Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 stycznia 2008 r.
I UK 238/07
Osiąganie przez ubezpieczonego rolnika dochodów z tytułu wznowionej
pozarolniczej działalności gospodarczej, od których podatek dochodowy za
poprzedni rok podatkowy nie przekraczał rocznej kwoty granicznej (2.528 zł w
2005 r.), nie może prowadzić do pozbawienia go rolniczego tytułu ubezpiecze-
nia społecznego, jeżeli nie został wyraźnie pouczony o skutkach prawnych nie-
terminowego złożenia zaświadczenia o wysokości należnego podatku od przy-
chodów z pozarolniczej działalności gospodarczej.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie: SN Zbigniew
Myszka (sprawozdawca), SA Jolanta Pietrzak.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 stycznia
2008 r. sprawy z odwołania Jerzego B. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w R. o ustalenie ubezpieczenia społeczne-
go, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Łodzi z dnia 23 lutego 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Ło-
dzi do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi wyrokiem z
dnia 23 lutego 2007 r. oddalił apelację ubezpieczonego Jerzego B. od wyroku Sądu
Okręgowego w Łodzi z dnia 15 lutego 2006 r., oddalającego odwołanie ubezpieczo-
nego od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziału Regional-
nego w R. z dnia 16 listopada 2005 r., wyłączającej go z ubezpieczenia społecznego
rolników od dnia 1 kwietnia 2005 r.
W sprawie tej ustalono, że ubezpieczony podlegał ubezpieczeniu społeczne-
mu rolników od dnia 24 sierpnia 1999 r. Jednocześnie prowadził działalność gospo-
2
darczą, którą zawiesił z dniem 18 września 2004 r., o czym powiadomił KRUS w dniu
12 października 2004 r. Następnie 13 stycznia 2005 r. ubezpieczony wznowił prowa-
dzenie działalności gospodarczej i w dniu 25 stycznia 2005 r. złożył w KRUS oświad-
czenie, że chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników przy jednoczesnym
prowadzeniu działalności gospodarczej, dołączając do niego druk NIP-1. Jednakże
do dnia 14 lutego 2005 r. nie złożył zaświadczenia z urzędu skarbowego o wysokości
należnego podatku za rok 2004. Decyzją z dnia 16 listopada 2005 r. rolniczy organ
rentowy wyłączył ubezpieczonego z ubezpieczenia społecznego rolników w zakresie
ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego, macierzyńskiego oraz emerytalno-ren-
towego od 1 kwietnia 2005 r., ponieważ ubezpieczony nie przedłożył w terminie do
14 lutego 2005 r. zaświadczenia urzędu skarbowego o wysokości należnego podatku
za 2004 r.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu
Okręgowego, że ubezpieczony nie spełnił warunku wynikającego z art. 5a ust. 5 i ust.
7 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25), ponieważ bezspornie prowadził działalność go-
spodarczą od dnia 1 stycznia 2004 r. do dnia 17 września 2004 r. i zgodnie z tymi
przepisami powinien był złożyć w terminie do dnia 14 lutego 2005 r. za ten okres
prowadzenia działalności pozarolniczej zaświadczenie o wysokości podatku. Zda-
niem Sądu drugiej instancji, nie ma podstaw do przyjęcia, że zawieszenie przez
wnioskodawcę prowadzenia działalności gospodarczej we wrześniu 2004 r. i jej
wznowienie w styczniu 2005 r. zwalniało go z obowiązku złożenia tego zaświadcze-
nia we wskazanym terminie. Niezachowanie terminu, o ile nadal jest prowadzona
pozarolnicza działalność, jest bowiem równoznaczne z zaistnieniem okoliczności po-
wodujących ustanie ubezpieczenia z końcem kwartału, w którym rolnik lub domownik
był zobowiązany złożyć zaświadczenie. Przepis art. 5a ust. 5 ustawy o ubezpiecze-
niu społecznym rolników zaczął obowiązywać od dnia 2 maja 2004 r., na mocy
przepisów ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz.873), a
więc jeszcze przed zawieszeniem działalności gospodarczej przez ubezpieczonego.
Nie ma uzasadnionych powodów do przyjęcia, że „z faktu późniejszego zawieszenia
prowadzenia działalności gospodarczej miałoby wynikać stosowanie innych zasad
rozliczeń niż obowiązujące pozostałych ubezpieczonych, korzystających przy jedno-
czesnym prowadzeniu działalności gospodarczej z ubezpieczenia rolniczego”. Nie
3
stanowią takiego usprawiedliwienia również okoliczności dotyczące rozliczeń wnio-
skodawcy z małżonką i dłuższego terminu w znowelizowanej ustawie, które nie mają
wpływu na rozstrzygnięcie sprawy ponieważ obowiązujące od 2 maja 2004 r. uregu-
lowania prawne nie narzucały sposobu rozliczeń, a kwestią wyboru było podporząd-
kowanie się im dla uzyskania celu w postaci pozostawania w ubezpieczeniu rolni-
czym.
W skardze kasacyjnej pełnomocnik wnioskodawcy zarzucił naruszenie art. 5a
ust. 5 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, poprzez jego błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że ma on zastosowanie w sytuacji, „w której rolnik, w trakcie
roku poprzedzającego obowiązek złożenia w Kasie zaświadczenia właściwego or-
ganu podatkowego o wysokości należnego podatku za miniony rok, zawiesił prowa-
dzenie działalności gospodarczej, które to zawieszenie trwało aż do początku na-
stępnego roku”. Wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania skarżący umotywował
potrzebą dokonania wykładni powołanej podstawy prawnej skargi kasacyjnej „z przy-
czyn wskazanych w uzasadnieniu”, zwłaszcza że żaden przepis prawa nie precyzuje
jak należy rozumieć pojęcie zawieszenia prowadzenia działalności gospodarczej. W
tej sytuacji istnieje potrzeba wyjaśnienia, czy art. 5a ust. 5 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników ma zastosowanie „w sytuacji, gdy rolnik, w trakcie roku poprze-
dzającego obowiązek złożenia w Kasie zaświadczenia właściwego organu podatko-
wego o wysokości należnego podatku za miniony rok zawiesił prowadzenie działal-
ności gospodarczej, które to zawieszenie trwało do początku następnego roku”. Po-
nadto „ustawa nie precyzuje momentu prowadzenia przez rolnika pozarolniczej dzia-
łalności gospodarczej”, a art. 5a ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
ma zastosowanie tylko wtedy, gdy ubezpieczony rolnik rozpoczyna prowadzenie po-
zarolniczej działalności i w kolejnym roku tę działalność „kontynuuje nieprzerwanie”.
Tymczasem ubezpieczony zawiesił prowadzenie działalności pozarolniczej od 18
listopada 2004 r., co oznaczało, że od tego dnia zaprzestał jej wykonywania, co
„skutkowało uchyleniem obowiązku ubezpieczenia społecznego” z tego tytułu, po-
nieważ obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym powstaje od dnia rozpo-
częcia wykonywania działalności i istnieje do dnia zaprzestania wykonywania tej
działalności (art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-
czeń społecznych, Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Skoro skarżący w dniu 13 stycz-
nia 2005 r. wznowił prowadzenie działalności gospodarczej, to nie można przyjąć, iż
ciążył na nim obowiązek złożenia zaświadczenia, o którym mowa w art. 5a ust. 5
4
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, a jedynie obowiązek złożenia w KRUS
w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności go-
spodarczej oświadczenia o kontynuowaniu ubezpieczenia oraz udokumentowania
spełniania warunków opodatkowania tej działalności w formie zryczałtowanego po-
datku dochodowego w terminie 7 dni od dnia otrzymania dokumentu ustalającego tę
formę opodatkowania, wynikający z art. 5a ust. 2 tej ustawy. Te warunki ubezpieczo-
ny spełnił, dlatego należało uznać, że nie zaistniały przesłanki do ustania ubezpie-
czenia rolniczego.
Skarżący podkreślił również, że art. 5a ust. 5 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników zobowiązuje do złożenia w Kasie stosownego zaświadczenia „po
rozliczeniu roku podatkowego''. Tymczasem skarżący dokonał rozliczenia podatko-
wego za rok 2004 wspólnie z małżonką, która zgodnie z przepisami prawa podatko-
wego była zobowiązana do dokonania rozliczenia do dnia 30 kwietnia tego roku.
„Wobec niemożności ziszczenia obu warunków łącznie ustawodawca dokonał zmian
w przepisach i obecnie termin do złożenia zaświadczenia z właściwego organu po-
datkowego określony został datą 31 maja, co umożliwia złożenie zaświadczenia po
faktycznym rozliczeniu poprzedniego roku podatkowego”.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
orzeczenie co do istoty sprawy oraz zasądzenie od strony przeciwnej na rzecz skar-
żącego kosztów postępowania, wywołanego wniesieniem skargi kasacyjnej (według
norm przepisanych), w tym kosztów zastępstwa procesowego przed Sądem Najwyż-
szym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazane w skardze kasacyjnej twierdzenia są w znacznym zakresie chybio-
ne lub nieuzasadnione, ale skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie. Zawarto w
niej wyłącznie zarzuty błędnej wykładni przepisów prawa materialnego, co sprawiało,
że przy jej rozpoznaniu Sąd Najwyższy był związany ustaleniami faktycznymi stano-
wiącymi podstawę zaskarżonego wyroku (art. 39813
§ 2 k.p.c.), z których wynikało, że
po wznowieniu przez ubezpieczonego prowadzenia pozarolniczej działalności rolni-
czy organ rentowy w dniu 4 lutego 2005 r. poinformował ubezpieczonego o następu-
jących jego obowiązkach: 1) że w terminie 14 dni powinien złożyć Kasie oświadcze-
nie o kontynuowaniu ubezpieczenia rolniczego oraz udokumentować spełnienie wa-
5
runków opodatkowania tej działalności w formie zryczałtowanego podatku w terminie
7 dni od otrzymania z organu podatkowego dokumentu potwierdzającego lub ustala-
jącego opodatkowanie „w formie ryczałtu lub karty podatkowej”, informując, że nieza-
chowanie tych terminów spowoduje ustanie ubezpieczenia rolniczego z końcem
kwartału, w którym rozpoczęto (wznowiono) prowadzenie pozarolniczej działalności
gospodarczej, 2) że do dnia 14 lutego każdego roku rolnik prowadzący pozarolniczą
działalność jest zobowiązany złożyć Kasie zaświadczenie właściwego organu podat-
kowego o wysokości należnego podatku za miniony rok.
Skarżący zastosował się wyłącznie do obowiązku wynikającego z art. 5a ust. 2
ustawy i ubezpieczeniu społecznym rolników, składając w dniu 25 stycznia 2005 r.
oświadczenie o zamiarze podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, do któ-
rego dołączył druk NIP-1. Natomiast do 14 lutego 2005 r. nie złożył zaświadczenia z
urzędu skarbowego o wysokości należnego podatku za 2004 r., w którym to roku
wykonywał pozarolniczą działalność do jej zawieszenia w dniu 14 września 2004 r.
Równocześnie z ustaleń dokonanych w sprawie nie wynika, że skarżący był poinfor-
mowany o negatywnych skutkach prawnych tego zaniechania, które doprowadziły do
wydania decyzji z dnia 15 września 2005 r. o wyłączeniu go z podlegania rolniczemu
ubezpieczeniu społecznemu, która została mu doręczona dopiero 12 października
2007 r. W ocenie prawnej ustalonych okoliczności faktycznych sprawy Sąd Apelacyj-
ny zajął nazbyt formalistyczne stanowisko, uznając, że skoro po wznowieniu prowa-
dzenia pozarolniczej działalności gospodarczej skarżący nie wykonał powinności
określonej w art. 5a ust. 5 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, to było to
równoznaczne z zaistnieniem okoliczności powodujących ex lege, z mocy art. 5a ust.
7 tej ustawy, ustanie rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego z końcem kwar-
tału, w którym skarżący zobowiązany był złożyć to zaświadczenie. Tymczasem już
brak precyzyjnego poinformowania ubezpieczonego o obowiązku złożenia zarówno
do 14 lutego 2005 r., jak i do dnia 14 lutego każdego roku zaświadczenia właściwego
organu podatkowego o wysokości należnego podatku za miniony rok, a przede
wszystkim niepouczenie ubezpieczonego o sankcji za niewykonanie tego obowiązku,
powinny prowadzić do konstatacji, że ubezpieczony nie był świadomy negatywnych
sankcji grożących mu za niewykonanie tej powinności, przeto zastosowanie wobec
niego sankcji wyłączenia z rolniczego ubezpieczenia społecznego decyzją z 15
września 2005 r. jawi się jako wysoce wątpliwe i niesprawiedliwe. W ocenie Sądu
Najwyższego, ze względu na te braki i niejasności w rozpoznawanej sprawie sankcja
6
z art. 5a ust. 7 za niezachowanie terminu określonego w ust. 5 tego przepisu nie mo-
gła być w 2005 r. stosowana bez ustalenia przekroczenia kwoty 2.528 zł podatku z
tytułu prowadzonej przez ubezpieczonego pozarolniczej działalności gospodarczej za
miniony (2004) rok podatkowy. Konkluzję taką usprawiedliwiała potrzeba dokonywa-
nia łącznej analizy wykładni gramatycznej i celowościowej ustępów 5-7 art. 5a
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, z której wynikało, że wyłączenie z rol-
niczego tytułu ubezpieczenia społecznego w 2005 r. było uprawnione i skuteczne
tylko w stosunku do takiego rolnika prowadzącego równocześnie pozarolniczą dzia-
łalność gospodarczą, który był zobowiązany do zapłaty podatku z tytułu tej działalno-
ści w kwocie wyższej niż 2.528 zł w 2004 r. podatkowym i był poinformowany o skut-
kach prawnych nieterminowego złożenia zaświadczenia dokumentującego obowią-
zek podatkowy w minionym roku podatkowym. Taka była i jest wymowa oraz zakres
przedmiotowy (kwotowy) jednego z legislacyjnych sposobów „uszczelnienia” systemu
rolniczych ubezpieczeń społecznych, który stanowi ustawowo usprawiedliwione
ograniczenie dostępności do tego systemu ubezpieczenia osób, dla których działal-
ność rolnicza lub praca w gospodarstwach rolnych nie stanowią głównego lub pod-
stawowego źródła utrzymania. Nastąpiło to przez ustawowe określenie w sposób
zobiektywizowany dochodowego kryterium podatkowego z tytułu równocześnie pro-
wadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej, którego przekroczenie prowadzi
do ustania rolniczego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym. Tę przesądza-
jącą okoliczność, tj. wysokość należnego od ubezpieczonego podatku z prowadzonej
w 2004 r. pozarolniczej działalności gospodarczej, dla prawidłowego osądzenia
przedmiotowej sprawy należy zweryfikować przy ponownym rozpoznaniu sprawy,
chociażby przez odniesienie do kwoty 971,78 zł dochodu za 2004 r., wynikającej z
przedłożonego przez ubezpieczonego zaświadczenia z 23 czerwca 2005 r. „o do-
chodzie wnioskodawcy za 2004 r., podlegającym opodatkowaniu podatkiem docho-
dowym od osób fizycznych na zasadach ogólnych”, które zostało złożone w rolni-
czym organie rentowym 30 czerwca 2005 r.
Przepis art. 5a ust. 5 ustawy, w brzmieniu adekwatnym dla rozpoznawanej
sprawy, zobowiązywał ubezpieczonego rolnika prowadzącego pozarolniczą działal-
ność gospodarczą do złożenia Kasie zaświadczenia właściwego organu podatkowe-
go o wysokości należnego podatku za miniony rok do dnia 14 lutego każdego roku
„po rozliczeniu roku podatkowego”, bo dotyczył skarżącego, który przecież niewątpli-
wie osiągnął w poprzednim (minionym – 2004) roku podatkowym opodatkowane do-
7
chody z prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej, gdyż zgłosił zawie-
szenie tej działalności dopiero od 14 września 2004 r. Formalnie rzecz ujmując, obo-
wiązek złożenia przez ubezpieczonego takiego zaświadczenia „po rozliczeniu roku
podatkowego”, ale do wyraźnie ustawowo wskazanego „dnia 14 lutego każdego
roku” (art. 5a ust. 5 ustawy w brzmieniu adekwatnym przy rozpoznaniu sprawy), mógł
być wykonany, tym bardziej że o takim obowiązku ubezpieczony był powiadomiony
przez rolniczy organ rentowy, ale złożył taką informację dopiero 30 czerwca 2005 r.
Chybiona była próba usprawiedliwienia przekroczenia terminu „rozliczeniem podat-
kowym wspólnie z małżonką, która zgodnie z przepisami prawa podatkowego była
zobowiązana do dokonania rozliczenia do 30 kwietnia 2004 r.”, przez odwołanie się
do zmienionego stanu prawnego, wskutek którego ustawowo określono nowy termin
(31 maja każdego roku podatkowego) na złożenie KRUS zaświadczenia właściwego
urzędu skarbowego o kwocie należnego podatku dochodowego z pozarolniczej
działalności gospodarczej za poprzedni rok podatkowy (art. 5a ust. 4 ustawy), skoro
ten termin skarżący przecież przekroczył.
Równocześnie jednak rygory prawne uszczelniania systemu podlegania rolni-
czym ubezpieczeniom społecznym przez rolników, którzy jedynie przy okazji prowa-
dzenia działalności rolniczej niejako „uzupełniająco” korzystają z innych źródeł pozy-
skiwania dochodów, kwotowo ograniczonych do 2.528 zł podatku za poprzedni rok
podatkowy z pozarolniczej działalności gospodarczej, nie powinny być prawnie obo-
jętne przy ocenie legalności i zasadności wyłączenia ubezpieczonego z rolniczego
tytułu ubezpieczenia społecznego. Ubezpieczeni rolnicy, który nie przekraczają
ustawowego kryterium podatkowego przy prowadzeniu pozarolniczej działalności
gospodarczej, zachowują uprawnienie do pozostania w systemie rolniczych ubezpie-
czeń społecznych. To kryterium podatkowe a nie zachowanie ustawowo wyznaczo-
nego terminu na jego udokumentowanie, powinno decydować o wyłączeniu z rolni-
czego ubezpieczenia społecznego. Potwierdzają to aktualnie obowiązujące reguły
przedłużające do 31 maja każdego roku podatkowego termin udokumentowania kwot
należnego podatku dochodowego od przychodów z tytułu pozarolniczej działalności
gospodarczej, który jednakże może być przywrócony na wniosek zainteresowanego
rolnika w przypadku uchybień wynikających ze zdarzeń losowych (art. 5a ust. 7
ustawy), do których można zaliczyć chociażby brak precyzyjnej informacji ze strony
rolniczego organu rentowego o potrzebie złożenia wymaganego oświadczenia za
miniony rok podatkowy po okresie zawieszenia pozarolniczej działalności gospodar-
8
czej. Przede wszystkim jednak niepouczenie ubezpieczonego rolnika o negatywnych
skutkach przekroczenia terminu do złożenia zaświadczenia właściwego organu po-
datkowego o wysokości należnego podatku za miniony rok podatkowy wyklucza
stwierdzenie ustania rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego wobec rolnika,
który w minionym roku podatkowym nie przekroczył kwoty 2.528 zł należnego po-
datku od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej. Uchybienia ubezpie-
czonego mogły być usprawiedliwione w przypadku wątpliwości dotyczących zaprze-
stania prowadzenia działalności gospodarczej w sposób trwały lub okresowy (art. 5a
ust. 6 ustawy), zważywszy chociażby na to, że w przypadku zawieszenia prowadze-
nia pozarolniczej działalności gospodarczej na okres dłuższy niż „miniony” rok podat-
kowy nie można wskazać kwoty należnego podatku dochodowego z tytułu okreso-
wego zaprzestania w aktualnym stanie prawnym działalności gospodarczej, a zatem
taki obowiązek nie powstaje (co aktualnie wynika z art. 5a ust. 3 in fine ustawy). Wy-
stępujące niejasności stanu prawnego wynikały także z tego, że dopuszczono fak-
tyczne okresowe zawieszenie prowadzenia przez skarżącego pozarolniczej działal-
ności gospodarczej, tymczasem skutki takiego stanu (zawieszenia pozarolniczej
działalności) dopiero oczekują na legalne unormowanie w przepisach prawa ubez-
pieczeń społecznych. W szczególności w prawie ubezpieczeń społecznych brakuje
podstaw do kategorycznego twierdzenia, że faktyczne zawieszenie prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej jest zaprzestaniem jej wykonywania i prowa-
dzi do „uchylenia obowiązku ubezpieczenia społecznego” z tytułu zawieszonej dzia-
łalności, która równocześnie nie została wyrejestrowana. W obowiązującym stanie
prawnym uprawnione jest jedynie stanowisko, że okresowe zaprzestanie prowadze-
nia działalności gospodarczej prowadziło do zawieszenia obowiązków ubezpieczenia
z tego „zawieszonego” tytułu, co w rozpoznawanej sprawie przejawiło się w zwolnie-
niu ubezpieczonego z obowiązku opłacania składek na rolnicze ubezpieczenie spo-
łeczne w podwójnej wysokości. Ostatecznie w rozpoznawanej sprawie Sąd Najwyż-
szy uznał, że osiąganie przez ubezpieczonego rolnika dochodów z tytułu wznowionej
pozarolniczej działalności gospodarczej, od których podatek dochodowy za po-
przedni (miniony) rok podatkowy nie przekraczał kwoty 2.528 zł, nie może prowadzić
do pozbawienia ubezpieczonego rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego, jeżeli
rolnik nie był wyraźnie pouczony o skutkach prawnych nieterminowego złożenia
zaświadczenia o wysokości kwoty należnego podatku od przychodów z pozarolniczej
działalności gospodarczej za miniony rok podatkowy.
9
W konsekwencji należało orzec jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
========================================