugiej instancji w zaskarżonej części i przekazanie temu sądowi sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec ograniczenia zarzutów skargi kasacyjnej do pierwszej podstawy
określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wymaga podkreślenia, że dla oceny ich
trafności miarodajne są ustalenia faktyczne poczynione w pierwszej i drugiej
instancji, które legły u podstaw wydanego orzeczenia.
Stosownie do poglądu utrwalonego w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2002 r. III CKN 1310/00 nie publ.,
11 lutego 1997 r. II CKN 65/97 OSNC 1997, z. 6-7, poz. 93, z 7 kwietnia 1997 r.
III CKN 29/97 OSNC 19987, z. 6-7, poz. 97) przez przytoczenie podstaw
kasacyjnych należy rozumieć wskazanie konkretnych przepisów, których
naruszenie zarzuca skarżący. W wypadku oparcia skargi kasacyjnej na podstawie
naruszenia prawa materialnego konieczne jest wymienienie naruszonych norm
prawnych oraz postaci ich naruszenia. Tych kryteriów nie spełnia sformułowany
w skardze kasacyjnej strony pozwanej zarzut błędnej wykładni § 13 umowy stron
z dnia 21 sierpnia 2003 r., któremu nie została przyporządkowana żadna norma
prawa materialnego. Wykładnia ustalonego oświadczenia woli należy do kwestii
materialno prawnych i dlatego właściwie sformułowany zarzut odnoszący się do
wykładni umowy stron, poza wymienieniem odpowiedniego postanowienia umowy –
w tym przypadku § 13 – powinien wskazywać, jaka norma prawa materialnego
została naruszona na skutek błędnej wykładni. Jeśli zaś skarżący kwestionuje
zachowanie ogólnych dyrektyw wykładni umów w skardze kasacyjnej wówczas
powinien przytoczyć treść art. 65 § 2 k.c. Z tych względów nie może odnieść skutku
zarzut błędnej wykładni umowy, zawarty w skardze kasacyjnej pozwanej,
ograniczony do przytoczenia § 13 umowy.
W skardze kasacyjnej podnosi się zarzut naruszenia art. 76 ust. 1 ustawy
z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (tj. Dz. U. z 2002 r., nr 72,
poz. 664 zwanej dalej w skrócie u.z.p., która pomimo uchylenia ma zastosowanie
do umowy stron). Wypowiedziano w nim zasadę, że umowa zawarta w sprawie
6
zamówienia publicznego nie może ulegać zmianom lub uzupełnieniom na
niekorzyść zamawiającego, jeżeli na ich podstawie należałoby zmienić treść oferty,
na podstawie, której dokonano wyboru oferenta. Jest to normatywne ograniczenie
zasady wolności umów wynikającej z art. 3531
k.c., która swym zakresem obejmuje
nie tylko swobodne ułożenie stosunku prawnego przy zawarciu umowy, ale także
swobodę w zakresie kształtowania treści umowy po jej zawarciu. Zakaz wynikający
z art. 76 ust. 1 chronił zamówienia publiczne przed zagrożeniami wynikającymi ze
zmowy lub wykorzystania środków prawnych w celu eliminacji konkurentów oraz
osiągania nieuprawnionych korzyści (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
5 października 2006 r. IV CSK 153/06 Biul. S.N. 2007/1/17). Naruszenie zakazu
zmiany umowy zawartej w sprawie zamówienia publicznego wywołuje, co do
zasady nieważność dokonanych modyfikacji. Wynika to wprost z art. 76 ust. 2 u.z.p.
W tym samym art. 76 ust. 1 u.z.p. dopuszczało się w drodze wyjątku modyfikację
umownych postanowień, gdy konieczność zmian wynikała z okoliczności, których
nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy.
Tak skonstruowana norma art. 76 ust. 1 u.z.p. nie nakładała na żadną ze
stron obowiązku zmiany umowy w razie zajścia nowych okoliczności, których nie
można było przewidzieć przy zawarciu umowy. Zważyć jednocześnie należy, że
bez wyraźnego upoważnienia ustawy nie można nakładać na stronę obowiązku
złożenia określonego oświadczenia woli. Dlatego w razie odmowy wyrażenia zgody
ze strony zamawiającego na zmianę umowy, wykonawca nie mógł na podstawie
art. 76 ust. 1 u.z.p. wystąpić do sądu z roszczeniem w trybie art. 64 k.c. i 1047
k.p.c. o nakazanie zamawiającemu złożenie odpowiedniego oświadczenia woli.
Podobnie, bez wyraźnego ustawowego upoważnienia, strona umowy nie mogła na
tej podstawie wystąpić o sądową modyfikację zobowiązania. Art. 76 ust. 1 u.z.p.
zawiera wskazówkę dla stron, które zamierzają dobrowolnie wprowadzić zmiany do
zawartej wcześniej umowy w sprawie zamówienia publicznego. Przewidziane w art.
76 ust. 1 u.z.p. ograniczenia w zakresie zmiany umowy musi uwzględnić także sąd,
jeśli na skutek jego orzeczenia dochodzi do modyfikacji zobowiązania wynikającego
z umowy w sprawie zamówienia publicznego. Na tę ostatnią okoliczność zwrócił
uwagę Sąd Najwyższy wyroku z dnia 28 czerwca 2000 r. (w sprawie IV CKN 70/00
OSNC 2001/1/9) przyjmując, że o istnieniu przesłanek z art. 76 ust. 1 u.z.p.
7
rozstrzyga sąd, przed którym toczy się spór o zapłatę należnego wynagrodzenia za
roboty budowlane ustalone i wykonane w trybie zamówienia publicznego. Wymaga
jednocześnie podkreślenia, że w opisanej sprawie, jako podstawę prawną
podwyższenia wynagrodzenia wykonawcy przyjęto art. 632 § k.c. Pomimo
występujących na tym tle rozbieżności w orzecznictwie (patrz uzasadnienie
uchwały SN z dnia 21 lipca 2006 r. III CZP 54/06 Biul.SN 2007/117.), według składu
orzekającego w niniejszej sprawie wyczerpujące określenie w art. 656 § 1 k.c.
zakresu dopuszczalnego, odpowiedniego stosowania przepisów regulujących
umowę o dzieło do odmiennego stosunku prawnego opartego na umowie o roboty
budowlane, wyklucza zastosowanie art. 632 § 2 k.c. do umowy o roboty budowlane
nawet wtedy, gdy strony tej umowy postanowią o wynagrodzeniu ryczałtowym (por.
wyrok SN z dnia 6 maja 2004 r. II CK 325/03 OSP 2005/5/60).
W podsumowaniu tych rozważań uprawnione jest stwierdzenie, że art. 76
ust. 1 u.z.p. nie stanowi podstawy do żądania zmiany umowy zawartej w sprawie
zamówienia publicznego a rola sądu w zakresie jego stosowania sprowadza się do
oceny dopuszczalności zmian umowy wprowadzonych dobrowolnie przez strony
lub też do oceny dopuszczalności przymusowej modyfikacji umowy zawartej
w sprawie zamówienia publicznego w trybie orzeczenia sądowego na podstawie
przepisów kodeksu cywilnego, które z mocy art. 72 ust. 1 u.z.p. mają zastosowanie
do tych umów w zakresie nieuregulowanym przez ustawę o zamówieniach
publicznych.
Jak słusznie przyjął sąd odwoławczy, normatywną podstawę zmiany umowy
stron, zawartej w sprawie zamówienia publicznego, stanowi art. 3571
k.c.
W związku z tym art. 76 ust. 1 u.z.p. ma zastosowanie tylko w takim zakresie,
w jakim w szczególny sposób w odniesieniu do art. 357 1
k.c. określa
dopuszczalność, niekorzystnej dla zamawiającego, zmiany umowy zawartej
w sprawie zamówienia publicznego. Z treści art. 76 ust. 1 u.z.p. wynika, że chodzi
o zajście takich okoliczności, wywołujących konieczność zmiany umowy, których
nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy.
Koncentrując się na razie na formalnej stronie zarzutu skargi kasacyjnej
odnoszącego się do treści art. 3571
§ 1 k.c. należy podnieść, że przepis art. 3571
8
k.c. został wprowadzony do kodeksu cywilnego z dniem 1 października 1990 r.
(ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. nowelizująca kodeks cywilny Dz. U. nr 55, poz.
321), przy czym w jego § 1 uregulowane zostały zasady ogólne zastosowania
klauzuli rebus sic stantibus zaś w § 2 tego artykułu wyłączono dopuszczalność
wystąpienia z żądaniem oznaczenia sposobu wykonania zobowiązania lub
wysokości świadczenia albo rozwiązania umowy przez stronę prowadzącą
przedsiębiorstwo – w rozumieniu art. 55 1
k.c. – jeżeli świadczenie pozostawało
w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. W wyniku nowelizacji kodeksu
cywilnego dokonanej ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 r. (Dz. U. nr 114, poz. 342) §
2 art. 3571
k.c. został uchylony, co oznaczało przywrócenie możliwości
powoływania się na klauzulę rebus sic stantibus przez podmioty prowadzące
działalność gospodarczą. W ramach tej samej nowelizacji został skreślony § 1 tego
artykułu a jego dotychczasowa treść wypełniła w całości normę art. 3571
k.c. Te
zmiany przeoczył autor skargi kasacyjnej odwołując się do treści nieistniejącego już
§ 1 art. 3571
k.c. Tożsamość treści dawnego § 1 art. 3571
k.c. i obecnego art. 3571
k.c. pozwala jednak potraktować wskazane naruszenie nieobowiązującego
przepisu jako oczywistą omyłkę a to z kolei uprawnia do poddania ocenie przez
Sąd Najwyższy, czy doszło do naruszenia art. 357 1
k.c. we wskazanych w skardze
kasacyjnej postaciach.
Zawarta w jego treści klauzula rebus sic stantibus pozostaje w bezpośrednim
związku z fundamentalną zasadą pacta sunt servanta. Przez większość
przedstawicieli doktryny art. 3571
k.c. jest traktowany jako wyjątek od tej zasady.
Należy jednak zwrócić uwagę, że klauzula rebus sic stantibus, tak jak i inne
instytucje umożliwiające modyfikację (np. art. 629, 632 § 2, 907 § 2 k.c.) lub
rozwiązanie zobowiązania (np. art. 632 § 2, 913 k.c.) mają nie tylko wyjątkowy ale
także nadzwyczajny charakter. W ten sposób w istocie zasada pacta sunt servanta
ulega wzmocnieniu. O nadzwyczajnym charakterze klauzuli rebus sic stantibus
świadczą sformułowania użyte do jej opisania: „nadzwyczajna zmiana stosunków”,
„nadmierna trudność” lub „rażąca strata przy spełnieniu świadczenia” oraz
nieprzewidywalność tych okoliczności.
Według art. 3571
k.c. modyfikacja umownego zobowiązania jest
dopuszczalna o ile:
9
1) doszło do nadzwyczajnej zmiany stosunków,
2) zmiana ta niesie za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia
lub grozi jednej ze stron rażącą stratą,
3) strony nie przewidywały opisanych w pkt 2 ustawowych następstw
nadzwyczajnej zmiany stosunków.
W skardze kasacyjnej zarzuca się błędną wykładnię art. 3571
k.c. tylko
w zakresie pierwszej i trzeciej przesłanki.
Omawiana norma prawna stanowi zmienioną wersję dawnego art. 269
kodeksu zobowiązań, który wyliczał przykładowo zdarzenia objęte pojęciem
„nadzwyczajnych wypadków”. Zaliczano do nich między innymi wojnę, zarazę,
klęski żywiołowe. Pojęcia „nadzwyczajnych wypadków” z art. 269 k.z. oraz
„nadzwyczajnej zmiany stosunków” z art. 3571
k.c. pokrywają się. W obu tych
regulacjach, poza przykładowym wyliczeniem w art. 269 k.z. brak jest bliższego
określenia zakresu obu tych pojęć. Dlatego ocena, czy określone okoliczności
przez ich wpływ na zobowiązanie umowne mogą być zakwalifikowane jako
nadzwyczajna zmiana stosunków, należy każdorazowo do sądu orzekającego.
Korzystając z dorobku dotychczasowego orzecznictwa i literatury można wskazać,
że hipotezą art. 3571
k.c. objęte są tylko zdarzenia nadzwyczajne o charakterze
powszechnym, niezależne od woli stron, wykraczające poza typowe ryzyko
gospodarcze. Już na gruncie kodeksu zobowiązań w judykaturze w ramach
stosowania klauzuli rebus sic stantibus jako nadzwyczajne wypadki kwalifikowano
akty prawne mające wpływ na sytuację stron (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
10 czerwca 1938 r. w : Orzecznictwo do Kodeksu zobowiązań (w:) Systematyczny
przegląd orzecznictwa. Dział cywilny, t. II Kodeksu zobowiązań pod redakcją I.
Rosenblütha, Kraków 1938). To stanowisko jest i obecnie do zaakceptowania
albowiem zmiana stanu prawnego, jako zdarzenie zewnętrzne, niezależne _- od
najczęściej -rozbieżnej woli stron, kiedy jest niemożliwa do przewidzenia przez nie
w chwili zawarcia umowy co do zakresu i kształtu przyjętych zmian, jeżeli wpływa
istotnie na sytuację nie tylko dłużnika ale i wierzyciela, powinna być traktowana jako
nadzwyczajna zmiana stosunków w rozumieniu art. 3571
k.c. W te ramy wpisuje
się także zasadnicza, zaskakująca zmiana stawek podatkowych (por. akceptujące
10
ten pogląd orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2006 IV CSK 290/06 nie
publ., z dnia 21 lipca 2006 r. III CZP 54/06 nie publ., 14 września 2005 r. III CSK
43/05 nie publ., z dnia 9 czerwca 2005 r. III CK 674/04 nie publ.).
Zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus według art. 3571
k.c. uzależnione
jest ponadto od stwierdzenia, że strony nie przewidywały przy zawarciu umowy
ustawowo określonych następstw nadzwyczajnej zmiany stosunków, która
nastąpiła w okresie pomiędzy powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem. Jak
słusznie podnosi się w literaturze nieprzewidywalność odnosi się nie do samego
wystąpienia w przyszłości nadzwyczajnej zmiany stosunków ale do skutków jakie te
zmiany niosą za sobą dla strony umowy. Skutki muszą być tego rodzaju, że
spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo
groziłoby jednej ze stron rażącą stratą.
Użyte w art. 269 k.z. sformułowanie „czego strony nie mogły przewidzieć
przy zawieraniu umowy“ przesądzało o obiektywnych kryteriach
nieprzewidywalności, które podlegały ocenie sądu. W art. art. 3571
k.c.
wprowadzone zostało jedynie wymaganie, aby zmiany stosunków „strony nie
przewidywały przy zawarciu umowy”. W ten sposób dopuszczalność uwzględnienia
wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie oparta została na elemencie
subiektywnym tj. zdolności stron do przewidywania gospodarczych następstw
kreowanego przez nie stosunku prawnego (tak SN w uzasadnieniu uchwały
siedmiu sędziów z dnia 29 grudnia 1994 r. III CZP 120/94 OSNC 1995/4/55).
Pomimo podnoszonych w literaturze zastrzeżeń co do możliwości stosowania
w praktyce subiektywnych kryteriów ocen wskazać należy, ze według treści art.
3571
k.c. istotne jest jedynie, czy strony zawierając umowę ustawowe następstwa
nadzwyczajnej zmiany stosunków przewidywały lub ich nie przewidywały.
O przewidywalności przy zawarciu umowy przez strony nadzwyczajnej zmiany
stosunków można mówić wtedy, gdy strony zawierając umowę były świadome
okoliczności prowadzącej do nadzwyczajnej zmiany stosunków (por. wyrok SN
z dnia 9 czerwca 2005 r. III CK 674/04 nie publ.).
Nie oznacza to jednak, że w rozpoznawanej sprawie obiektywne kryteria
nieprzewidywalności wystąpienia nadzwyczajnych okoliczności pozbawione są
11
jakiegokolwiek znaczenia. Jak wspomniano wyżej sąd modyfikując umowę zawartą
w sprawie zamówienia publicznego musi także ocenić spełnienie przesłanek z art.
76 ust. 1 u.z.p. (obecnie art. 144 ust. 1 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo
zamówień publicznych t.j. Dz.U. 2006 r., nr 164, poz. 1163 ze zm.). Jedną z nich
jest oparta na obiektywnych kryteriach ocena nieprzewidywalności okoliczności,
które powodują konieczność zmian umowy.
Zgodnie z umową stron elementem wynagrodzenia wykonawcy był podatek
VAT w wysokości 7%. Należne usługodawcy wynagrodzenie zmniejsza się o ten
zawarty w cenie podatek od towarów i sług, który podatnik był zobowiązany
odprowadzić do budżetu państwa. Podpisanie traktatu akcesyjnego, referendum
w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej, ratyfikacja traktatu wskazywały
wprawdzie na konieczność wprowadzenia wielu zmian w polskim prawie, w tym
także dotyczących podatku od towarów i usług ale zakres tych zmian, zwłaszcza ze
względu na rodzaje robót budowlanych, wprowadzenie okresów przejściowych był
w dalszym ciągu przedmiotem długich negocjacji.
Wobec tego słuszny jest wniosek, że chwili zawarcia umowy 21 sierpnia
2003 r. strony nie mogły przewidzieć, że stawka podatku VAT na roboty budowlane
objęte zawartą wcześniej umową ulegnie w tak krótkim okresie czasu, tak
znacznemu wzrostowi, że dalsze wykonywanie umowy może spowodować rażącą
stratę po stronie wykonawcy.
W skardze kasacyjnej wskazuje się, że 7% stawka podatku VAT dla robót
budowlano – montażowych nie związanych z budownictwem mieszkaniowym bądź
infrastrukturą towarzyszącą była wprowadzana jako preferencyjna, na ściśle
określony czas. Zważyć jednak należy, że do chwili zawarcia przez strony 7 %
stawka podatku VAT w odniesieniu do budowy budynków szkolnych była ciągle
utrzymywana od wejścia w życie (art. 56) ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r.
o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. nr 11, poz. 50 ze
zm.), czyli od prawie dziesięciu lat (art. 51 ust. 1 pkt 2 lit. a w związku z poz. 86 pkt
7 załącznika nr 5 do ustawy).
12
Mając na względzie wszystkie wskazane wyżej przesłanki warunkujące
dopuszczalność modyfikacji umowy stron uznać należy, że Sąd Apelacyjny nie
naruszył wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów prawa materialnego.
Powyższa ocena odnosi się również do zarzutu niewłaściwego zastosowania
art. 357 1
k.c. przez nierównomierne obciążenie stron umowy skutkami finansowymi
podwyższenia stawki podatku VAT pomimo, iż pozwana jest jednostką sektora
finansów publicznych objętą rygorami i ograniczeniami w zakresie źródeł
finansowania. Jak słusznie przyjął sąd drugiej instancji w okolicznościach niniejszej
sprawy decydujące znaczenie ma uzyskanie przez pozwaną obiektu, którego
wartość odtworzeniowa przekracza pierwotnie umówione wynagrodzenie.
Odnosząc się zaś wprost do twierdzeń zawartych w skardze kasacyjnej należy
zwrócić uwagę, że strony ustaliły w § 19 umowy termin płatności faktury końcowej
do 1277 dni od daty doręczenia zamawiającemu wraz z dokumentami
rozliczeniowymi. Ten stosunkowo długi termin płatności ułatwi pozwanej rozliczenie
zadania inwestycyjnego pomimo podniesionych wyżej dodatkowych obowiązków
związanych z gospodarką finansową.
Przyjęty przez Sąd Apelacyjny sposób obciążenia skutkami zmian podatku
VAT właściwie waży interesy obu stron.
W piśmiennictwie i orzecznictwie (por. wyroki SN z dnia 21 kwietnia 2005,
III CK 645/04 nie publ., z dnia 9 kwietnia 2003 r. I CKN 255/01 system informacji
prawniczej lex 788990) nie ma rozbieżności, że jeżeli umowa została w całości
wykonana, to jej modyfikacja na podstawie art. 3571
k.c. nie jest możliwa. Podobnie
ocenia się możliwość skorzystania z klauzuli rebus sic stantibus przez stronę, która
dopuściła się zwłoki w wykonaniu zobowiązania (patrz jednak wyrok SN z dnia
24 stycznia 1950 WaC 268/49 NP. 1950, nr 10, poz. 79 w którym szczególne
okoliczności pomimo zwłoki dłużnika usprawiedliwiły zmianę umowy). Jeżeli zaś
nadzwyczajna zmiana stosunków nastąpiła po częściowym wykonaniu
zobowiązania, to wówczas przesłanki zastosowania klauzuli z art. 3571
k.c.
podlegają ocenie w odniesieniu do niewykonanej części zobowiązania. Wtedy
zmianą może być objęta tylko niewykonana część umowy. Jakkolwiek nie można
z góry wykluczyć konieczności uwzględnienia już wykonanego zobowiązania
13
w ramach rozważenia interesów stron w zgodzie z zasadami współżycia, to jednak
w rozpoznawanej sprawie ta okoliczność pozostaje bez wpływu na zakres
dokonanej zmiany umowy. Pozwana zarzucając, że sąd ocenił straty wykonawcy
jedynie co do robót wykonanych po 1 maja 2004 r. a nie w stosunku do ogólnej
wartości umowy, nie wskazała jednocześnie jakie względy w rozpoznawanej
sprawie przemawiały za taką oceną skoro należy zakładać, iż do chwili wystąpienia
nadzwyczajnych okoliczności świadczenia stron były ekwiwalentne.
Z tych wszystkich względów, Sąd Najwyższy uznał, że skarga kasacyjna nie
zawiera usprawiedliwionych podstaw i podlega oddaleniu wraz z zasądzeniem
kosztów na rzecz strony powodowej na podstawie art. 39814
k.p.c. oraz art. 98, 99
k.p.c. w zakresie kosztów procesu.