Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 273/07
POSTANOWIENIE
Dnia 17 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa reprezentowanego przez Prezydenta Miasta
K.
przy uczestnictwie nieobecnej S. z W. G. reprezentowanej przez kuratora E. C.
oraz Gminy Miejskiej K.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 17 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 16 stycznia 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 16 stycznia 2007 r. oddalił
apelację Skarbu Państwa – Prezydenta miasta K. od postanowienia Sądu
Rejonowego w K. oddalającego wniosek o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie
z dniem 2 stycznia 2004 r. własności nieruchomości, zabudowanej domem,
położonej w K. przy ul. R. [...].
Według dokonanych ustaleń właścicielką spornej nieruchomości, wpisaną do
księgi wieczystej jest S. z W. G. Wojewódzki Oddział Tymczasowego Zarządu
Państwowego majątków opuszczonych i porzuconych, wykonując orzeczenie Sądu
Grodzkiego w K., uwzględniające wniosek o wprowadzenie w posiadanie, pismem
z dnia 17 kwietnia 1946 r. zarządził wprowadzenie S. W. w posiadanie spornej
nieruchomości. W latach 50-tych ubiegłego wieku S. G. wyjechała z Polski i na
stałe osiadła w Australii.
Utworzone w dniu 18 grudnia 1959 r. Przedsiębiorstwo Państwowe –
Dzielnicowy Zarząd Budynków Mieszkalnych Stare Miasto w K., którego
przedmiotem działania była administracja i eksploatacja budynków mieszkaniowych
znajdujących się w Zarządzie Rady Narodowej oraz innych budynków
mieszkaniowych zleconych do administracji na podstawie obowiązujących
przepisów prawa, sporządziło w dniu 31 grudnia 1959 r. kartę inwentaryzacyjną
spornej nieruchomości. Dla domu położonego na tej nieruchomości w latach 50 i 60
– tych ubiegłego stulecia wymieniony Zarząd prowadził książki meldunkowe dla
celów kwaterunkowych.
Decyzją z dnia 10 grudnia 1973 r. Urząd Dzielnicy K, uwzględniając wniosek
ustanowionego w Polsce pełnomocnika S. G., orzekł o przywróceniu z dniem 1
stycznia 1974 r. zarządu spornym domem S. G., zastrzegając, że przywrócenie
zarządu będzie możliwe po rozliczeniu i spłacie kosztów dotychczas
prowadzonego zarządu budynkiem. Do rozliczenia takiego nigdy nie doszło.
W marcu 1976 r. Zarząd Budynków Mieszkalnych przekształcony został
w Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej w K., którego przedmiotem
działania było zarządzanie mieszkaniami między innymi nie stanowiącymi
3
własności jednostek gospodarki uspołecznionej, objętymi zarządem na podstawie
przepisów Prawa lokalowego (jedn. tekst: Dz. U. z 1962 r. Nr 47, poz. 227). Na
zlecenie tego Przedsiębiorstwa w 1985 r. wykonane zostały w spornym budynku
roboty elewacyjne i dekarskie, a w 1994 r. wykonana została opinia kominiarska
dotycząca przewodów kominowych i wentylacyjnych domu.
Uchwałą Rady Miasta K. z dnia 21 grudnia 1994 r. utworzony został zakład
budżetowy pod nazwą Zarząd Budynków Komunalnych, do którego zadań należało
wykonywanie zarządu budynkami komunalnymi Gminy Miasta K. Rozliczenia
kosztów zarządu sporną nieruchomością w latach 1995 – 2005 dokonywało
przedsiębiorstwo Usług Administracyjno-Technicznych, spółka z o.o. w K. W latach
2002 – 2005 podatek od nieruchomości opłacany był przez wymienioną gminną
jednostkę organizacyjną, która aktualnie zarządza budynkiem.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 12 października 2005 r. ustanowił E.
C. kuratorem dla nieobecnej S. G. Podjęte przez kuratora próby ustalenia, czy S. G.
żyje i gdzie przebywa nie powiodły się.
Mając na względzie te ustalenia, Sąd Okręgowy uznał, że dla określenia
charakteru władztwa Skarbu Państwa nad sporną nieruchomością istotna jest
ocena prawna decyzji z dnia 10 grudnia 1973 r. o przywróceniu zarządu
właścicielce budynku. Skoro – jak podkreślił Sąd Okręgowy – przywrócenie zarządu
nastąpiło na podstawie § 10 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Gospodarki
Komunalnej z dnia 9 czerwca 1959 r. w sprawie przejmowania budynków w zarząd
państwowy, dalej jako „rozporz. z dnia 9 czerwca 1959 r.” (Dz. U. Nr 38, poz. 237),
to przyjąć należało w drodze domniemania faktycznego, że wcześniej w trybie tych
przepisów nastąpiło przejęcie spornego budynku w zarząd państwowy. Zarząd
sprawowany na podstawie przepisów rozporządzenia z dnia 9 czerwca 1959 r. nie
jest posiadaniem samoistnym w znaczeniu cywilnoprawnym, co oznacza, że do
dnia 31 grudnia 1973 r. nie biegł termin zasiedzenia. Termin ten nie biegł również
od dnia 1 stycznia 1974 r., skoro warunek przywrócenia zarządu właścicielce
budynku w postaci rozliczenia kosztów zarządu sprawowanego przez jednostki
organizacyjne Skarbu Państwa, nie został spełniony. W ocenie Sądu Okręgowego,
nie doszło zatem do ustania zarządu państwowego, w ramach którego
4
w późniejszych latach przeprowadzane były remonty budynku. Sąd Okręgowy
podniósł ponadto, że po 1 stycznia 1995 r. faktyczne władztwo Skarbu Państwa
nad nieruchomością jest „wysoce wątpliwe”, skoro zaczął je sprawować zakład
budżetowy Gminy Miejskiej K. Strona powodowa nie wykazała, aby Skarb Państwa
zlecił tej jednostce gminnej prowadzenie zarządu sporną nieruchomością.
Skarga kasacyjna Skarbu Państwa oparta została na podstawie naruszenia
prawa materialnego - § 10 ust. 2 oraz § 7 ust. 1 rozp. z dnia 9 czerwca 1959 r.
przez uznanie, że decyzja z dnia 10 grudnia 1973 r. o przywróceniu zarządu
właścicielce budynku została wydana i weszła do obrotu prawnego, a także
przyjęcie, że sporny budynek objęty został zarządem państwowym, art. 339 k.c.
w zw. z art. 6 k.c. przez uznanie, że sporna nieruchomość pozostawała
w dzierżeniu Skarbu Państwa, mimo braku dowodu przeciwieństwa mogącego
obalić domniemanie prawne samoistnego posiadania, art. 172 w zw. z art. 336 k.c.
przez uznanie, że objęcie przedmiotowej nieruchomości we władanie nastąpiło
w ramach uprawnień Państwa jako podmiotu prawa publicznego (imperium) oraz,
że niespełnione zostały przesłanki nabycia własności spornej nieruchomości
w drodze zasiedzenia. Zdaniem strony skarżącej, naruszone zostało także prawo
procesowe – art. 234 k.p.c. wskutek nieuwzględnienia domniemania prawnego
samoistnego posiadania, które wiązało Sąd jako nieobalone.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia i uwzględnienie
wniosku o zasiedzenie ewentualnie uchylenie tego postanowienia i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zaskarżone postanowienie wydane zostało w oparciu o – dokonane w trybie
domniemania faktycznego - ustalenie, że Skarb Państwa władał sporną
nieruchomością w ramach sprawowanego zarządu państwowego od dnia
18 grudnia 1959 r. do co najmniej 31 grudnia 1994 r. (późniejsze faktyczne
władztwo Skarbu Państwa nad nieruchomością ocenione zostało przez Sąd
Okręgowy jako „wysoce wątpliwe”). Strona skarżąca nie zarzuciła naruszenia art.
231 k.p.c., uprawniającego do wnioskowania opartego na domniemaniu
faktycznym. Rozważania strony skarżącej skonkludowane wnioskiem, że decyzja
5
administracyjna z dnia 10 grudnia 1973 r. o przywróceniu zarządu właścicielce
budynku nie mogła stanowić wystarczającej podstawy do wnioskowania, iż
wcześniej budynek sporny objęty był zarządem państwowym Skarbu Państwa, nie
mogły więc odnieść skutku, bowiem odnoszą się do przepisu, którego naruszenia
strona skarżąca nie zarzuciła. Konsekwentnie nie można było uznać za
usprawiedliwiony zarzut naruszenia art. 234 zd. pierwsze k.p.c. i art. 339 k.c. przez
ich niezastosowanie. Skoro bowiem nie zostały wykazane uchybienia procesowe,
których popełnienie dyskwalifikowałoby tezę o tym, że sporną nieruchomością
Skarb Państwa władał w ramach zarządu państwowego, to nie mogły mieć
zastosowania – jako odnoszące się do posiadania w znaczeniu cywilnoprawnym –
przepisy stanowiące, że sąd związany jest domniemaniem posiadania samoistnego
(art. 234 zd. 1 k.p.c. w zw. z art. 339 k.c.).
Odnosząc się do zarzutów sformułowanych w ramach podstawy kasacyjnej
naruszenia prawa materialnego, stwierdzić należy, że w rozpoznawanej sprawie
istotna jest okoliczność, w jakim okresie Skarb Państwa władał sporną
nieruchomością w związku z wykonywaniem zarządu państwowego na podstawie
przepisów rozporządzenia z dnia 9 czerwca 1959 r. oraz czy zarząd ten
przekształcony został w posiadanie właścicielskie. Dla dokonania właściwej w tym
zakresie oceny zasadniczego znaczenia nabiera, wydana w grudniu 1973 r.,
decyzja o przywróceniu zarządu właścicielce nieruchomości.
W świetle ustaleń, które nie zostały skutecznie zakwestionowane zarzutami
naruszenia przepisów postępowania, przyjąć należy, że co najmniej do czasu
wydania wspominanej decyzji Skarb Państwa władał nieruchomością w ramach
zarządu państwowego. Ocena w zakresie charakteru władania po wydaniu tej
decyzji nie jest już tak oczywista.
W judykaturze jednolicie ujmowana jest kwestia władania przez Skarb
Państwa nieruchomością w związku z wykonywaniem zarządu państwowego
na podstawie określonych przepisów, w szczególności przepisów ustawy z dnia
6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych (Dz. U. Nr 17, poz. 97
ze zm.), dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich
(Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.), rozporządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej
6
z dnia czerwca 1959 r. w sprawie przejmowania budynków w zarząd państwowy
(Dz. U. Nr 38, poz. 237 ze zm.), rozporządzenia Ministra Gospodarki Terenowej
i Ochrony Środowiska z dnia 5 października 1974 r. w sprawie przejmowania
budynków nie stanowiących własności jednostek gospodarki uspołecznionej
w zarząd terenowych organów administracji państwowej lub jednostek
gospodarczych (Dz. U. Nr 37, poz. 222). W tych przypadkach przyjmuje się, że
władanie nieruchomością przez Skarb Państwa jest władaniem za właściciela lub
posiadacza, a nie władaniem „w charakterze właściciela”, nie stanowi więc
posiadania samoistnego w rozumieniu prawa cywilnego, prowadzącego do
zasiedzenia (por. uchwała SN z dnia 8 grudnia 1987 r., OSNCP 1988, nr 7-8,
poz. 91, uchwała SN z dnia 18 listopada 1992 r., III CZP 133/92, OSP 1993, nr 7,
poz. 153, postanowienie SN z dnia 9 maja 1993 r., V CK 24/03, niepubl.,
postanowienie SN z dnia 9 marca 2006 r., I CSK 17/05, niepubl.).
Według dokonanych w sprawie ustaleń, które – jak wskazano – nie zostały
skutecznie zakwestionowane, zarząd budynkiem przywrócony został jej
właścicielce S. G. z dniem 1 stycznia 1974 r. Mimo ustalenia, że wskutek
nierozliczenia się z dotychczasowym zarządcą S. G. nie objęła faktycznego
zarządu, rozważyć należało, jakie znaczenie dla oceny charakteru władztwa Skarbu
Państwa nad sporną nieruchomością po dniu 1 stycznia 1974 r. miała okoliczność
w postaci decyzji o przywróceniu zarządu nieruchomością jej właścicielce. Sąd
Okręgowy uznał, że skoro warunek przywrócenia zarządu właścicielce budynku w
postaci rozliczenia kosztów zarządu sprawowanego przez jednostki organizacyjne
Skarbu Państwa nie został spełniony, to nie doszło do ustania zarządu
państwowego. Wniosek taki oparty jest na wadliwym wnioskowaniu, że skoro nie
doszło do faktycznego przejęcia zarządu przez właściciela, to decyzja o
przywróceniu zarządu właścicielowi nie ma znaczenia dla oceny charakteru
władania nieruchomością przez Skarb Państwa po wydaniu tej decyzji, a także
założeniu wykluczającym możliwość przekształcenia zarządu państwowego nad
nieruchomością w posiadanie samoistne.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym sprawę uznał, że takiej
możliwości nie można wykluczyć, gdy władanie Skarbu Państwa nie musiało już
być ograniczone ramami zarządu. Wspomniana decyzja o przywróceniu zarządu
7
w powiązaniu z zachowaniem właściciela nieruchomości, który wbrew warunkowi
wynikającemu z § 10 ust. 2 rozp. z 1959 r., nie rozliczył się z dotychczasowym
zarządcą i w konsekwencji nie objął zarządu, nie muszą oznaczać, że mamy do
czynienia z kontynuacją zarządu państwowego. Wręcz przeciwnie, może
wskazywać – w konkretnych okolicznościach sprawy – że właściciel zrezygnował
z żądania zwrotu nieruchomości, natomiast Skarb Państwa od tej chwili włada
nieruchomością jak właściciel. Przekształcenie zarządu państwowego
sprawowanego na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Gospodarki
Komunalnej z dnia 9 czerwca 1959 r. w sprawie przejmowania budynków w zarząd
państwowy (Dz. U. Nr 38, poz. 237) w samoistne posiadanie prowadzące do
zasiedzenia, nie jest wykluczone. Dla uznania, że tak się stało niezbędna jest
ocena zachowania się dotychczasowego zarządcy państwowego, a także
właściciela nieruchomości. Z ustaleń wynika, że po 1 stycznia 1974 r. S. G.,
przebywając na stałe w Australii w ogóle nie interesowała się nieruchomością,
natomiast Skarb Państwa czynił na nieruchomości kosztowne remonty i nakłady.
Nie można wykluczyć, że dokonywał ich w ramach władztwa właścicielskiego. Teza
ta oparta jest na założeniu, że skoro o charakterze posiadania decyduje wyłącznie
animus konkretnego posiadacza w konkretnych okolicznościach, to nie można a
priori wykluczyć, że także konkretny zarządca, nawet przymusowy, wskutek
zaistnienia konkretnych zdarzeń, powodujących, że władanie przestało być
ograniczone ramami zarządu, samowolnie zmienił dotychczasowy tytuł władania
(władanie za właściciela) we władanie „w charakterze właściciela”. W wypadku
takim, podobnie jak w razie zmiany posiadania zależnego w samoistne (cum animo
rem sibi habendi) wspomniana zmiana polegająca na przekształceniu władztwa za
właściciela w posiadanie samoistne musi nastąpić w sposób widoczny dla
właściciela i otoczenia. O kwalifikacji posiadania, a dokładnie o istnieniu animus
właścicielskiego władania decydują bowiem okoliczności faktyczne, przy czym
znaczenie mają przede wszystkim okoliczności o charakterze zewnętrznym,
ujawniające rzeczywistą wolę posiadacza wobec otoczenia. Może się zdarzyć, że
władający rzeczą samowolnie zmienia podstawę władania. Przekształcenie takie
wymaga jednak uzewnętrznienia. Te okoliczności powinny być przedmiotem oceny
Sądu, mogą bowiem prowadzić do wniosku, że nastąpiło przekształcenie zarządu w
8
samoistne posiadanie. Odpowiedź pozytywna mogłaby uzasadniać zarzut
naruszenia art. 172 w zw. z art. 336 k.c. przez uznanie, że niespełnione zostały
przesłanki nabycia własności spornej nieruchomości w drodze zasiedzenia.
Z przytoczonych względów należało orzec, jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).
eb