Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 280/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S. Z.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 23 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 listopada 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powoda kosztami
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód S. Z. po ostatecznym sprecyzowaniu żądania pozwu, wystąpił
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie P., o zapłatę kwoty 608.000 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od 17 sierpnia 2004 r. tytułem naprawienia szkody,
polegającej na bezprawnym przejęciu w trybie dekretu o reformie rolnej
nieruchomości stanowiącej własność jego poprzednika prawnego.
Sąd Okręgowy wyrokiem z 27 lutego 2006 r. uwzględnił powództwo co do
kwoty 436.975 zł z ustawowymi odsetkami od 17 sierpnia 2004 r., umorzył
postępowanie w zakresie, w którym powództwo zostało cofnięte, a w pozostałej
części powództwo oddalił.
Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że poprzednik prawny powoda – L.
Z. w dniu 14 kwietnia 1927 r. nabył od Skarbu Państwa nieruchomość o
powierzchni 0,7506 ha, położoną obecnie w R. przy ul. S. Przedmiotowa
nieruchomość została wydzierżawiona J. K. – początkowo przez samego L. Z., a
następnie po jego śmierci - przez jego spadkobierców. W latach 50-tych
spadkobierca J. K. – C. K. otrzymał nadział opisanej wyżej nieruchomości,
przyznany orzeczeniem Powiatowej Komisji Ziemskiej w W. z 26 sierpnia 1956 r. W
dokumencie nadania ziemi nr P.K.Z. 22/56 z 3 kwietnia 1958 r. wskazano, że
nadanie zostało dokonane z nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa.
Prezydium Rady Narodowej w W., Powiatowy Zarząd Rolnictwa dnia 25
września 1956 r. wydał zaświadczenie nr R.U.IX-6/56, w którym stwierdzono, iż na
podstawie art. 1 dekretu z dnia 8 sierpnia 1947 r. o wpisaniu w księgach
hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele
reformy rolnej (Dz.U. RP Nr 39, poz. 233), art. 2 (bez bliższego określenia) dekretu
z dnia 12 sierpnia 1946 r. o zespoleniu urzędów ziemskich z władzami administracji
ogólnej (Dz.U. RP Nr 43, poz. 248) i art. 2 (bez wskazania punktu) dekretu z dnia 6
września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. RP Nr 41, poz. 200)
przedmiotowa nieruchomość ziemska po byłym właścicielu Ludwiku Z. przejęta
została na rzecz Państwa - Państwowego Funduszu Ziemi. Postanowieniem z 26
listopada 1956 r. Sąd Powiatowy w W. dokonał w księdze gruntowej prowadzonej
3
dla przedmiotowej nieruchomości wpisu prawa własności na rzecz Skarbu
Państwa. Następnie postanowieniem z 19 listopada 1958 r. ten Sąd dokonał wpisu
prawa własności nieruchomości na rzecz C. K., na podstawie aktu nadania z dnia 3
kwietnia 1958 r.
Powód Sławomir Z. w kwietniu 1962 r. wystąpił do Sądu Powiatowego w W.
o wydanie wypisu z księgi wieczystej prowadzonej dla przedmiotowej
nieruchomości. Wówczas uzyskał informację, iż jako właściciel w księdze
wieczystej figuruje C. K. Decyzją z 14 kwietnia 1963 r. nr WKZ-149/62 Wojewódzka
Komisja Ziemska w G., po rozpoznaniu wniosku S. Z. o uchylenie orzeczenia
Powiatowej Komisji Ziemskiej o nadaniu nieruchomości, orzekła o utrzymaniu w
mocy zaświadczenia Powiatowej Rady Narodowej w W. z 25 września 1956 r. o nr
R.U.IX-6/56 i decyzji Powiatowej Komisji Ziemskiej w W. z 26 września 1956 r. Nr
PKZ/22/56 o przydzieleniu nieruchomości C. K. oraz dokumentu nadania
Czesławowi K. z 3 kwietnia 1958 r. Jako podstawę jej przejęcia wskazano dekret z
dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Powód złożył
skargę na powyższą decyzję do Ministerstwa Rolnictwa, jednakże nie odniosła ona
skutku.
W 1995 r. powód wystąpił do Wojewody G. o stwierdzenie nieważności
decyzji Powiatowej Rady Narodowej w W. z dnia 25 września 1956 r. nr R.U. 6/56
w sprawie przejęcia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości, decyzji Powiatowej
Komisji Ziemskiej w W. z 26 sierpnia 1956 r. Nr PKZ/22/56 o przydzieleniu
nieruchomości C. K., dokumentu nadania mu tej nieruchomości z 4 kwietnia 1958 r.
oraz decyzji Wojewódzkiej Komisji Ziemskiej w G. z 14 kwietnia 1963 r. o
utrzymaniu w mocy wskazanych decyzji.
W toku postępowania administracyjnego w 2000 r., powód zmodyfikował
swój wniosek i zażądał stwierdzenia, że przedmiotowa nieruchomość
nie podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z dnia 6 września
1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, w związku z czym w dniu 25 września
1956 r. została przejęta na rzecz Skarbu Państwa bezprawnie. Kolejnymi decyzjami
umarzano postępowanie w tej sprawie, stwierdzając, że w myśl art. 1 ust. 1 dekretu
z dnia 8 sierpnia 1946 r., tytułem do wpisywania w księgach hipotecznych prawa
4
własności nieruchomości ziemskich wymienionych w art. 2 ust. 1 pkt b-e dekretu
z dnia 6 września 1944 r. na rzecz Skarbu Państwa były zaświadczenia wydawane
przez wojewódzkie urzędy ziemskie. Z uwagi na to, że wpis nastąpił na mocy
zaświadczenia, które nie jest decyzją administracyjną, brak było w obowiązujących
przepisach podstawy do stwierdzenia jego nieważności. Powód każdorazowo
odwoływał się od tych decyzji i ostatecznie decyzją z dnia 16 marca 2004 r. SR/R-
III-6017/12/95/04 wydaną na podstawie § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa
i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN
z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. Nr 10, poz. 51)
Wojewoda P. orzekł, że przedmiotowa nieruchomość nie podpadała pod działanie
przepisu art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej.
Po wydaniu tej decyzji, powód uprawniony do 7/8 części spadku, działając
w imieniu własnym oraz w imieniu jednego z pozostałych następców prawnych L. Z.
wystąpił z żądaniem zapłaty kwoty 652.000 zł tytułem odszkodowania.
Sąd Okręgowy uznał, że roszczenie odszkodowawcze powoda częściowo
zasługuje na uwzględnienie. Sąd nie uwzględnił podniesionego przez pozwanego
zarzutu przedawnienia roszczenia powoda wskazując, że na przeszkodzie temu
stoją zarówno okoliczności, w jakich doszło do przejęcia nieruchomości, jak
i negatywny stosunek ówczesnych władz do kwestii odzyskiwania mienia
stanowiącego własność prywatną przez ich właścicieli. Zdaniem Sądu - praktyka
ówczesnych organów administracji państwowej stanowiła przeszkodę
w dochodzeniu roszczeń, która winna być rozpatrywana w kategorii siły wyższej
w rozumieniu art. 121 pkt 4 k.p.c. Z powyższych względów bieg przedawnienia nie
rozpoczął się w żadnej ze wskazanych przez pozwanego datach, tj. ani w dniu
25 września 1956 r. (data wydania zaświadczenia), ani 26 listopada 1956 r.
(data wpisania prawa własności na rzecz Skarbu Państwa w księdze wieczystej)
i termin zasiedzenia nie biegł przez cały okres powojenny. Ponadto Sąd stwierdził,
że uwzględnieniu zarzutu przedawnienia sprzeciwiają się także zasady współżycia
społecznego. Dokonując oceny prawnej roszczenia powoda Sąd przyjął,
że podstawą dochodzonego roszczenia odszkodowawczego jest art. 417 k.c.,
w brzmieniu po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie
ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr, poz. 1692). Na tej
5
podstawie Sąd uznał, że skoro powód wykazał swe prawo do 7/8 części majątku
wchodzącego w skład spadku po L. Z., należne mu odszkodowanie wynosić winno
7/8 wartości nieruchomości ustalonej według stanu na dzień 25 września 1956 r. i
cen aktualnych w chwili orzekania, dlatego zasądził kwotę 436.975 zł.
Apelację od powyższego wyroku wniósł pozwany zarzucając błędne
ustalenie podstawy prawnej odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa
– Wojewody P. oraz „nieuwzględnienie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku jako
źródła prawa uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 17
lutego 2006 r. (III CZP 8/05) dotyczącej rozstrzygnięcia w przedmiocie
przedawnienia roszczeń dochodzonych na podstawie art. 442 k.c. przeciwko
Skarbowi Państwa z tytułu m.in błędnych i bezprawnych decyzji organów
administracji państwowej”, domagając się zmiany zaskarżonego wyroku m.in. przez
oddalenie powództwa.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 6 listopada 2006 r., zmienił zaskarżone
orzeczenie w ten sposób, że uwzględniając zarzut przedawnienia podniesiony
przez pozwanego, oddalił powództwo. W motywach rozstrzygnięcia Sąd wskazał,
że podstawy roszczeń odszkodowawczych powoda nie może stanowić art. 417 k.c.,
gdyż szkoda powstała przed datą jego wejścia w życie, tj. przed dniem 1 stycznia
1965 r. Jako właściwą podstawę Sąd wskazał art. 1 i art. 6 ustawy z 15 listopada
1956 r. o odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez
funkcjonariuszów państwowych, która weszła w życie z dniem 28 listopada 1956 r.
Ponadto stwierdził, że mimo wyrządzenia szkody w dniu 3 kwietnia 1958 r., tj. z
chwilą wydania przez państwo aktu nadania ziemi na rzecz C. K., roszczenie
odszkodowawcze powoda powstało dopiero 8 maja 1962 r., z chwilą, gdy Sąd
Powiatowy w W. poinformował go, że w księdze wieczystej jako właściciel figuruje
C. K., nie można bowiem uznać, że roszczenie odszkodowawcze powoda powstało
zanim dowiedział się on o fakcie zaistnienia szkody. W świetle powyższego Sąd
Apelacyjny stwierdził, że skoro roszczenie odszkodowawcze powoda powstało po
dniu 28 listopada 1956 r., to do terminu przedawnienia jego dochodzenia nie może
mieć zastosowania powoływany przez pozwanego przepis art. 6 ust. 1 ustawy z
1956 r., lecz termin trzyletni z art. 283 k.z. Mając powyższe na uwadze Sąd uznał,
że termin trzyletni dochodzenia roszczenia upłynął w dniu 8 maja 1965 r., natomiast
6
termin 10 –letni przewidziany w art. 283 § 3 k.z. liczony od chwili zdarzenia
będącego źródłem szkody (wydanie zaświadczenia 25 września 1956 r.) upłynął w
dniu 25 września 1966 r. Nadto w ocenie Sądu nie sposób podzielić stanowiska
Sądu I instancji, by wystąpienie przez powoda z roszczeniem odszkodowawczym
nie było możliwe przez cały okres powojenny. Zmiana ustroju nastąpiła bowiem w
1989 r., a zatem od tej daty powód mógł dochodzić swojego roszczenia. Tym
samym nie było możliwe zastosowanie art. 121 pkt 4 k.c. Nie podzielił Sąd
Apelacyjny także poglądu Sądu I instancji, że uwzględnieniu zarzutu przedawnienia
sprzeciwiają się zasady współżycia społecznego, gdyż art. 5 k.c. może być
stosowany jedynie w wyjątkowych przypadkach, natomiast zaistnienia takich
okoliczności w niniejszej sprawie powód nie wykazał.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartą na obu podstawach
kasacyjnych określonych w art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c., wniósł powód S. Z.,
zarzucając
- w ramach pierwszej podstawy, naruszenie:
1) art. 121 pkt 4 k.c. przez przyjęcie, że dyspozycja tego przepisu nie obejmuje
jako przeszkód obiektywnych w dochodzeniu roszczenia
odszkodowawczego celów ustrojowych państwa, ograniczających sferę
uprawnień właścicielskich osób fizycznych na rzecz dominacji własności
państwowej, politycznych uwarunkowań, nagannych i wadliwych praktyk
urzędniczych i sądowych do 1989 r., a po 1989 r. oporu i inercji organów
administracji blokujących uzyskanie decyzji wyłączającej nieruchomość spod
działania dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, tj. okoliczności
równoznacznych z siłą wyższą,
2) art. 117 § 2 k.c. w zw. z art. 5 k.c. przez uznanie, że powołanie się na zarzut
przedawnienia przez pozwany organ administracji nie pozostaje
w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, skoro ten sam organ
w sposób rażący nadużył prawo m.in. przez utrudnianie i nierozpatrzenie
w terminie określonym w art. 35 kpa wniosku powoda zgłoszonego w trybie
§ 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z 1 marca 1945 r.
7
w sprawie wykonania dekretu PKWN z 6 września 1944 r.
o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. z 1945 r., Nr 10, poz. 51 ze zm.),
3) art. 1 Protokołu Nr 1 i Nr 4 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r.
oraz w Strasburgu dnia 16 września 1963 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175
ze zm.) polegające na pozbawieniu powoda realizacji prawa podmiotowego
wbrew decyzji wyłączającej nieruchomość spod działania dekretu o reformie
rolnej;
- w ramach drugiej podstawy, naruszenie:
1) art. 233 § 1 k.p.c. przez zaniechanie wszechstronnego rozważenia materiału
dowodowego zebranego przed sądem I instancji i przekroczenie granic
swobodnej oceny dowodów,
2) § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca
1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN z 6 września 1944 r.
o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1945 r., Nr 10, poz. 51 ze zm.)
polegające na przyjęciu, że jest on zbędny przy ustaleniu bezprawności
działania organów administracji przy przejęciu nieruchomości na cele
reformy rolnej i rozdysponowania nią na rzecz osób trzecich.
Na tej podstawie strona powodowa domagała się uchylenia zaskarżonego
wyroku w całości i oddalenia apelacji pozwanego, ewentualnie uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Prokuratoria Generalna reprezentująca pozwany Skarb Państwa wniosła
odpowiedź na skargę, w której domagała się ostatecznie oddalenia skargi
kasacyjnej i zasądzenia na rzecz pozwanego kosztów procesu. W piśmie
stanowiącym odpowiedź podważano przytoczone podstawy skargi kasacyjnej.
W piśmie dodatkowym znajduje się wywód zmierzający do wykazania, że zgodnie
z interpretacją przepisów obowiązujących w chwili wyrządzenia szkody
odpowiedzialności Skarbu Państwa nie kształtował art. 145 k.z.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
8
Na wstępie należy zauważyć, że zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przez
zaniechanie wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego zebranego przed
sądem I instancji i przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów nie jest
dopuszczalny w postępowaniu kasacyjnym. Zgodnie bowiem z treścią art. 3983
§ 3
k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub
oceny dowodów.
Przy ocenie zasadności pozostałych zarzutów kasacyjnych istotna jest
szczegółowa analiza samego roszczenia odszkodowawczego powoda.
W nauce prawa i judykaturze ugruntowany jest pogląd, zgodnie z którym
przesłanką powstania roszczenia odszkodowawczego z czynu niedozwolonego
jest kumulatywne zaistnienie trzech przesłanek: szkody, zdarzenia, z którym
ustawa wiąże obowiązek odszkodowawczy oraz związku przyczynowego
pomiędzy tym zdarzeniem a szkodą.
Odnosząc powyższe do okoliczności niniejszej sprawy należy stwierdzić, że
trafnie Sąd Apelacyjny przyjął, że źródła szkody nie można upatrywać
w wydaniu zaświadczenia z 25 września 1956 r. stwierdzającego, że
przedmiotowa nieruchomość została przejęta na rzecz Skarbu Państwa.
Podobnie za takie zdarzenie nie może być uznane dokonanie przez Sąd
Powiatowy w W wpisu prawa własności w księdze wieczystej na rzecz Skarbu
Państwa. Czynności powyższe nie doprowadziły bowiem do pozbawienia
poprzedników prawnych powoda własności przedmiotowej nieruchomości,
a jedynie spowodowały naruszenie tego prawa, wywołujące konieczność
podjęcia działań w celu jego ochrony na podstawie art. 23 dekretu z dnia
11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe. Podkreślić także należy, że
roszczenie to nie ulegało przedawnieniu (art. 58 pr. rzecz.).
Za zdarzenie wyrządzające szkodę uznać natomiast należy
rozporządzenie przedmiotową nieruchomością przez Skarb Państwa na rzecz C.
K przez wydanie aktu nadania z 3 kwietnia 1958 r. (por. wyrok SN z dnia 10
lutego 2004 r., IV CK 459/02) Zdarzenie to określało odmiennie tytuł własności i
w konsekwencji pozbawiało tego prawa dotychczasowego właściciela
9
doprowadzając do powstania szkody w jego prawnie chronionych dobrach
majątkowych od dnia 3 kwietnia 1958 r.
Jako trafne uznać należy rozważania Sądu Apelacyjnego w zakresie
podstawy prawnej żądania powoda, słusznie bowiem ten Sąd przyjął, że
przepisy obowiązującego wówczas kodeksu zobowiązań nie stanowiły podstawy
odpowiedzialności państwa za szkody wynikające z jego działań o charakterze
władczym, a mogły mieć zastosowanie jedynie w odniesieniu do działalności
państwa podejmowanej w sferze gospodarczej. Stwierdzić należy zatem,
że podstawę odpowiedzialności pozwanego w niniejszej sprawie, w chwili
wyrządzenia szkody, stanowiły przepisy ustawy z dnia 15 listopada 1956 r.
o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszów
państwowych (Dz.U. Nr 54, poz. 243), która weszła w życie z dniem 28 listopada
1956 r. Był to pierwszy akt normatywny, którego regulacja przewidywała
odpowiedzialność państwa za szkody wynikające z jego działań podjętych
w sferze tzw. imperium (por. uchwałę SN z 11 października 1996 r., III CZP
76/96, OSNC z 1997 r. nr 2, poz. 16, wyrok TK z 14 lipca 2004 r., SK 8/03, OTK-
A 2004/7/65). Zgodnie z art. 1 ustawy państwo odpowiadało za szkodę
wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej
mu czynności. Do odpowiedzialności państwa z tego tytułu w myśl art. 3 ustawy
miały zastosowanie przepisy prawa cywilnego. Stosownie natomiast do art. 6
ust. 1 – jeżeli według dotychczasowych przepisów Państwo nie ponosiło
odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przed dniem wejścia w życie ustawy,
poszkodowany mógł dochodzić od Państwa wynagrodzenia nie później niż
w ciągu roku od tego dnia. Przedmiotowa ustawa weszła w życie z dniem
28 listopada 1956 r. Dokonując zatem oceny roszczenia strony powodowej
z uwzględnieniem powyższej regulacji należy stwierdzić, że z uwagi na to, że
szkoda powstała 3 kwietnia 1958 r., to do roszczenia powoda zgodnie z art. 3
ustawy z 1956 r. mają zastosowanie przepisy kodeksu zobowiązań o czynach
niedozwolonych, ustanawiające przesłanki odpowiedzialności, bez których
przepisy ustawy nie dałyby się zastosować. Nie można natomiast podzielić
zapatrywań jakoby Skarb Państwa nie ponosił odpowiedzialności za czynności
władcze funkcjonariuszy. Wykładnia taka byłaby sprzeczna z treścią powołanych
10
przepisów a także okolicznościami uchwalenia ustawy z 15 listopada 1956 r.,
które przede wszystkim dotyczyły czynności władczych ówczesnych
funkcjonariuszy władz publicznych.
W szczególności termin przedawnienia roszczeń ze zdarzenia, które
nastąpiło 3 kwietnia 1958 r., należy oceniać przy uwzględnieniu art. 283 § 1 i 3
k.z., a nie art. 6 ust. 1 ustawy z 1956 r. Należy jednak zauważyć, że trzyletni
termin przedawnienia roszczenia określony w art. 283 § 1 k.z. mógł najwcześniej
rozpocząć swój bieg od chwili powzięcia przez powoda wiadomości o powstałej
szkodzie, co nastąpiło w 1962 r. (informacja Sądu Powiatowego o stanie wpisów
w księdze wieczystej). W świetle powyższego należy uznać, że co do zasady
roszczenie powoda przedawniało się w 1965 r.
W tym miejscu zasadnym jest odniesienie się do zarzutu skarżącego
dotyczącego naruszenia art. 121 pkt 4 k.c. Przepis ten stanowi, że bieg
przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu co do
wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich
dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania
spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody. Skarżący zarzuca, że
Sąd Apelacyjny uwzględniając zarzut przedawnienia podniesiony przez stronę
pozwaną nie wziął pod uwagę obiektywnych przeszkód w dochodzeniu
roszczenia odszkodowawczego jakimi były „polityczne uwarunkowania, naganne
i wadliwe praktyki urzędnicze i sądowe do 1989 r., a po 1989 r. opór i inercja
organów administracji blokujących uzyskanie decyzji wyłączającej nieruchomość
spod działania przepisów reformy rolnej będącymi równoznacznymi z siłą
wyższą w rozumieniu tegoż przepisu”.
Zarzutowi temu nie można odmówić słuszności w odniesieniu do
politycznych uwarunkowań przed 1989 r. i odpowiadającej im praktyce sądów.
Należy mieć bowiem na uwadze okoliczność, iż w orzecznictwie sądów do roku
1989 istniał pogląd, że spory o to, czy nieruchomość podlegała wymienionemu
dekretowi PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej
(tekst jedn. Dz.U. z 1945 r. nr 3, poz. 13 ze zm.) były rozstrzygane, choć nie było
ku temu podstaw, na drodze administracyjnej i sądy powszechne nie powinny
11
ingerować w tę materię (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego
z 6 sierpnia 1999 r., IV SA 138/98, LEX 48628, uchwały Sądu Najwyższego:
z 27 września 1991 r., III CZP 90/91, OSNC 1992, nr 5, poz. 72, z 22 kwietnia
1994 r., III CZP 50/94, OSNC 1994, nr 11, poz. 212, i z 27 kwietnia 1994 r., III
CZP 54/94, OSNC 1994, nr 11, poz. 215, oraz wyrok Sądu Najwyższego
z 17 września 1999 r., I CKN 538/99, OSNC 2000, nr 3, poz. 60). W tym miejscu
należy przytoczyć pogląd wyrażony w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego – zasady prawnej - z 13 października 1951 r.,
C 427/51 (opubl. OSN 1953, nr 1, poz. 1), zgodnie z którym, akcja
przeprowadzenia reformy rolnej „w samym założeniu mogła dać wyniki dodatnie
tylko wówczas, gdy pozostawała wyłącznie w ręku powołanych władz i nie
doznawała żadnych zakłóceń przez ingerencję czynników pozostających poza
sferą właściwych władz administracyjnych, a zwłaszcza władz sądowych.
Władze powołane do wykonania dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej nie
mogłyby należycie sprostać swemu zadaniu, jeśliby sądy swymi orzeczeniami
mogły obalać ich zarządzenia i burzyć w ten sposób podstawy, na których był
zbudowany cały plan ich działalności”.
W takiej sytuacji nie sposób przyjąć, że następcy prawni właściciela
spornej nieruchomości mogli efektywnie dochodzić na drodze prawnej jej zwrotu
w okresie sięgającym końca lat osiemdziesiątych a Sąd Najwyższy nie podziela
odmiennego poglądu Sądu Apelacyjnego. Co do zasady nie można wykluczyć
nawet dłuższego niż 4 czerwca 1989 r. okresu stanu zawieszenia biegu terminu
przedawnienia, jest to bowiem data przybliżona ale przeszkody mogące
usprawiedliwiać taki stan zawieszenia nie mogą być domniemywane, lecz muszą
być wyraźnie wskazane i wykazane przez stronę. W rozpoznawanej sprawie
powód takiego dowodu nie przedstawił.
Można jednak przyjąć istnienie podstawy do stwierdzenia, że co najmniej
do 4 czerwca 1989 roku na przeszkodzie w dochodzeniu roszczeń
odszkodowawczych właścicieli bezprawnie pozbawionych własności
nieruchomości stał niezależny od właścicieli, wywołany uwarunkowaniami
politycznymi, obiektywny stan o powszechnym zasięgu oddziaływania. Stan taki
porównywalny był ze stanem siły wyższej uniemożliwiającym uprawnionemu
12
dochodzenie swych roszczeń przed sądem lub innym organem i w konsekwencji
powodującym zawieszenie biegu przedawnienia (por. uchwałę pełnego składu
Izby Cywilnej SN z 26 października 2007r, III CZP 30/07, orzeczenia Sądu
Najwyższego: z 11 października 1996 r., III CZP 76/96, OSNC 1997, nr 2, poz.
16, z 11 lutego 1997 r., II CKN 78/96, LEX nr 55387, z 13 grudnia 2001 r., IV
CKN 307/01 – cytowanym wyżej, oraz z 14 marca 2002 r., IV CKN 878/00, LEX
nr 53921). W postanowieniu z dnia 13 października 2003 r. I CK 162/05
(niepubl.) stwierdził wprost, że „wywołany uwarunkowaniami politycznymi stan
niemożności efektywnego dochodzenia na drodze prawnej zwrotu
nieruchomości jest porównywalny ze stanem siły wyższej (stanem zawieszenia
wymiaru sprawiedliwości) uniemożliwiającym uprawnionemu dochodzenie swych
roszczeń i powodującym w konsekwencji wstrzymanie rozpoczęcia biegu
zasiedzenia." Podobnie w postanowieniach z 9 maja 2003 r. V CK 24/03
(niepubl.) i V CK 13/03 (OSP 2004, nr 4, poz. 53) Sąd Najwyższy stwierdził, iż
„nie sposób przyjąć, że właściciele nieruchomości przejętej przez Skarb
Państwa z naruszeniem prawa mogli efektywnie na drodze prawnej dochodzić
jej zwrotu w okresie sięgającym, jeżeli nie końca lat osiemdziesiątych, to
w każdym razie do chwili wejścia w życie ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r.
o Naczelnym Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie ustawy - Kodeks
postępowania administracyjnego (Dz.U. Nr 4, poz. 8) (...) Na przeszkodzie stał
niezależny od nich, wywołany uwarunkowaniami politycznymi, obiektywny stan,
o powszechnym zasięgu oddziaływania. Stan taki jest porównywalny ze stanem
siły wyższej (zawieszenia wymiaru sprawiedliwości); uniemożliwiającym
uprawnionemu dochodzenie swych roszczeń przed sądem lub innym organem
i w konsekwencji powodującym zawieszenie biegu przedawnienia oraz
zasiedzenia”.
W rozpoznawanej sprawie nie można pominąć drogi postępowania
administracyjnego, która otworzyła się w 1980 r. z chwilą wejścia w życie ustawy
z dnia 31 stycznia 1980 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. nr 4, poz. 8).
W sprawie niniejszej czynnością zrównaną z rozporządzeniem nieruchomością
był akt nadania, który zgodnie z obowiązującym wówczas rozporządzeniem
13
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o postępowaniu
administracyjnym (Dz.U. Nr 36, poz. 341, ze zm.) miał wszelkie elementy, jakie
powinna mieć decyzja administracyjna (art. 75). Można zatem uznać, że źródłem
szkody było wydanie decyzji uznawanej za wystarczający tytuł własności. Jak
wskazano wyżej, powód wystąpił do Wojewody G. o stwierdzenie nieważności kilku
aktów określanych przez niego jako decyzje lub będących nimi, jednak w toku
postępowania administracyjnego zmodyfikował żądanie i zażądał stwierdzenia,
że przedmiotowa nieruchomość nie podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e
dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej.
Nie kwestionując trafności uwag powoda o inercji władz, stwierdzić należy,
że ostatecznie zmiana wniosku spowodowała, iż nie doszło do stwierdzenia
nieważności jakiejkolwiek decyzji, co otwierałoby drogę ewentualnego dochodzenia
odszkodowania na podstawie art. 160 k.p.a. Natomiast decyzja Wojewody P. z dnia
16 marca 2004 r. SR/R-III-6017/12/95/04 stwierdzająca, że przedmiotowa
nieruchomość nie podpadała pod działanie przepisu art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o
przeprowadzeniu reformy rolnej nie dawała powodowi podstaw do wystąpienia z
roszczeniem o naprawienie szkody wyrządzonej w wyniku wydania decyzji
nieważnej lub z naruszeniem prawa.
Przyjmując, że najpóźniej z dniem 4 czerwca 1989 r. ustały przeszkody
określane jako stan siły wyższej uniemożliwiające skuteczną ochronę praw lub
roszczeń powoda, z chwilą ich ustania, zgodnie z art. XXXV pkt 1 p.w.k.c. do
skutków zmian umożliwiających ponowny bieg terminu przedawnienia, stosuje
się art. 124 § 1 k.c. Wyżej wskazano, że pierwsze działania w celu ochrony
swego roszczenia powód podjął w 1995 r., czyli po upływie terminu 3 – letniego
a czynności ściśle zmierzające do otwarcia drogi w celu zgłoszenia roszczenia
odszkodowawczego podjął najwcześniej w 2000 r. Na uboczu pozostaje
nieskuteczność tego działania skierowanego przeciw czynności organu
administracji niestanowiącej decyzji. Okoliczność ta wskazuje na wyraźne
przekroczenie terminu przedawnienia liczonego od 1989 r. i ma znaczenie
decydujące dla oceny podniesionego w skardze twierdzenia o naruszeniu art. 5
k.c. przez uwzględnienie zarzutu przedawnienia podniesionego przez Skarb
Państwa.
14
Należy podzielić ocenę wyrażoną przez Sąd Apelacyjny, że zastosowanie
art. 5 k.c. powinno być ograniczone do wypadków szczególnych, ponieważ
podniesienie takiego zarzutu jest uprawnieniem dłużnika (por. wyroki SN:
z 9 lutego 2000 r., III CKN 594/98, 15 września 1999 r., III CKN 338/98,
7 listopada 2003 r., V CK 399/02, 19 grudnia 2006 r., V CSK 327/06). Nie
wykluczając przeto co do zasady takiej możliwości obrony przed zarzutem
pozwanego, trzeba uznać brak ku temu podstawy w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy, zwłaszcza znaczne przekroczenie terminu, skoro powód
z roszczeniem odszkodowawczym opartym na art. 417 k.c. wystąpił dopiero
w 2004 r.
Nie zasługuje na uwzględnienie również zgłoszony przez skarżącego
zarzut naruszenia art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca
1952 r. przez pozbawienie powoda realizacji prawa podmiotowego wbrew
decyzji wyłączającej nieruchomość spod działania dekretu o reformie rolnej.
Przepis ten stanowi, że każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do
poszanowania swego mienia i nikt nie może być pozbawiony swojej własności,
chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę
oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego. Należy zauważyć,
że Rzeczypospolita Polska ratyfikowała Protokół Nr 1 w dniu 10 października
1994 r., natomiast akt nadania nieruchomości należącej do poprzednika
prawnego powoda nastąpił przed tą datą. W powyższym przypadku nie można
zatem mówić o naruszeniu postanowień Protokołu Nr 1, gdyż państwo - jak
wyjaśnił to Europejski Trybunał Praw Człowieka w orzeczeniu z dnia 27 stycznia
2000 r. w sprawie Rucińska v. Polska, 33752/96 (Lex nr 41130) - może ponosić
odpowiedzialność za zdarzenia, które nastąpiły po ratyfikowaniu Konwencji.
Zarzut naruszenia art. 1 Protokołu Nr 4 do Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzonego w Strasburgu dnia
16 września 1963 r. jest niezrozumiały, gdyż art. 1 tego Protokołu nie znajduje
zastosowania na tle stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy.
15
Odnosząc się do zarzutu naruszenia § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa
i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN
z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1945 r., Nr 10, poz.
51 ze zm.) polegającego na przyjęciu, że jest on zbędny przy ustaleniu
bezprawności działania organów administracji przy przejęciu nieruchomości na cele
reformy rolnej i rozdysponowania nią na rzecz osób trzecich, należy stwierdzić, że
nie zasługuje on na uwzględnienie. Treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie
daje podstaw do takiego zarzutu.
Powołany przepis stanowi, że orzekanie w sprawach, czy dana
nieruchomość podpada pod działanie przepisów art. 2 ust. 1 pkt e należy
w I instancji do kompetencji wojewódzkich urzędów ziemskich, natomiast od decyzji
wojewódzkiego urzędu ziemskiego służy stronom prawo odwołania za
pośrednictwem tegoż urzędu w ciągu dni 7, licząc od dnia następnego po
doręczeniu decyzji, do Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych. Przepis ten ustanawia
wyłącznie kompetencję organów administracji w sprawach orzekania o podleganiu
nieruchomości przepisom dekretu o reformie rolnej a jego treść nie pozostaje
w związku z oceną prawną dochodzonego przez powoda roszczenia
w postępowaniu sądowym. Na podstawie § 5 została wydana przez Wojewodę
Pomorskiego decyzja stwierdzająca jedynie, iż przedmiotowa nieruchomość nie
podpadała pod działanie przepisu art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu
reformy rolnej, nie stwierdzono natomiast nieważności jakiejkolwiek decyzji.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżony wyrok
mimo zakwestionowanego w części uzasadnienia odpowiada prawu i na podstawie
art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną jako pozbawioną uzasadnionych podstaw,
a o kosztach postępowania kasacyjnego orzekł stosownie do art. 102 w związku
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.