Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 lutego 2008 r.
I BU 11/07
Zasadna jest skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem wyroku, któ-
rym orzeczono o obowiązku świadczenia bez podstawy prawnej.
Przewodniczący SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Józef Iwulski, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 lutego
2008 r. sprawy z odwołania Przedsiębiorstwa Turystycznego „Ł.” Spółki z o.o. w K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w K. z udziałem zainte-
resowanego Józefa O. o zwrot nienależnie pobranych świadczeń, na skutek skargi
ubezpieczonego o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 27 lutego 2007 r. [...]
1. s t w i e r d z i ł niezgodność z prawem wyroku Sądu Apelacyjnego w Kra-
kowie z dnia 27 lutego 2007 r.,
2. zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w K. na rzecz
skarżącego 150 zł ( sto pięćdziesiąt ) tytułem zwrotu kosztów postępowania.
U z a s a d n i e n i e
Przedsiębiorstwo Turystyczne „Ł.” Spółka z o.o. w K. (dalej: Spółka) wniosło o
stwierdzenie niezgodności z prawem wyroku Sąd Apelacyjnego w Krakowie z dnia
27 lutego 2007 r. Wyrokiem tym oddalono apelację Spółki od wyroku Sądu Okręgo-
wego w Kielcach z dnia 13 lipca 2005 r., którym oddalono jej odwołanie od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w K. z dnia 30 września 2004 r., zobo-
wiązującej ją do zwrotu - na podstawie art. 84 ust. 6 ustawy z 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych - kwoty 451,74 zł nienależnie wypłaconej Jó-
zefowi O. części emerytury, wobec ustalenia jej na podstawie wadliwego zaświad-
czenia pracodawcy. Rozstrzygnięcie oparto na ustaleniu, że Józef O. był pracowni-
kiem Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Turystycznego „Ł.” w K. (przedsiębiorstwa
2
państwowego - dalej: Przedsiębiorstwo) i od 1 lipca 1994 r. pobiera emeryturę, którą
ustalono na podstawie wadliwego zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu
(Rp-7), wydanego przez Przedsiębiorstwo. Po wniosku (z 2004 r.) o przeliczenie
podstawy wymiaru emerytury wyjawiono, że w związku z nieprawidłowym zaświad-
czeniem z 1994 r. organ emerytalny wypłacał zainteresowanemu zawyżoną emery-
turę. Nienależna część emerytury wynikała z błędu pracodawcy i dlatego organ eme-
rytalny decyzją z dnia 30 września 2004 r. wydaną na podstawie art. 84 ust. 6 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych mógł ustalić obowiązek zwrotu przez Spółkę
nienależnie wypłaconego świadczenia. Likwidacja Przedsiębiorstwa Turystycznego
„Ł.” w K. nastąpiła z dniem 29 września 1994 r. na podstawie art. 37 ust. 1 pkt 1 i 3
ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, na mocy
decyzji Wojewody K. Likwidacja prywatyzacyjna Przedsiębiorstwa nie oznaczała
przejęcia wszystkich praw i obowiązków (sukcesji uniwersalnej) przez Spółkę. O za-
kresie przejętych wierzytelności i długów decydowała zawarta wówczas umowa nota-
rialna. Spółka jednak nie wykazała, aby treść tej umowy wyłączała jej odpowiedzial-
ność z tytułu nieprawdziwych danych mających wpływ na wysokość emerytury. Spo-
rządzenie przez nią nowego zaświadczenia (Rp-7) na podstawie przejętej zapewne
w całości dokumentacji płacowej i osobowej, zdaje się potwierdzać „kwestionowane
następstwo”.
W skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem wyroku Sądu Apelacyjnego
w Krakowie z dnia 27 lutego 2007 r. Spółka zarzuciła naruszenie art. 84 ust. 6
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (ustawy systemowej), przez przyjęcie,
iż możliwe było przejęcie przez nią długu płatnika składek, określonego w tym prze-
pisie, w drodze umowy cywilnoprawnej. Nie jest bowiem następcą prawnym Przed-
siębiorstwa, choć nabyła część jego likwidowanego mienia (na podstawie leasingu).
Zawarta w związku z tym umowa mogła dotyczyć tylko cywilnych zobowiązań i nie
obejmowała spornego długu. Poza tym umowne przejęcie długu nie ma zastosowa-
nia w prawie podatkowym i ubezpieczeń społecznych. Przejęcie nie wynikało również
z ustawy, gdyż przepisy art. 231
k.p., art. 519 k.c. i art. 554
k.c. (poprzednio art. 526
k.c.) nie mają zastosowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Odpo-
wiedzialność według zasad podatkowych odnosi się tylko do składek na ubezpiecze-
nie społeczne (art. 31 ustawy systemowej). Przepis art. 84 ust. 6 ustawy systemowej
nie mógł stanowić podstawy prawnej nałożonego obowiązku.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest zasadna, gdyż objęty nią wyrok narusza prawo materialne. Roz-
strzygnięta prawomocnie sprawa dotyczyła problemu przejęcia długu. Każdorazowo
nakładany obowiązek świadczenia musi mieć podstawę prawną w ustawie albo w
zobowiązaniu. Oznacza to zwykłą konieczność wyartykułowania i wyjaśnienia pod-
stawy prawnej orzeczonej odpowiedzialności, zwłaszcza gdy wynika z władczego
rozstrzygania i podmiot zobowiązany jej przeczy. Prowadzi to do stwierdzenia, że
skarga w trybie art. 4241
k.p.c. skierowana do prawomocnego wyroku, który podaje
nieprawidłową podstawę odpowiedzialności skarżącego lub który nie określa tej pod-
stawy, nie może być uznana za niezasadną. Wyrok ustalający obowiązek świadcze-
nia bez podstawy prawnej musi być uznany za niezgodny z prawem. Wadliwość taka
nie może skpowodować szkody dla skarżącego z tytułu jego wykonania (art. 417 k.c.,
art. 77 ust. 1 Konstytucji).
Analiza wyroku objętego skargą nie pozwala przyjąć, iżby podana przez Sąd
podstawa prawna uzasadniała przypisaną skarżącemu odpowiedzialność. Nie wy-
nika ona z art. 84 ust. 6 ustawy systemowej (na normie tej poprzestawały też decyzja
i wyrok pierwszej instancji). Przepis ten nie dotyczy przejęcia lub przejścia długu na
inny podmiot. Nieprawidłową dokumentację dla celów emerytalnych ubezpieczonego
(zainteresowanego) wydało Przedsiębiorstwo. Norma wynikająca z art. 84 ust. 6
ustawy systemowej pozwala żądać zwrotu nienależnie wypłaconego świadczenia od
płatnika podającego nieprawdziwe dane, którym było Przedsiębiorstwo. Nie stanowi
natomiast podstawy prawnej do nałożenia takiego obowiązku na Spółkę. Posiadanie
przez nią dokumentacji płacowej i osobowej byłego pracownika Przedsiębiorstwa
mogło być ocenione jako okoliczność faktyczna lecz nie jako przesłanka odpowie-
dzialności prawnej.
Podstawa odpowiedzialności prawnej łączona z przejęciem długu nie wynika
również z przepisu art. 37 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsię-
biorstw państwowych, gdyż przedmiotowo dotyczy on tylko samej likwidacji przedsię-
biorstwa w celu prywatyzacji.
Sąd nie wykazał również, aby przejęcie długu nastąpiło na podstawie umowy.
Przede wszystkim nie ustalił treści umownego zobowiązania i nie analizował zakresu
zobowiązań Przedsiębiorstwa przejętych przez Spółkę. W aktach sprawy brak jest
umowy [...] i uzasadnienie wyroku nie zawiera ustaleń co do treści zobowiązania
4
Spółki. Zaniechanie to w kontekście wskazanego wymogu (kanonu) wykazania pod-
stawy prawnej odpowiedzialności opartej na przejęciu długi również należało ocenić
negatywnie.
Niemniej, nawet powyższa wadliwość pozostaje bez wpływu na zasadnicze
dla sprawy stwierdzenie, że w chwili zawierania umowy (o przejęciu zobowiązań) nie
istniało jeszcze sporne zobowiązanie. Pozwany określił je dopiero w decyzji z dnia 30
września 2004 r. Przed jej wydaniem zobowiązanie o zwrocie nienależnie pobranych
(wypłaconych) świadczeń na podstawie art. 84 ust. 6 ustawy systemowej nie istniało,
stąd nie mogło być objęte umową z 1994 r. o przejęciu zobowiązań Przedsiębiorstwa
przez Spółkę. Nieprawidłowa była więc argumentacja uzasadnienia o odwróceniu
ciężaru dowodu, gdyż to nie Spółka miała wykazać, iż z umowy wynikało wyłączenie
jej odpowiedzialności z tytułu podania nieprawdziwych danych. Przeciwnie, to z
umowy winno pozytywnie wynikać, że przejęła dług tego rodzaju, co należy wyklu-
czyć, gdyż zobowiązanie jeszcze nie istniało.
Trafne są również pozostałe zarzuty skargi. System prawa oparty jest na za-
sadzie, że osoba prawna może ulec likwidacji z własnej woli, gdy wcześniej sama
ureguluje swe długi, w przeciwnym razie wierzyciele mogą spowodować jej egzeku-
cję uniwersalną (upadłość). Z likwidacją dłużnika ustaje jego odpowiedzialność za
dług (wygasa wierzytelność). Zasada ta odnosi się także do likwidacji przedsię-
biorstw państwowych (art. 18a ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach
państwowych). Wcześniej wierzytelność do przedsiębiorstwa może przejść na inny
pomiot z mocy ustawy lub umowy. Rozwiązanie to stosowano w prywatyzacji przed-
siębiorstw państwowych na podstawie ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. Jednak pełne
następstwo prawne dotyczyło sytuacji określonej w art. 8 tej ustawy, czyli przekształ-
cenia przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa.
Wówczas wstąpienie we wszystkie prawa i obowiązki przekształconego przedsię-
biorstwa z mocy ustawy obejmowało również obowiązki przedsiębiorstwa wynikające
z decyzji administracyjnych. Takie przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w
spółkę w sprawie objętej skargą nie zachodziło. Natomiast prywatyzacja przedsię-
biorstwa państwowego w drodze likwidacji nie oznaczała pełnego następstwa praw-
nego z mocy ustawy. W sprawie przejęcie zobowiązań Przedsiębiorstwa nie wynikało
ze sprzedaży (kupna) całego likwidowanego przedsiębiorstwa. Z decyzji Wojewody
K. z dnia 29 września 1994 r. [...] o uznaniu Przedsiębiorstwa za zlikwidowane wy-
nika, że Spółka przejęła tylko część mienia (jak podaje w leasing), a część mienia
5
Przedsiębiorstwa sprzedano. Nawet jednak przy sprzedaży całego przedsiębiorstwa
przejęcie obejmuje tylko istniejące zobowiązania cywilnoprawne, to znaczy te, o któ-
rych nabywca wiedział lub przy należytej staranności mógł wiedzieć (art. 526 k.c.
według ówczesnego stanu prawnego).
Możliwa była również cesja zobowiązań w związku z nabyciem mienia Przed-
siębiorstwa przez Spółkę. Mogła dotyczyć jednak tylko istniejącego długu, przy tym
wymagana była zgoda wierzyciela (art. 519 k.c.). Publicznoprawny charakter docho-
dzonej wierzytelności stanowiłby przeszkodę do wyrażenia zgody przez wierzyciela
(organ rentowy) na umowną zmianę dłużnika. W zakresie tych zobowiązań wierzyciel
nie może zwolnić dłużnika od odpowiedzialności, gdyż długi publicznoprawne na
podstawie ustawy ściśle związane są z osobą dłużnika. Podobny reżim obowiązuje w
dochodzeniu tych należności. W systemie ubezpieczeń społecznych tylko w przy-
padku składek na ubezpieczenie społeczne możliwe jest korzystanie z rozwiązań
podatkowych (art. 31 ustawy systemowej i wcześniej rozporządzenie Rady Ministrów
z dnia 16 lutego 1989 r. w sprawie rozciągnięcia przepisów o zobowiązaniach podat-
kowych na niektóre rodzaje świadczeń pieniężnych, Dz.U. Nr 6, poz. 40), co ozna-
cza, że w zakresie tego upoważnienia nie mieszczą się wierzytelności z tytułu nie-
należnie pobranych świadczeń według art. 84 ust. 6 o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych.
Wyrok Sąd Apelacyjnego w Krakowie z dnia 27 lutego 2007 r. zakończył po-
stępowanie dotyczące odpowiedzialności Spółki za obowiązek niezasadnie nałożony
na nią przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Jednakże jego decyzja oraz roz-
strzygnięcia sądowe nie zostały oparte na prawie, z którego wynikałaby przypisana
odpowiedzialność. Zasadnie zatem skarżąca zarzuca, że nie jest zgodny z prawem
wyrok, z którego wynika zobowiązanie niemające podstawy prawnej. Dlatego z po-
wyższych motywów orzeczono jak w sentencji na mocy art. 42411
§ 2 k.p.c.
O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c. Na zasądzoną kwotę składa
się poniesiona opłata od skargi w kwocie 30 zł i koszty zastępstwa procesowego w
kwocie 120 zł (według § 6 i § 13 ust. 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie).
========================================