Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 376/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Gerard Bieniek
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej w C.
przeciwko K. G. - Komornikowi Sądowemu Rewiru (…) przy Sądzie Rejonowym w C. i
Skarbowi Państwa - Prezesowi Sądu Rejonowego w C.
o zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 27 marca 2008 r.,
na rozprawie
kasacji strony pozwanej Skarbu Państwa - Prezesa Sądu Rejonowego w C.
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 26 stycznia 2005 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala kasację i zasądza od pozwanego Skarbu Państwa - Prezesa Sądu
Rejonowego w C. na rzecz powoda 3600 (trzy tysiące sześćset) zł kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 9 czerwca 2004 r. Sąd Okręgowy w K. zasądził solidarnie od
pozwanych na rzecz powoda 653 689,38 zł odszkodowania z ustawowymi odsetkami od
dnia 26 lipca 2002 r., oddalił powództwo w pozostałej części i orzekł o koszach procesu.
Z uzasadnienia wyroku wynika, że Komornik Rewiru (…) przy Sądzie Rejonowym
w C. – K. G. prowadziła egzekucję przeciwko powodowi na wniosek „P.(…)” sp. z o.o. w
K. w celu wyegzekwowania kwoty 939 562,34 zł, którą dłużnik powinien zapłacić na
podstawie nakazu zapłaty z dnia 30 grudnia1995 r., wydanego przez Sąd Rejonowy w
C. w sprawie VI Ng (...). Wierzyciel złożył wniosek o wszczęcie egzekucji dnia 23
kwietnia 1999 r., mimo że dłużnik dnia 16 kwietnia 1999 r. oświadczył mu, że z
egzekwowaną wierzytelnością potrącił nabytą od M. T. wierzytelność wobec Spółki w
kwocie 945 298,14 zł. Do wniosku nie został dołączony oryginał tytułu wykonawczego.
Wniosek zawierał jednak informację, że tytuł wykonawczy znajdował się w Sądzie
Rejonowym w C. w Wydziale Ksiąg Wieczystych, w aktach sprawy o wpis hipoteki na
nieruchomości powoda. W wymienionym wniosku wierzyciel domagał się egzekucji
jedynie z wierzytelności dłużnika z tytułu należności za energię cieplną dostarczaną
spółdzielniom mieszkaniowym. Na wezwanie komornika z dnia 23 kwietnia 1999 r. do
uzupełnienia wniosku przez dołączenie tytułu wykonawczego i uiszczenia 2000 zł opłaty,
doręczone dnia 30 kwietnia 1999 r., wierzyciel uiścił opłatę i rozszerzył sposób egzekucji
przez skierowanie jej do wierzytelności dłużnika za energię cieplną dostarczaną także
szkołom, przedszkolom i innym jednostkom użyteczności publicznej.
W aktach komorniczych II KM (...) nie ma wzmianki, że wierzyciel uzupełnił
wniosek przez dołączenie oryginału tytułu wykonawczego. Znalazł się on jednak w
aktach komorniczych na skutek uzyskania go – przy udziale pozwanej komornik – z akt
sprawy wieczystoksięgowej. Wspomniany udział pozwanej polegał na rozmowie z
kierownikiem sekretariatu Wydziału Ksiąg Wieczystych w sprawie możliwości uzyskania
złożonego tam tytułu wykonawczego. Dnia 12 maja 1999 r. wierzyciel podjął starania o
uzyskanie dołączonego do sprawy wieczystoksięgowej tytułu wykonawczego w celu
sporządzenia jego notarialnie poświadczonego odpisu. W rezultacie tych starań
wspomniany odpis znalazł się w aktach sprawy wiczystoksięgowej, a oryginał tytułu
wykonawczego – w aktach komorniczych.
Dnia 19 maja 1999 r. pozwana komornik dokonała zajęcia wierzytelności
z rachunku bankowego powoda w Banku P.(…) oraz Banku (…) w C., mimo że
3
wierzyciel nie wskazał we wniosku takiego sposobu egzekucji. Dnia 25 maja 1999 r. –
na skutek zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego w Banku (…) w C. – komornik
otrzymała 405 483,65 zł. Na skutek skargi powoda na czynności komornika, Sąd
Rejonowy w C. postanowieniem z dnia 24 maja 1999 r., sygn. akt I Co (…), uchylił
zajęcie wierzytelności z rachunków bankowych i wobec Zarządu Budynków
Komunalnych w C. jako dokonane z przekroczeniem granic wniosku egzekucyjnego.
Jednakże dłużnik nie odzyskał wyegzekwowanej kwoty, ponieważ została ona
przekazana wierzycielowi. Określony we wniosku sposób egzekucji, wierzyciel
rozszerzył przez wskazanie zajęcia wyżej wymienionych wierzytelności dopiero dnia 26
lipca 1999 r. Ponownego zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego powoda w
Banku (…) w C. pozwana komornik dokonała dnia 27 lipca 1999 r. oraz dnia 29 lutego
2000 r. i uzyskała 15 688,44 zł (dnia 28 lipca 1999 r.) oraz 12 893,91 zł (dnia 8 marca
2000 r.). Kolejne skargi dłużnika na czynności komornika zostały oddalone.
Dnia 10 lipca 2000 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił powództwo
Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej przeciwko spółce „P.(...)” o pozbawienie
wydanego w sprawie VI Ng (...) tytułu wykonawczego wykonalności z powodu
wygaśnięcia egzekwowanej wierzytelności na skutek potrącenia. Powództwo zostało
zabezpieczone postanowieniem z dnia 25 maja 2000 r. przez zawieszenie
postępowania egzekucyjnego.
Dnia 27 marca 2000 r. wierzyciel złożył wniosek o kontynuowanie postępowania
egzekucyjnego. Prowadząc dalej egzekucję pod sygnaturą II KM (…), komornik dnia 5
maja 2000 r. zajęła wierzytelność z rachunku powoda w Banku (…) w C. do wysokości
219 627,38 zł. Otrzymała tę kwotę dnia 11 maja 2000 r. i tego samego dnia powiadomiła
o zajęciu dłużnika. Dnia 31 maja 2000 r. pozwana komornik wydała postanowienie o
zawieszeniu postępowania egzekucyjnego w związku z postanowieniem Sądu
Okręgowego w K. z dnia 25 maja 2000 r., a dnia 1 czerwca 2000 r. przekazała
wyegzekwowaną kwotę wierzycielowi. Zajęcie wierzytelności z rachunku bankowego
dłużnik zaskarżył skargą na czynności komornika. Sąd Rejonowy w C. postanowieniem
z dnia 6 lipca 2000 r. uchylił zaskarżoną czynność komornika i nakazał pozwanej
komornik zwrot wyegzekwowanej kwoty. Na skutek zażalenia wierzyciela Sąd Okręgowy
w K. zmienił to postanowienie i oddalił skargę. Sąd stwierdził, że czynność pozwanej
komornik, polegająca na przekazaniu wierzycielowi wyegzekwowanej kwoty po
zawieszeniu postępowania egzekucyjnego, była wadliwa, ale w chwili rozpoznawania
skargi nie było już możliwe usunięcie jej skutku przez nakazanie pozwanej komornik
4
zwrotu wyegzekwowanej kwoty. W toku przeprowadzonego postępowania
egzekucyjnego pozwana komornik wyegzekwowała i przekazała wierzycielowi łącznie
653 689,38 zł. Spółka „P.(...)” obecnie znajduje się złej sytuacji finansowej. Prowadzone
przeciwko niej egzekucje okazały się bezskuteczne z powodu braku majątku.
Podkreślając zaistniałą w toku rozpoznawania sprawy zmianę stanu prawnego na
skutek uznana przez Trybunał Konstytucyjny art. 769 k.p.c. za niezgody z art. 77 ust. 1
Konstytucji (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 stycznia 2004 r., SK 26/03,
OTK-A 2004, nr 1, poz. 3), Sąd Okręgowy uznał, że odpowiedzialność pozwanych, po
wyeliminowaniu przepisu przewidującego szczególny reżim odpowiedzialności
odszkodowawczej, należy ustalić na zasadach ogólnych. Podstawę prawną
odpowiedzialności pozwanej komornik stanowi zatem art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 133, poz. 882 ze zm.;
dalej – u.k.s.e.) przewidujący za szkody wyrządzone przez komornika przed 1 września
2004 r. odpowiedzialność deliktową za działanie niezgodne z prawem, a pozwanego
Skarbu Państwa – art. 417 k.c. w rozumieniu nadanym mu wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK 2001, nr 8, poz. 256).
Podstawę odpowiedzialności solidarnej pozwanych stanowi natomiast art. 441 § 1 k.c.
Zadaniem Sądu zostały spełnione w stosunku do obu pozwanych wszystkie przesłanki
deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej. Egzekucja prowadzona z naruszeniem
prawa uszczupliła majątek powoda o wyegzekwowaną kwotę 653 689,38 zł. Zła sytuacja
finansowa wierzyciela egzekwującego i bezskuteczność prowadzonych przeciwko niemu
egzekucji świadczą o tym, że powód nie jest w stanie odzyskać od niego
wyegzekwowanej kwoty.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 stycznia 2005 r. – na skutek apelacji obu
pozwanych – zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że zasądzone
odszkodowanie obniżył do 219 627, 38 zł, a koszty sądowe – do 4 228,17 zł, oddalił obie
apelacje w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu. Akceptując podstawę prawną
odpowiedzialności pozwanych, Sąd odwoławczy nie podzielił rozstrzygnięcia co do
przypisanego przez Sąd Okręgowy pozwanym zakresu odpowiedzialności
odszkodowawczej z powodu braku jej przesłanek.
Nie doszło do naruszenia przepisów przy egzekucji kwoty 15 666,44 zł i
12 893,91 zł. Zajęcie wierzytelności z rachunku bankowego powoda w Banku (…) w C.
nastąpiło bowiem na podstawie tytułu wykonawczego i zgodnie ze wskazanym we
wniosku sposobem egzekucji. Nie ma także podstaw do przypisania pozwanej komornik
5
bezprawności działania w zakresie egzekucji kwoty 405 483,65 zł. Wprawdzie pierwotny
wniosek o wszczęcie egzekucji był dotknięty brakami formalnymi, jednakże został on
ostatecznie uzupełniony, co pozwalało potraktować go jako nowy wniosek o wszczęcie
egzekucji. Sąd nie znalazł podstaw do przypisania pozwanej komornik bezprawności
działania na skutek zastosowania sposobu egzekucji niewskazanego we wniosku o
wszczęcie egzekucji. Zdaniem Sądu nawet przypisanie pozwanej z tego powodu
bezprawności działania nie zmieniłoby oceny jej odpowiedzialności, ponieważ pomiędzy
tym działaniem a szkodą nie zachodzi związek przyczynowy.
Zachodzą natomiast podstawy do przypisania pozwanym odpowiedzialności za
szkodę spowodowaną wyegzekwowaniem kwoty 219 627,38 zł. Bezprawność działania
pozwanej komornik polega na przekazaniu tej kwoty wierzycielowi, mimo zawieszenia
przez Sąd Okręgowy postępowania egzekucyjnego (art. 179 § 3 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c.). Gdyby pozwana złożyła tę kwotę do depozytu sądowego, to ostatecznie
zostałaby ona zwrócona powodowi (art. 22 u.k.s.e.). Na skutek niedopełnienia tego
obowiązku powód poniósł szkodę, ponieważ stan majątkowy spółki „P.(...)” uniemożliwia
odzyskanie wyegzekwowanej kwoty.
Wyrok zaskarżył pozwany Skarb Państwa. W skardze kasacyjnej, opartej na
pierwszej podstawie, zarzucił naruszenie przez błędną wykładnię art. 417 w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 1 września 2004 r. oraz art. 441 § 1 k.c. i wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie jego apelacji w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Konstytucyjny kształt i model odpowiedzialności państwa – władzy publicznej za
wyrządzoną szkodę wyznacza art. 77 ust. 1 Konstytucji. Stanowi on, że każdy ma prawo
do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem
działanie organu władzy publicznej. Powszechnie znany wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK 2001, nr 8, poz. 256), do tego
modelu odpowiedzialności dostosował przewidzianą w art. 417 k.c. odpowiedzialność
Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych przy
wykonywaniu powierzonych im czynności.
W art. 77 ust. 1 Konstytucji zostało użyte sformułowanie „organ władzy publicznej,
a w art. 417 k.c. występuje natomiast pojęcie „funkcjonariusz państwowy”, przy czym
określenie tego funkcjonariusza zawiera art. 417 § 2 k.c. Nasuwa się w związku z tym
pytanie o relację między tymi pojęciami, zwłaszcza w kontekście odpowiedzialności
Skarbu Państwa.
6
Z uzasadnienia przytoczonego wyroku Trybunału Konstytucyjnego wynika, że
konstytucyjne pojęcie „organ władzy publicznej” oznacza instytucję, strukturę
organizacyjną, jednostkę władzy publicznej, z której działalnością wiąże się wyrządzenie
szkody. Nie jest to organ osoby prawnej. Skarb Państwa jako osoba prawna nie ma
bowiem organów w kategoriach prawa cywilnego. Odniesienie pojęcia „organ władzy
publicznej” do Skarbu Państwa bliższe jest konstrukcji przyjętej w art. 67 § 2 k.p.c. (za
Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki
organizacyjnej bez osobowości prawnej). Jest oczywiste, że takie rozumienie organu
władzy publicznej jako struktury organizacyjnej lub określonej jednostki organizacyjnej
nie przeczy temu, że wyrządzenie szkody i tak jest następstwem działania konkretnych
osób należących do tej struktury. Ustalenie, czy ta osoba może być uznana za
funkcjonariusza państwowego w rozumieniu art. 417 § 2 k.c. ma więc drugorzędne
znaczenie w kontekście odpowiedzialności Skarbu Państwa. Istotne jest to, czy dana
osoba wykonywała czynności o charakterze władczym (publicznoprawnym). Oczywiście
ustalenie, co stwierdził Trybunał, że bezpośrednim sprawcą szkody był funkcjonariusz
państwowy ułatwi przypisanie danego działania organowi władzy publicznej.
Nie ulega wątpliwości, że czynności o charakterze władczym (publicznoprawnym)
wykonuje komornik sądowy. Jest on bowiem – jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w
wyroku z dnia 20 stycznia 2003 r., SK 26/03 (OTK-A 2004, nr 1, poz. 3) –
monokratycznym organem, wyposażonym przez państwo w określone władcze
kompetencje zarówno wobec osób (art. 761 i 764 k.p.c.), jak i wobec innych instytucji
publicznych (art. 761 i 765 k.p.c.). Komornik został upoważniony do nakładania kar, co
jest atrybutem władzy publicznej. Zarówno art. 758 k.p.c., jak i art. 1 u.k.s.e. podkreślają
organizacyjne i funkcjonalne powiązanie komornika z władzą sądowniczą, a więc z
konstytucyjnie wyodrębnioną postacią władzy publicznej. Komornicy działają przy
sądach rejonowych, nie wchodząc jednak w ich strukturę. Nie są też organem władzy
sądowniczej (z uwagi na odmienność funkcji, niepolegającej na wymierzaniu
sprawiedliwości - art. 175 ust. 1 Konstytucji). Komornicy są strukturą wyodrębnioną,
wyposażoną we władztwo, o własnych kompetencjach. Komornik jest podległy sądowi
(podlega ustawie i orzeczeniom sądu - art. 3 u.k.s.e.). Natomiast prezes właściwego
sądu rejonowego nadzoruje (nie tylko kontroluje) jego działalność. Komorników powołuje
organ państwowy, tj. Minister Sprawiedliwości (art. 11 ust. 1 u.k.s.e.). Ponadto
symbolicznym wyrazem publicznoprawnego statusu komornika jest prawo do używania
pieczęci urzędowej z godłem państwa (art. 4 u.k.s.e.). Komornika i strony postępowania
7
egzekucyjnego (wierzyciela i dłużnika) nie łączy z komornikiem stosunek o charakterze
prywatnoprawnym, lecz stosunek publicznoprawny. Z tego, że świadczenia
egzekwowane przez komornika mają charakter cywilnoprawny, nie wynika, że także
sama egzekucja tych świadczeń ma taki sam charakter. Wierzyciela i komornika nie
łączy cywilnoprawny stosunek zlecenia. Z uwagi bowiem na zasadę państwa prawa,
przymusowe wykonywanie wyroków w sprawach cywilnych nie odbywa się w drodze
osobistych działań wierzyciela, ani osób, którym zleca on wykonanie wyroku. We
współczesnym państwie przyjmuje się założenie, iż stosowanie środków przymusu jest
monopolem państwa. Egzekucja wyroków sądowych odbywa się więc w ramach
kompetencji przyznanych egzekutorowi przez ustawę, nie zaś na zlecenie wierzyciela.
Komornik działa w interesie wierzyciela, jednakże dlatego tylko, że tej osobie sąd w
egzekwowanym orzeczeniu zapewnił ochronę publicznoprawną. Komornik jest więc
powołany do wykonywania orzeczeń sądowych w drodze przymusowej egzekucji
świadczeń pieniężnych i niepieniężnych, a także wykonywania innych czynności
określonych w ustawach. Posiada – w ramach wykonywanych zadań i pełnionej funkcji –
władcze kompetencje wobec innych podmiotów stosunków prawnych. W celu
wykonywania swych zadań komornik dysponuje zespołem środków osobowych i
rzeczowych w postaci kancelarii komorniczej. Funkcjonowanie urzędu komornika opiera
się na oczywistym założeniu, że nie wszyscy dłużnicy spełnią dobrowolnie i we
właściwym czasie obowiązki ustalone w wyroku sądowym. Dlatego konieczne jest
stworzenie instytucji dysponującej środkami przymusu w celu zapewnienia
posłuszeństwa orzeczeniom sądów. Z zasady państwa prawa (a nawet z pewnej
niepisanej zasady przyjętej we współczesnych państwach cywilizowanych) wynika, że
przymusu tego nie mogą stosować sami wierzyciele, lecz tylko instytucja władzy
publicznej.
Z przestawionych wywodów wynika, że Sąd Apelacyjny trafnie uznał – wbrew
odmiennym zapatrywaniom skarżącego – iż art. 417 k.c., w brzmieniu sprzed dnia
1 września 2004 r. i w rozumieniu zgodnym z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, stanowi podstawę prawną odpowiedzialności Skarbu
Państwa za szkodę wyrządzoną w toku egzekucji przed dniem 1 września 2004 r.
Przytoczony wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 stycznia 2004 r., SK
26/03, wyeliminował z systemu prawa art. 769 k.p.c. stanowiący szczególną podstawę
solidarnej odpowiedzialności Skarbu Państwa i komornika. Orzeczenie
niekonstytucyjności tego przepisu nie oznaczało jednak – co wynik zarówno
8
z przywołanego wyroku Trybunału, jak i z piśmiennictwa – luki w prawie w zakresie
solidarnej odpowiedzialności Skarbu Państwa i komornika. Zgodnie z uchwałą Sądu
Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2004 r., III CZP 54/04 (OSNC 2005, nr 10, poz. 168) –
po wyeliminowaniu z systemu prawa art. 769 k.p.c. – przewidziana w art. 23 u.k.s.e.
odpowiedzialność odszkodowawcza komornika za szkodę wyrządzoną w toku egzekucji
przed dniem 1 września 2004 r. jest odpowiedzialnością deliktową za działanie
niezgodne z prawem. Dokonując takiej wykładni art. 23 u.k.s.e., Sąd Najwyższy
ukształtował odpowiedzialność komornika w zgodzie z konstytucyjnym modelem
odpowiedzialności państwa za wyrządzenie szkody. W konsekwencji deliktowa
odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez komornika, oparta na
art. 417 k.c. w brzmieniu sprzed dnia 1 września 2004 r. i w rozumieniu zgodnym z
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, oraz deliktowa
odpowiedzialność komornika, oparta na art. 23 u.k.s.e. w rozumieniu zgodnym z
uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2004 r., III CZP 54/04, mimo uchylenia
art. 769 k.p.c. uzasadniają przyjęcie – na podstawie art. 441 § 1 k.c. – solidarnej
odpowiedzialności Skarbu Państwa i komornika za szkody wyrządzone w toku egzekucji
przed dniem 1 września 2004 r.
Reasumując, podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty, że zaskarżony wyrok
został wydany z naruszeniem art. 417 k.c. w brzemieniu sprzed dnia 1 września 2004 r. i
art. 441 § 1 k.c., należało uznać za nieuzasadnione. W konsekwencji skarga kasacyjna
jako pozbawiona uzasadnionej podstawy ulega oddaleniu.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku (art.
39814
k.p.c.).