Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 3/08
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Heleny C. przy uczestnictwie Agnieszki C.,
Mikołaja C., Mieszka C., Danuty S. i Mirosława S. o podział majątku spółki, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13 marca 2008 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Świdnicy
postanowieniem z dnia 6 grudnia 2007 r.:
"Czy współwłaściciel, który z wyłączeniem pozostałych współwłaścicieli korzysta
z nie przynoszącej pożytków nieruchomości wspólnej, jest zobowiązany do
rozliczenia z pozostałymi współwłaścicielami uzyskanych z tego tytułu korzyści?"
podjął uchwałę:
Współwłaściciel może domagać się od pozostałych współwłaścicieli,
korzystających z rzeczy wspólnej z naruszeniem art. 206 k.c. w sposób
wykluczający jego współposiadanie, wynagrodzenia za korzystanie z tej
rzeczy z zachowaniem przesłanek określonych w art. 224 § 2 lub art. 225 k.c.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 22 marca 2007 r. ustalił składniki majątku
spółki cywilnej i dokonał jego podziału. Rozliczając byłych wspólników, nie
uwzględnił dochodzonych przez wnioskodawczynię Helenę C. oraz uczestników
Agnieszkę C., Mikołaja C. i Mieszka C. kwot z tytułu wyłącznego posiadania przez
pozostałych uczestników Danutę S. i Mirosława S. nieruchomości oraz ruchomości
wchodzących w skład majątku spółki.
W toku rozpoznawania apelacji wniesionej przez wnioskodawczynię oraz
uczestników Agnieszkę C., Mikołaja C. i Mieszka C. Sąd Okręgowy zauważył, że z
treści zarzutów podnoszonych przez skarżących wynika, iż przedmiotem ich
żądania jest rozliczenie nie pożytków rzeczy znajdujących się w wyłącznym
posiadaniu Danuty i Mirosława S. – jak przyjmował Sąd Rejonowy – lecz rozliczenie
korzyści uzyskanych przez Danutę i Mirosława S. w wyniku wyłącznego,
niezgodnego z wolą pozostałych uczestników postępowania, posiadania
wchodzących w skład majątku spółki nieruchomości oraz niektórych ruchomości.
Zagadnienie dopuszczalności i podstaw rozliczenia korzyści uzyskanych przez
współwłaściciela na skutek wyłącznego posiadania całości lub części rzeczy
wspólnej było już przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego w uchwale z dnia 10
maja 2006 r., III CZP 9/06 (OSNC 2007, nr 3, poz. 37), lecz uchwała ta spotkała się
z głosami krytyki. Odmienne zapatrywanie od wyrażonego w tej uchwale zdaje się
wynikać także z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2001 r., III CKN
21/99 ("Izba Cywilna" 2002, nr 3, s. 48).
Rozbieżność stanowisk stała się przyczyną wątpliwości Sądu Okręgowego,
którym dał wyraz w przedstawionym zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pojęcie współwłasności dopuszcza różne sposoby posiadania i korzystania z
rzeczy wspólnej przez współwłaścicieli. Mieści się w nim bezpośrednie i wspólne
posiadanie całej rzeczy oraz korzystanie z niej przez współwłaścicieli, bezpośrednie
i wyłączne posiadanie oraz korzystanie przez współwłaścicieli z wydzielonych im
części rzeczy wspólnej, a także pośrednie posiadanie i korzystanie przez
współwłaścicieli z całej rzeczy wspólnej przez pobieranie pożytków cywilnych, np.
gdy rzecz wspólna została oddana w najem lub dzierżawę. Artykuł 206 k.c. ma na
względzie tylko bezpośrednie i wspólne posiadanie oraz korzystanie przez
wszystkich współwłaścicieli z całej rzeczy; ten określony ustawą sposób posiadania
rzeczy wspólnej i korzystania z niej jest aktualny tylko wtedy, gdy odmienny sposób
nie został przewidziany w umowie współwłaścicieli lub orzeczeniu sądu (por.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 94/07, OSNC-ZD
2008, nr D, poz. 96).
Ponieważ współwłasność jest postacią własności, środki jej ochrony, do których
przede wszystkim należy roszczenie windykacyjne (art. 222 § 1 k.c.), mogą być
stosowane także przez współwłaścicieli. Jeżeli osoba trzecia zawładnęła rzeczą
będącą przedmiotem współwłasności i wszyscy współwłaściciele wystąpili
przeciwko niej z roszczeniem windykacyjnym, dochodzenie tego roszczenia w
zasadzie nie różni się od dochodzenia roszczenia windykacyjnego przez jednego
właściciela. W szczególności nie ulega wątpliwości, że współwłaściciele mogą w
takim przypadku dochodzić także określonych w art. 224 § 2 i art. 225 k.c. roszczeń
uzupełniających roszczenie windykacyjne.
Szczególne, uzasadnione specyfiką współwłasności kwestie powstają jedynie
wtedy, gdy roszczenia windykacyjnego dochodzą tylko niektórzy współwłaściciele;
jeżeli występują oni z roszczeniem windykacyjnym przeciwko osobie trzeciej, która
zawładnęła rzeczą wspólną, należy mieć na względzie, oprócz art. 222 § 1 k.c.,
regulację zawartą w art. 209 k.c. Zgodnie z art. 209 k.c., każdy ze współwłaścicieli
może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które
zmierzają do zachowania wspólnego prawa. Na podstawie zatem tego przepisu
nawet jeden tylko współwłaściciel może dochodzić od osoby trzeciej roszczenia
windykacyjnego oraz roszczeń uzupełniających.
Jeżeli niektórzy współwłaściciele występują z roszczeniem windykacyjnym
przeciwko pozostałym współwłaścicielom, którzy sami władają całą rzeczą wspólną,
należy mieć na względzie, oprócz art. 222 § 1 k.c., regulację przewidzianą w art.
206 k.c. Według art. 206 k.c., każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do
współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki
daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem przez pozostałych
współwłaścicieli. Jeżeli więc w danym przypadku stosuje się art. 206 k.c., gdyż
sposobu posiadania rzeczy wspólnej nie normuje umowa współwłaścicieli ani
orzeczenie sądu, każdy współwłaściciel jest uprawniony do bezpośredniego
posiadania całej rzeczy wspólnie wraz z pozostałymi współwłaścicielami; granicą
jego uprawnienia jest takie samo uprawnienie każdego z pozostałych
współwłaścicieli. W konsekwencji współwłaściciel, który pozbawia innego
współwłaściciela posiadania na zasadach określonych w art. 206 k.c., narusza jego
uprawnienie wynikające ze współwłasności, a sam, w zakresie, w jakim posiada
rzecz i korzysta z niej w sposób wykluczający posiadanie i korzystanie innych
współwłaścicieli, działa bezprawnie (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10
maja 2006 r., III CZP 9/06).
Jeżeli zatem ze względu na charakter rzeczy wspólnej możliwe jest korzystanie z
niej przez każdego współwłaściciela niezależnie od korzystania przez pozostałych
współwłaścicieli, współwłaściciel, którego uprawnienie zostało w powyższy sposób
naruszone, może na podstawie art. 222 § 1 w związku z art. 206 k.c. dochodzić od
współwłaściciela, korzystającego z rzeczy w sposób wykluczający jego
współposiadanie, roszczenia o dopuszczenie do współposiadania. Gdy natomiast
ze względu na charakter rzeczy wspólnej wykonywanie posiadania zakłada zgodne
współdziałanie współwłaścicieli, współwłaściciel pozbawiony posiadania rzeczy
przez innego współwłaściciela może wystąpić do sądu o podział rzeczy wspólnej do
korzystania (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia
28 września 1963 r., III CO 33/62, OSNC 1964, nr 2, poz. 22, wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 25 października 1973 r., III CRN 247/73, OSNCP 1974, nr 9,
poz. 151, i z dnia 9 lipca 2003 r., IV CKN 325/01, nie publ., oraz uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 94/07).
Niezależnie od tego współwłaściciel pozbawiony przez innego współwłaściciela
posiadania rzeczy wspólnej może zawsze, a więc zarówno wtedy, gdy
wykonywanie posiadania rzeczy wspólnej zakłada zgodne współdziałanie
współwłaścicieli, jak i wtedy, gdy go nie zakłada, wystąpić o zniesienie
współwłasności.
Nie powinno budzić wątpliwości, że w sprawie o dopuszczenie do
współposiadania pozwany współwłaściciel, który korzysta z rzeczy w sposób
wykluczający współposiadanie jej przez powoda, nie może bronić się skutecznie
zarzutem przysługiwania mu, zgodnie z art. 206 k.c., własnego uprawnienia do
posiadania całej rzeczy, jego bowiem posiadanie w zakresie, w jakim on nie
respektuje uprawnienia każdego z pozostałych współwłaścicieli do takiego samego
posiadania, jest w świetle art. 206 k.c. posiadaniem nieuprawnionym (por. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2006 r., III CZP 9/06). Korzystanie przez
pozwanego z całej rzeczy wspólnej bez respektowania uprawnienia powoda do
takiego samego korzystania z niej powinno uzasadniać nie tylko nakazanie
pozwanemu dopuszczenie do współposiadania na zasadach określonych w art. 206
k.c., ale i zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda na podstawie art. 224 § 2 lub
art. 224 § 2 w związku z art. 225 k.c. wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy
wspólnej w zakresie, do którego nie uprawnia art. 206 k.c.
Nie ma powodów do tego, aby w sprawie o roszczenie windykacyjne między
współwłaścicielami w zakresie nieuregulowanym przepisami o współwłasności nie
stosować przepisów normujących roszczenia uzupełniające roszczenie
windykacyjne. O ile art. 207 k.c., mający podobnie jak art. 206 k.c. dyspozytywny
charakter, wyklucza stosowanie art. 224 § 2 i art. 225 k.c. między
współwłaścicielami w zakresie dotyczącym pożytków, o tyle brak podstaw do
wyłączenia stosowania art. 224 § 2 i art. 225 k.c. między współwłaścicielami w
zakresie dotyczącym wynagrodzenia za bezprawne korzystanie z rzeczy (por.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1992 r., III CZP 140/92, , OSNC
1993, nr 4, poz. 64).
Omawiana sytuacja wykazuje cechy zbieżne z przypadkami objętymi hipotezą
art. 230 k.c., według którego przepisy dotyczące roszczeń właściciela przeciwko
samoistnemu posiadaczowi stosuje się odpowiednio do stosunku między
właścicielem a posiadaczem zależnym, jeżeli z przepisów regulujących ten
stosunek nie wynika nic innego. Przyjmuje się zarówno w piśmiennictwie, jak
orzecznictwie, że art. 230 k.c. dotyczy tylko takiego posiadacza zależnego, który
władając rzeczą w określonym zakresie nie ma do tego skutecznego wobec
właściciela prawa (nigdy go nie miał albo miał, ale utracił). W zakresie hipotezy art.
230 k.c. mieszczą się także przypadki – podobne do omawianej sytuacji – w których
posiadaczowi zależnemu przysługuje określone prawo do rzeczy, lecz jego
władztwo nad rzeczą wykracza poza treść tego prawa (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 listopada 1998 r., III CKN 33/98, OSNC 1999, nr 6, poz.
110).
Współwłaściciel pozbawiony współposiadania rzeczy lub korzystania z niej przez
innego współwłaściciela powinien móc dochodzić od niego na zasadach
określonych w art. 224 § 2 lub art. 224 § 2 w związku z art. 225 k.c. roszczenia o
wynagrodzenie za bezprawne korzystanie także wtedy, gdy z powodu pozbawienia
go współposiadania doszło do sądowego podziału quoad usum lub wszczęte
zostało postępowanie o zniesienie współwłasności. W obu tych sytuacjach sąd musi
w postępowaniu nieprocesowym rozstrzygnąć również spór o własność (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 94/07), obie te
sytuacje wykazują więc istotne podobieństwo do sporu windykacyjnego między
współwłaścicielami.
Jeżeli z powodu wyzucia współwłaściciela ze współposiadania nastąpił sądowy
podział quoad usum, współwłaściciel wyzuty może dochodzić od współwłaściciela,
który zawładnął rzeczą z jego wyłączeniem, na zasadach określonych w art. 224 §
2 lub art. 224 § 2 w związku z art. 225 k.c., wynagrodzenia za nieuprawnione
korzystanie z rzeczy w odrębnym procesie. W razie natomiast wszczęcia
postępowania o zniesienie współwłasności wynagrodzenie za nieuprawnione
korzystanie z rzeczy wspólnej przez niektórych współwłaścicieli może zostać
zasądzone na rzecz innych współwłaścicieli na podstawie art. 224 § 2 lub art. 224 §
2 w związku z art. 225 k.c. już w tym postępowaniu, a to ze względu na regulacje
przewidziane w art. 618 k.p.c.
Jak wynika z tych uwag, nie może usprawiedliwiać żądania przez
współwłaściciela wynagrodzenia od pozostałych współwłaścicieli posiadanie przez
nich rzeczy wspólnej „ponad udział”, ponieważ w sytuacjach objętych zakresem
zastosowania art. 206 k.c. nie sposób zasadnie mówić o uprawnieniu
współwłaścicieli do korzystania z rzeczy wspólnej w granicach udziału (por. uchwała
pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1963 r., III CO
33/62, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1973 r., III CRN
247/73). Samo zatem twierdzenie współwłaściciela o korzystaniu przez innego
współwłaściciela z rzeczy wspólnej w zakresie przewyższającym przysługujący mu
udział nie może dawać podstaw do dochodzenia od niego z tego tytułu
jakiegokolwiek roszczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia
2001 r., III CKN 21/99). Roszczenie współwłaściciela przeciwko innemu
współwłaścicielowi o wynagrodzenie za korzystanie przez niego z rzeczy wspólnej
może uzasadniać tylko ziszczenie się określonych w art. 224 § 2 lub w art. 224 § 2
w związku z art. 225 k.c. przesłanek w razie naruszenia przez tego innego
współwłaściciela art. 206 k.c.
Roszczenie o wynagrodzenie przewidziane w 224 § 2 i art. 225 k.c. łączy w sobie
pierwiastki roszczenia odszkodowawczego (może zmierzać do zwrócenia kosztów,
jakie właściciel poniósł w związku z tym, że był zmuszony do korzystania z cudzej
rzeczy lub do kompensaty utraconych korzyści, jakie by uzyskał, gdyby rzecz
wynajął) oraz roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (może zmierzać do
wydania korzyści uzyskanych przez posiadacza w wyniku bezprawnego
korzystania). Jednakże zarówno dochodzenie roszczenia o wynagrodzenia za
korzystanie z rzeczy, jak wysokość wynagrodzenia nie zależą od tego, czy
właściciel w rzeczywistości poniósł jakiś uszczerbek, a posiadacz uzyskał jakąś
korzyść. Według stanowiska piśmiennictwa i orzecznictwa, o wysokości należnego
właścicielowi wynagrodzenia decydują stawki rynkowe za korzystanie z danego
rodzaju rzeczy i czas posiadania rzeczy przez adresata roszczenia (por. uchwała
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna – z dnia 10 lipca
1984 r. III CZP 20/84, OSNCP 1984, nr 12, poz. 209, uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 7 stycznia 1998 r., III CZP 62/97, OSNC 1998, nr 6, poz. 91, oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CK 273/03, nie publ.).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).