Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 grudnia 2007 r., III CZP 121/07
Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sędzia SA Michał Kłos
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa T. Spółdzielni Mieszkaniowej w T.
przeciwko Gminie Miasta T. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 7 grudnia 2007 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Tarnowie postanowieniem z dnia 27
sierpnia 2007 r.:
"Czy gmina, która nie dostarczyła lokalu socjalnego osobie uprawnionej do niego
z mocy wyroku, dopuszczając się tym samym czynu niedozwolonego w rozumieniu
art. 417 § 1 k.c., odpowiada solidarnie z tą osobą za szkodę wynikłą dla właściciela
rzeczy z faktu zajmowania lokalu bez tytułu prawnego (art. 441 § 1 k.c.), czy też
przewidziana w art. 18 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw
lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego
odpowiedzialność odszkodowawcza byłego lokatora i wypływająca z reżimu
deliktowego odpowiedzialność gminy stanowi jedynie zobowiązanie in solidum tych
podmiotów?"
podjął uchwałę:
Odpowiedzialność gminy za szkodę wynikłą z zajmowania lokalu bez tytułu
prawnego przez osobę uprawnioną z mocy wyroku do lokalu socjalnego oraz
tej osoby jest odpowiedzialnością in solidum.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy orzekł eksmisję kilkunastu osób z lokali T. Spółdzielni
Mieszkaniowej. W wyrokach eksmisyjnych stwierdzono uprawnienie pozwanych do
lokali socjalnych. T. Spółdzielnia Mieszkaniowa uzyskała przeciwko tym osobom
także orzeczenia zasądzające określone kwoty tytułem korzystania bez tytułu
prawnego z lokali objętych wyrokami eksmisyjnymi, m.in. za styczeń 2005 r.
Zasądzone kwoty nie zostały wyegzekwowane.
Już po opublikowaniu w Dzienniku Ustaw wyroku Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 11 września 2006 r., P 14/06 (OTK-A Zb.Urz. 2006, nr 8, poz. 102),
orzekającego o niezgodności art. 18 ust. 4 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o
ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu
cywilnego (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 266 ze zm. – dalej: „u.o.l.”) w
brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2005 r. z art. 77 ust. 1, art. 21 ust. 1 i art.
64 ust. 1 i 3 Konstytucji, T. Spółdzielnia Mieszkaniowa pozwała Gminę T. o
odszkodowanie z tytułu szkody doznanej w styczniu 2005 r. na skutek tego, że
osobom, których eksmisję orzeczono, nie udostępniono lokali socjalnych i osoby te
w tym czasie nadal korzystały z mieszkań w budynkach strony powodowej, nie
płacąc nawet kwot należnych na podstawie art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l. Sąd Rejonowy
wyrokiem z dnia 15 marca 2007 r. powództwo to oddalił.
Rozpoznając apelację strony powodowej Sąd Okręgowy powziął poważne
wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym zagadnieniu prawnym. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(...) Należy podzielić zapatrywanie Sądu Okręgowego, że kluczem do
rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego jest odpowiedź na pytanie
o charakter prawny odpowiedzialności przewidzianej w art. 18 ust. 1-3 u.o.l., gdyż
charakter odpowiedzialności gminy za niedostarczenie po dniu 31 grudnia 2004 r.
lokalu socjalnego osobie do niego zgodnie z treścią wyroku eksmisyjnego
uprawnionej nie budzi obecnie wątpliwości. Według stanowiska Trybunału
Konstytucyjnego (wyrok z dnia 11 września 2006 r., P 14/06) i orzecznictwa Sądu
Najwyższego (uchwała z dnia 7 kwietnia 2006 r., III CZP 21/06, OSNC 2007, nr 2,
poz. 22), znajdującego potwierdzenie w dodanym z mocą od dnia 1 stycznia 2007 r.
przepisie art. 18 ust. 5 u.o.l., omawiana odpowiedzialność gminy jest
odpowiedzialnością deliktową opartą na art. 417 § 1 k.c.
Odpowiedź na to pytanie należy rozpocząć od ustalenia nienasuwających
wątpliwości okoliczności związanych z odpowiedzialnością unormowaną w art. 18
ust. 1-3. W przepisach tych jest wyraźnie mowa o odpowiedzialności
odszkodowawczej; określają one wysokość należnego odszkodowania i sposób
jego uiszczania i nie uzależniają obowiązku zapłaty tego odszkodowania od
zawinienia. W przypadku osoby uprawnionej do lokalu socjalnego, obowiązek
uiszczania odszkodowania połączony jest z uprawnieniem do zajmowania lokalu do
czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego (art. 14
ust. 6 u.o.l.). Ponadto z ugruntowanego orzecznictwa wynika, że art. 18 ust. 3 u.o.l.
dotyczy tylko takich osób zajmujących lokal bez tytułu prawnego, które uprzednio
ten tytuł miały, a więc były lokatorami w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.l. (uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 66/01, OSNC 2002, nr 9,
poz. 109, oraz uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 maja
2005 r., III CZP 6/05, OSNC 2006, nr 1, poz. 1). Przytoczone w wymienionych
uchwałach argumenty na rzecz tezy, że w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu
mieszkalnego przez osobę, która samowolnie go zajmuje, sąd nie orzeka co do
lokalu socjalnego, w szczególności argument odwołujący się do zakresu regulacji
zawartej w rozdziale 2 u.o.l., w którym znajduje się nie tylko art. 14, ale także art.
18, przemawiają za tym, że również art. 18 ust. 1 i 2 u.o.l. nie stosuje się do osób
wyeksmitowanych z samowolnie zajętego lokalu.
Uogólniając, wszystkie przepisy art. 18 dotyczą tylko takich osób zajmujących
lokal bez tytułu prawnego, które uprzednio ten tytuł miały, a więc były lokatorami w
rozumieniu 2 ust. 1 pkt 1 u.o.l. W powołanym przepisie chodzi o bardzo różne tytuły
prawne, nie tylko obligacyjne, ale i prawnorzeczowe. Z niektórymi z tych tytułów
ustawa łączy wyraźnie obowiązek zwrotu lokalu z chwilą wygaśnięcia tytułu (zob. w
szczególności art. 675 § 1 w związku z art. 680 k.c., art. 718 § 1 k.c. oraz art. 11
ust. 24 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, jedn.
tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.). Należy przyjąć, że przepisy te są
wyrazem dość oczywistej myśli, aktualnej w odniesieniu do wszystkich tytułów
prawnych, które ma na względzie art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.l.
Poczynione ustalenia nie pozwalają na traktowanie odpowiedzialności, o której
mowa w art. 18 ust. 1-3 u.o.l., jako odpowiedzialności z tytułu czynu
niedozwolonego. Rezygnacja w tych przepisach z winy jako przesłanki
odpowiedzialności nie pozwala kwalifikować stanów faktycznych objętych ich
hipotezami jako deliktów w rozumieniu art. 415 k.c., a nie wchodzi w grę ich
subsumcja pod inne przepisy kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych. Nie
ma także podstaw do przyjęcia, że przepisy te same określają delikt szczególnego
rodzaju, a w każdym razie taka ewentualność odpada w odniesieniu do osób
zajmujących lokal bez tytułu prawnego, na rzecz których w wyroku eksmisyjnym
orzeczono o uprawnieniu do lokalu socjalnego. To samo dotyczy sytuacji, w której
sąd orzekł o wstrzymaniu wykonania opróżnienia lokalu do czasu dostarczenia
lokalu zamiennego. W przypadkach tych, dopóki nie doszło do dostarczenia lokalu
socjalnego lub zamiennego, dopóty nie można uznawać zajmowania lokalu przez
osobę, której eksmisję orzeczono, za działanie bezprawne. W poruszanych
przypadkach można by więc co najwyżej konstruować odpowiedzialność za szkody
powstałe na skutek wykonywania praw podmiotowych lub podejmowania działania
na podstawie upoważnienia ustawowego.
Z tych względów za najwłaściwsze należy uznać ujmowanie odpowiedzialności, o
której mowa w przepisach art. 18 ust. 1 i 2 u.o.l., jako odpowiedzialności
odszkodowawczej za naruszenie obowiązku zwrotu lokalu po wygaśnięciu do niego
tytułu prawnego, zmodyfikowaną w sposób przewidziany w tych przepisach, tj. jako
odpowiedzialność ex contractu opartą na zasadach art. 471 i nast. z daleko idącymi
zmianami dokonanymi przez art. 18 ust. 1 i 2 u.o.l. Jak wynika z wcześniejszych
rozważań, z chwilą wygaśnięcia tytułu prawnego do lokalu powstaje obowiązek jego
niezwłocznego zwrotu przez byłego lokatora właścicielowi. Jeżeli zdarzeniem
będącym źródłem tytułu prawnego do lokalu jest umowa, obowiązek ten ma
podstawę w tej umowie (por. art. 56 k.c.). Nienależyte wykonanie tego obowiązku
pociąga za sobą konsekwencje określone w art. 471 i nast., chyba że co innego
zastrzeżono w umowie będącej źródłem tytułu prawnego do lokalu lub co innego
wynika z ustawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1999 r., III CKN
198/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 175).
W art. 18 ust. 1 i 2 u.o.l., w odniesieniu do przypadków dochodzenia
odszkodowania w granicach czynszu, jaki właściciel mógłby otrzymać z tytułu
najmu lokalu, wyłączono zastosowanie art. 472 k.c., wyrażającego zasadę winy, i
oparto odpowiedzialność byłego lokatora na zasadzie ryzyka, a należnym od niego
świadczeniom nadano charakter świadczeń okresowych płatnych co miesiąc.
Odszkodowania uzupełniającego, o którym mowa w art. 18 ust. 2 zdanie drugie
u.o.l., właściciel może się domagać już tylko na zasadach ogólnych, tj. z
zastosowaniem art. 472 k.c. i bez nadawania temu odszkodowaniu charakteru
świadczeń okresowych. Gdyby miało być inaczej, wyodrębnienie w art. 18 ust. 2
regulacji dotyczącej odszkodowania uzupełniającego byłoby pozbawione
racjonalnego znaczenia. Powyższa interpretacja przepisów art. 18 ust. 1 i 2
respektuje użycie w nich terminu „odszkodowanie” i pozwala objąć
odpowiedzialność, o której mowa w tych przepisach, systemem kodeksowej
odpowiedzialności odszkodowawczej.
Jako odpowiedzialności odszkodowawczej za naruszenie obowiązku zwrotu
lokalu po wygaśnięciu do niego tytułu prawnego, zmodyfikowanej w sposób
przewidziany w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l., nie da się natomiast ująć odpowiedzialności,
o której mowa w art. 18 ust. 3 u.o.l. Okoliczność, że wymienione w tym przepisie
osoby mogą do czasu dostarczenia im lokalu socjalnego lub zamiennego zajmować
zgodnie z prawem lokal, którego dotyczył wyrok eksmisyjny, nie pozwala przyjąć, że
zajmowanie przez nie w tym okresie lokalu narusza obowiązek niezwłocznego
zwrotu lokalu właścicielowi. W związku z tą istotną okolicznością, odróżniającą
przypadki objęte zakresem zastosowania art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l. od przypadków
objętych zakresem zastosowania art. 18 ust. 1 i 2 u.o.l., art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l.
wyłącza w stanach faktycznych objętych jego hipotezą odpowiedzialność
odszkodowawczą kontraktową byłych lokatorów i ustanawia w jej miejsce
szczególnego rodzaju stosunek zobowiązaniowy, którego treścią jest zapewnienie
właścicielowi określonego, płatnego periodycznie wynagrodzenia za dalsze
korzystanie z lokalu przez byłego lokatora. Nazwanie świadczeń byłego lokatora
uiszczanych właścicielowi "odszkodowaniem" nie jest tu więc ścisłe, a
spowodowane zostało, bliskim związkiem przypadków regulowanych w art. 18 ust.
3 u.o.l. z sytuacjami normowanymi przez art. 18 ust. 2, w których rzeczywiście
chodzi o odszkodowanie, i podobną w odbiorze społecznym funkcją obu regulacji.
Niemożność uznania odpowiedzialności, o której mowa art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l., za
odpowiedzialność odszkodowawczą deliktową, wyklucza zastosowanie art. 441 § 1
k.c. do mającej podstawę w art. 417 § 1 k.c. odpowiedzialności gminy za szkodę
wynikłą z zajmowania lokalu bez tytułu prawnego przez osobę uprawnioną do lokalu
socjalnego, na skutek niedostarczenia jej tego lokalu, oraz do odpowiedzialności tej
osoby, opartej na art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l. Ponieważ brak także innego przepisu
nadającego solidarny charakter odpowiedzialności tych podmiotów, ich
odpowiedzialność nie może być uznana za odpowiedzialność solidarną (art. 369
k.c.), lecz za odpowiedzialność in solidum. Kwalifikacja odpowiedzialności gminy i
byłych lokatorów uprawnionych do lokalu socjalnego jako odpowiedzialności in
solidum ma istotne znaczenie przy rozstrzyganiu kwestii regresu między tymi
podmiotami (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2004 r., I CK 581/03,
"Biuletyn SN" 2004, nr 11, s. 9, oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca
2007 r., III CZP 66/07, OSNC 2008, nr 9, poz. 98).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).