Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 8 stycznia 2008 r.
II PZP 8/07
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Roman Kuczyński
(sprawozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 8 stycznia 2008 r.
sprawy z powództwa Wiesławy G. przeciwko Pierwszemu Urzędowi Skarbowemu w
T. o przywrócenie poprzednich warunków pracy i płacy, na skutek zagadnienia praw-
nego przekazanego przez Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Toruniu postanowieniem z dnia 23 października 2007 r. [...]
„Czy w sprawach z zakresu prawa pracy Urząd Skarbowy winien uiścić opłatę
od apelacji czy też nie ma obowiązku uiszczenia opłat na podstawie art. 94 ustawy z
28.07.2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 z
późn zm.).?"
p o d j ą ł uchwałę:
W sprawach z zakresu prawa pracy Urząd Skarbowy nie ma obowiązku
uiszczenia opłat sądowych ( art. 94 ustawy z dnia 28 lipca 2005r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych - Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu postanowie-
niem z dnia 23 października 2007 r. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzy-
gnięcia zagadnienie prawne o treści przytoczonej w sentencji.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu wyrokiem z
dnia 10 sierpnia 2007 r. zasądził od pozwanego Pierwszego Urzędu Skarbowego w
T. na rzecz powódki Wiesławy G. kwotę 14.222,73zł tytułem odszkodowania za nie-
zgodne z prawem wypowiedzenie warunków pracy i płacy; oddalił powództwo w czę-
ści dotyczącej przywrócenia poprzednich warunków pracy i płacy; nadał wyrokowi w
2
pkt I rygor natychmiastowej wykonalności do kwoty 4.740,91zł; zasądził od pozwa-
nego na rzecz powódki kwotę 2.905,00 zł tytułem kosztów procesu.
Od powyższego wyroku apelację złożyli pełnomocy powoda i pozwanego.
Pełnomocnik Pierwszego Urzędu Skarbowego w T. - radca prawny nie uiścił opłaty
od apelacji. Postanowieniem z dnia 28 września 2007 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu odrzucił apelację pozwanego na podstawie art.
370 k.p.c. Zdaniem Sądu Rejonowego apelacja w niniejszej sprawie podlegała opła-
cie stosunkowej obliczonej od wartości przedmiotu zaskarżenia, co wynika z przepisu
art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywil-
nych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.). Zgodnie z tym przepisem w sprawach z za-
kresu prawa pracy pobiera się opłatę podstawową w kwocie 30 zł wyłącznie od ape-
lacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia. Jednakże w sprawach, w których wartość przedmiotu
sporu przewyższa kwotę 50.000,00zł pobiera się od wszystkich podlegających opła-
cie pism procesowych opłatę stosunkową. Pozwany nie korzystał ze zwolnienia od
obowiązku uiszczenia opłat, o którym mowa w art. 94 ustawy o kosztach sądowych.
Przepis ten odnosi się bowiem do Skarbu Państwa jako strony (art. 7 ust. 1 ustawy o
kosztach sądowych) mającej osobowość prawną (art. 33 k.c.) występującej w sto-
sunkach cywilnoprawnych w charakterze dysponenta mienia państwowego nienale-
żącego do innych państwowych osób prawnych (art. 34 k.c.). Chodzi tu więc o dzia-
łanie z innymi podmiotami w sferze majątkowej na zasadzie równorzędności. Pozwa-
nym w niniejszej sprawie był natomiast Pierwszy Urząd Skarbowy jako pracodawca
w rozumieniu art. 3 k.p. nie zaś Skarb Państwa.
Na powyższe postanowienie złożył zażalenie pozwany wnosząc o jego uchy-
lenie i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania zażale-
niowego w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Po-
zwany w uzasadnieniu zażalenia podniósł, że Urząd Skarbowy stanowi stationes fisci
Skarbu Państwa i nie posiada odrębnej od Skarbu Państwa osobowości prawnej -
powołując się na stanowisko przyjęte przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z
dnia 11 maja 1999 r., I CKN 1148/97.
W ocenie Sądu Okręgowego kwestia obowiązku uiszczenia opłat przez Urząd
Skarbowy budzi poważne wątpliwości. Powyższe wątpliwości związane są z wykład-
nią przepisu art. 94 ustawy o kosztach sądowych, zgodnie z którym Skarb Państwa
nie ma obowiązku uiszczania opłat. Przepis ten dotyczy Skarbu Państwa jako strony
3
procesu. Stroną procesu w niniejszej sprawie nie był jednak Skarb Państwa lecz
Pierwszy Urząd Skarbowy, który na gruncie stosunków prawnopracowniczych ma
odrębną podmiotowość w myśl art. 3 k.p.
W definicji pracodawcy można wyodrębnić dwa elementy: wyodrębnienie or-
ganizacyjne oraz zdolność zatrudniania pracowników. Wyodrębnienie organizacyjne
oznacza, że dana jednostka organizacyjna ma samodzielność finansową, organy za
pomocą których działa i jest wyposażona w określone środki rzeczowe. Poza sporem
pozostaje, że urzędy skarbowe prowadzą gospodarkę finansową, jako samodzielnie
bilansujące się jednostki budżetowe i zatrudniają pracowników - § 1 ust. 2 zarządze-
nia nr 13 Ministra Finansów z dnia 20 czerwca 2006 r. w sprawie organizacji urzędów
i izb skarbowych oraz nadania im statutu (Dz.Urz. Ministerstwa Finansów Nr 7, poz.
55).
Natomiast w kwestii zdolności zatrudniania pracowników niejednokrotnie wy-
powiedział się Sąd Najwyższy; między innymi w uzasadnieniu uchwały z dnia 23
lipca 1993 r., I PZP 30/93, OSNCP 1994 nr 6, poz. 123 stwierdził, że na podstawie
art. 3 k.p., w szczególności zaś ze względu na oderwanie zdolności sądowej i proce-
sowej od osobowości prawnej w wypadku zakładu pracy, należy wnosić, że w spra-
wach określonych w dziale III tytułu II księgi pierwszej części pierwszej Kodeksu po-
stępowania cywilnego (art. 459 - 477), tj. w sprawach z zakresu prawa pracy i ubez-
pieczeń społecznych dotyczących państwowych jednostek organizacyjnych Skarbu
Państwa nie mających osobowości prawnej, stroną procesu nie jest Skarb Państwa,
lecz państwowa jednostka organizacyjna uprawniona do nawiązywania, zmiany, roz-
wiązywania stosunku pracy. Również w innych orzeczeniach Sąd Najwyższy stwier-
dził, że w sprawie o roszczenia pracowników ze stosunku pracy stroną procesową
nie jest Skarb Państwa, lecz jednostka organizacyjna będąca pracodawcą (wyrok z
dnia 19 grudnia 1997 r., I PKN 448/97, OSNAPiUS 1998 nr 22, poz. 649, z dnia 19
września 1996 r., I PRN 101/95, OSNAPiUS 1997 nr 17, poz. 112, uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 1992 r., I PZP 59/92, OSN
1993 nr 4, poz. 49). Podobnie stwierdził Sąd Apelacyjny w Gdańsku w orzeczeniu z
dnia 29 grudnia 1992 r., APr 76/92 (OSP 1993 nr 6, poz. 23).
Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy skłania się do stanowiska, że
stroną w niniejszym procesie nie jest Skarb Państwa, natomiast cytowany art. 94
ustawy o kosztach zwalnia od opłat jedynie Skarb Państwa. Poprzednia ustawa (w
szczególności jej art. 8 ust. 1) przewidywała, iż Skarb Państwa oraz inne instytucje
4
państwowe, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej,
nie mają obowiązku uiszczania opłat sądowych. Ustawodawca nie określał przy tym
bliżej pojęcia „instytucji państwowej". W aktualnym stanie prawnym, w art. 94 ustawy
o kosztach nie zostały wymienione instytucje państwowe, co wskazuje na to, że
obecnie zwolnienie od opłat przysługuje wyłącznie Skarbowi Państwa. Jeżeli więc
stroną w procesie jest państwowa jednostka organizacyjna, to obecnie nie przysłu-
guje jej zwolnienie od opłat sądowych na podstawie art. 94 ustawy o kosztach sądo-
wych (Z. Miczek: Koszty sądowe w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych, PiZS 2006 nr 7, s. 30-31).
Przyjęcie jednak koncepcji, że Urząd Skarbowy w niniejszej sprawie nie wy-
stępuje jako stationes fisci Skarbu Państwa budzi wątpliwości, bowiem w postępo-
waniu cywilnym Urząd Skarbowy będzie częścią Skarbu Państwa. Tego rodzaju od-
mienne podejście do sytuacji prawnej urzędu w zależności od rodzaju postępowania
powoduje swoisty dualizm w zakresie obowiązku uiszczania opłat sądowych. W
sprawach, w których będzie występował jako pracodawca będzie miał on obowiązek
uiszczenia opłat, a w pozostałych będzie korzystał z przywileju wynikającego z art.
94 ustawy o kosztach sądowych.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz Kodeksu
postępowania cywilnego nie zawierają własnej definicji „Skarbu Państwa”, co jest
równoznaczne z ustaleniem, iż pojęcie to należy definiować dla potrzeb wskazanych
wyżej ustaw na podstawie art. 33 i 35 k.c. Za Skarb Państwa uznać należy osobę
prawną składającą się ze zbioru wszystkich państwowych jednostek organizacyjnych
niemających odrębnej osobowości cywilnoprawnej. W ich skład wchodzą między in-
nymi urzędy skarbowe, skoro osobami prawnymi są wyłącznie Skarb Państwa i jed-
nostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną;
przyjmuje się, że przyznanie to powinno nastąpić w sposób wyraźny przez nazwanie
określonej jednostki organizacyjnej osobą prawną w odnoszących się do niej przepi-
sach. Według odosobnionego poglądu, (por. A. Wolter: Prawo cywilne. Zarys części
ogólnej, Warszawa 1967, s. 166 - 169 i cytowana tam literatura) może ono odbywać
się także pośrednio przez uregulowanie konstrukcji danej jednostki organizacyjnej
jako stosunku prawnego o znamionach podmiotu. W orzecznictwie utrwalił się jednak
5
pogląd respektujący ścisłą wykładnię art. 33 k.c. Zgodnie z nim, przyznanie osobo-
wości prawnej wymaga wskazania z nazwy typów lub indywidualnych jednostek
organizacyjnych, które uznaje się za osoby prawne (por. uchwałę siedmiu sędziów
SN z dnia 10 stycznia 1990 r., III CZP 97/89, OSNCP 1990 nr 6, poz. 74; z dnia 14
października 1994 r., III CZP 16/94, OSNC 1995 nr 3, poz. 40). Przemawiają za tym
liczne przepisy wyraźnie przyznające określonym jednostkom organizacyjnym oso-
bowość prawną, które przy przyjęciu odmiennego zapatrywania trzeba byłoby uznać
za zbędne. Mając powyższe na uwadze wskazać należy, że organizacja urzędów
skarbowych, które zgodnie ustawą z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędach i izbach
skarbowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 121, poz. 126 ze zm.) oraz § 1 ust. 2
oraz § 4 zarządzenia nr 13 Ministra Finansów z dnia 20 czerwca 2006 r. w sprawie
organizacji urzędów i izb skarbowych oraz nadanie im statutu działają na podstawie
statutu oraz prowadzą gospodarkę finansową jako samodzielnie bilansujące się
jednostki budżetowe, nie świadczy o tym, że zgodnie z wyżej powołanymi normami
została im przyznana odrębna osobowość prawna, tak jak np. fundacjom, które
zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Urzędzie Ministra Skarbu (Dz.U.
Nr 106, poz. 493 ze zm.) mają osobowość prawną, jeżeli jedynym fundatorem jest
Skarb Państwa. Ponadto przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw z za-
kresu prawa pracy, nie wydają się zawierać odrębnych uregulowań odnośnie tak
specyficznej osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa, która - z punktu widzenia norm
zarówno prawa cywilnego jak i prawa pracy - może występować w roli pracodawcy,
może bowiem zatrudniać pracowników, to jest zawierać umowy o pracę. W szcze-
gólności art. 3 k.p., zawierający legalną definicję pracodawcy, niczego w tej kwestii
nie zmienia. Stwierdzenie w owym przepisie, że pracodawcą jest także jednostka
organizacyjna niemająca osobowości prawnej, o ile zatrudnia pracownika lub pra-
cowników, powinno być odczytywane w kontekście przepisów procedury cywilnej
dotyczących zdolności sądowej i procesowej, a konkretnie w kontekście art. 460 § 1
k.p.c., a więc jako mające tylko znaczenie dla określenia zdolności sądowej i proce-
sowej tego rodzaju jednostek organizacyjnych w sprawach z zakresu prawa pracy.
Tak więc jednostka organizacyjna, będąca, jak urząd skarbowy, statio fisci Skarbu
Państwa, występuje w postępowaniu odrębnym przed sądem pracy i ubezpieczeń
społecznych jako strona w sprawach z zakresu prawa pracy oraz w sprawach z za-
kresu ubezpieczeń społecznych w myśl art. 460 § 1 k.p.c. Zgodnie z ustalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego stroną postępowania w sprawach z zakresu
6
prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie jest Skarb Państwa, lecz państwowa
jednostka organizacyjna uprawniona do samodzielnego zatrudniania pracowników.
Nie ma więc tutaj zastosowania art. 67 § 2 k.p.c., zgodnie z którym w postępowaniu
procesowym „zwykłym”, stroną jest zawsze Skarb Państwa, a tylko personifikuje go
jednostka organizacyjna, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie
(statio fisci) (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1976 r., I PZ
1/76, OSNCP 1976, nr 10, poz. 229 z glosami J. Krajewskiego, OSPiKA 1977 nr 4,
poz. 69 oraz J. Mokrego, OSPiKA 1977 nr 6, poz. 100; jego uchwałę składu siedmiu
sędziów z dnia 24 listopada 1992 r., I PZP 59/92, OSNCP 1993 nr 4, poz. 49,
uchwałę z 23 lipca 1993 r., I PZP 30/93, OSNCP 1994 nr 6, poz. 123, wyrok z dnia
19 września 1996 r., I PRN 101/95, OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 112 oraz wyrok z
dnia 19 grudnia 1997 r., I PKN 448/97, OSNAPiUS 1998 nr 22, poz. 649). W ocenie
Sądu Najwyższego w obecnym składzie przedstawione wyżej uregulowania prawne
oraz stanowisko orzecznictwa nie uzasadniają twierdzenia, że ustanowione w art. 94
ustawy o kosztach zwolnienie Skarbu Państwa od opłat sądowych nie dotyczy jedno-
stek organizacyjnych Skarbu Państwa, które zgodnie z art. 460 § 1 k.p.c. mają wła-
sną zdolność sądową i procesową w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa
pracy oraz w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Zastosowanie tego
przepisu do jednostki organizacyjnej (urzędu skarbowego) będącej jednostką organi-
zacyjną Skarbu Państwa występującej w sprawie z zakresu prawa pracy, nie budzi
wątpliwości, tak jak w postępowaniu zwykłym, gdzie Skarb Państwa jako strona po-
stępowania jest zawsze personifikowany przez statio fisci, z której działalnością
wiąże się dochodzone roszczenie (art. 65 § 2 k.p.c.). W związku z tym bezspornie
jednostkom organizacyjnym organów skarbowych, będącym, jak np. urząd skarbowy,
stationes fisci Skarbu Państwa, przysługuje w postępowaniu zwykłym, jak i szczegól-
nym w sprawach ze stosunku pracy zwolnienie od kosztów na podstawie art. 94
ustawy o kosztach. Brzmienie art. 94 wskazuje, że na podstawie zawartego w nim
podmiotowego zwolnienia od opłat sądowych, Skarb Państwa nie ma obowiązku
uiszczania opłat we wszystkich sprawach cywilnych, do których - zgodnie z art. 1
k.p.c. - należą także sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Taka
wykładnia art. 94 ustawy o kosztach wynika z budżetowo-fiskalnego uzasadnienia
tego przepisu, opierającego się na zasadzie nieprzenoszenia środków pieniężnych
między częściami budżetu państwa, którego dochód stanowią opłaty sądowe i z któ-
rego pokrywane byłyby opłaty, gdyby Skarb Państwa nie był zwolniony od ich pono-
7
szenia. Zasada ta odnosi się także do postępowania w sprawach z zakresu prawa
pracy i ubezpieczeń społecznych, a odejście od niej prowadziłoby jedynie do zbęd-
nego obciążenia budżetu państwa kosztami obsługi bezproduktywnego transferu
środków pieniężnych w jego obrębie. Za odejściem od tej zasady nie przemawiają
również względy procesowe, jak np. ograniczenie wpływu pochopnie sporządzanych
pism procesowych, co wynika ze standardowo niewielkiej wysokości opłat w spra-
wach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz z tego, że byłyby one
wnoszone przez jednostki organizacyjne - pracodawców, dla których nie stanowią
one liczącego się obciążenia. Należy też wskazać, że również w odniesieniu do
spraw gospodarczych, w których wskazana funkcja opłat mogłaby mieć większe zna-
czenie, Sąd Najwyższy, w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 14 października
1994 r. (III CZP 16/94, OSNC 1995 nr 3, poz. 40), uznał, że w sprawach o roszczenia
związane z działalnością jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa, także w postę-
powaniu przed sądem gospodarczym, ustawowe zwolnienie Skarbu Państwa od
obowiązku uiszczania opłat sądowych wynika wprost z treści art. 8 ust. 1 ustawy z
dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 24,
poz. 110 ze zm.), który w rozpatrywanym zakresie stanowił odpowiednik obecnego
art. 94 ustawy o kosztach. Ponadto, warto zauważyć, że również w odniesieniu do
postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych przyjmuje się, że or-
ganom rentowym stanowiącym jednostki organizacyjne Skarbu Państwa przysługuje
zwolnienie od opłat sądowych na podstawie art. 94 ustawy o kosztach, pomimo że
również one mają (zgodnie z art. 460 k.p.c.) własną zdolność sądową i procesową w
postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (zob.: K. Gonera:
Komentarz do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Warszawa 2006,
s. 176-177; Z. Miczek: Koszty sądowe w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpie-
czeń społecznych, PiZS 2006 nr 7, s. 31). Inna konkluzja byłaby zresztą trudna do
zaakceptowania, skoro zwolnienie podmiotowe od opłat sądowych przysługuje Za-
kładowi Ubezpieczeń Społecznych, który, jako państwowa osoba prawna nie mieści
się w kręgu stationes fisci, a z całkowitego zwolnienia od opłat korzysta na podstawie
art. 114 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm. (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2006 r., II
UZ 21/06). Powyższemu wnioskowi nie przeczy także, dominujący w orzecznictwie
sądowym i doktrynie prawa pracy pogląd, że wynikająca z art. 460 k.p.c. zdolność
sądowa i procesowa pracodawcy będącego statio fisci Skarbu Państwa ma oparcie
8
w podmiotowości takiej jednostki w zakresie prawa pracy, jako pracodawcy w rozu-
mieniu art. 3 k.p. Ustawodawca poszerzając tym przepisem krąg podmiotów mogą-
cych występować w roli pracodawcy o jednostki organizacyjne niemające osobowo-
ści cywilnoprawnej miał na uwadze przede wszystkim tego typu jednostki, jak np.
spółki cywilne, spółki jawne, stowarzyszenia zwykłe, które z punktu widzenia norm
prawa pracy także mogą występować w roli pracodawcy, a w konsekwencji, także,
powinny móc, właśnie jako jednostki organizacyjne, a nie jako grupy wchodzących w
ich skład osób fizycznych, pozywać i być pozywane w sprawach z zakresu prawa
pracy. Analogiczna sytuacja występuje w przypadku urzędu skarbowego jednostki
organizacyjnej wchodzącej w skład osoby prawnej - Skarbu Państwa. Możliwość
występowania jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej,
jako strony postępowania w sprawach ze stosunku prawa pracy i ubezpieczeń spo-
łecznych, nie stanowi zarazem o tym, że opłaty sądowe skierowane są również do
tych jednostek, skoro wniesienie opłaty sądowej jest zawsze rozporządzeniem ma-
jątkowym, które musi mieć podstawę w zdolności cywilnoprawnej, której jednostki te
niewątpliwie nie mają. Nie mają one bowiem podmiotowości cywilnoprawnej i nie po-
siadają własnego majątku, z którego mogłyby takich rozporządzeń dokonywać. Nie
można też formułować zarzutu niezgodności tego wniosku z art. 2 ust. 2 ustawy o
kosztach, który stanowi, że do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona,
która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, chyba że
ustawa stanowi inaczej. Należy bowiem przyjąć, że jednostka organizacyjna Skarbu
Państwa, pomimo iż jest stroną postępowania na podstawie art. 460 k.p.c., korzysta
ze zwolnienia od opłat wynikającego z podmiotowego zwolnienia Skarbu Państwa,
od opłat ustanowionego w ustawie w sposób przewidziany w cytowanym art. 2 ust. 2
in fine ustawy o kosztach.
Z powyższych względów podjęto uchwałę jak w sentencji.
========================================