Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 647/07
POSTANOWIENIE
Dnia 18 kwietnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M. W.
przy uczestnictwie Z. W.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 kwietnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 22 czerwca 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 22 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił
apelację uczestnika postępowania o podział majątku wspólnego Z. W. od
postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego w N. z dnia 13 marca 2007 r. Tym
ostatnim postanowieniem Sąd Rejonowy ustalił, że w skład majątku wspólnego
uczestnika oraz wnioskodawczyni M. W. wchodzi gospodarstwo rolne położone w
L. i W. o powierzchni 20,27 ha.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że w czasie trwania małżeństwa, zawartego
20 kwietnia 1985 r., między uczestnikami panował ustrój wspólności majątkowej.
W czasie trwania małżeństwa w dniu 8 maja 1985 r. uczestnik postępowania zawarł
ze swoimi rodzicami umowę przekazania gospodarstwa rolnego. Umowę zawarto
w formie aktu notarialnego, a przekazanie nastąpiło na podstawie ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków
ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 268 ze zm.). W umowie zastrzeżono, że gospodarstwo
stanowić będzie majątek odrębny uczestnika postępowania. Na tej podstawie
w księdze wieczystej został dokonany wpis prawa własności uczestnika.
W tak ustalonym stanie Sąd Rejonowy przyjął, że gospodarstwo rolne
nabyte w drodze umowy przekazania zawartej przez uczestnika postępowania,
weszło w skład majątku wspólnego małżonków W. W uzasadnieniu wskazał, że
charakter prawny umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy wywołuje
kontrowersje i to zarówno pod rządem ustawy z dnia 27 października 1977 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin
(Dz.U. nr 32, poz. 140), ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 268),
jak i obowiązującej ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r., nr 7, poz. 25 ze zm.). Sporne jest także, czy
do umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy znajdują zastosowanie
przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zawierające uregulowania dotyczące
składu majątku wspólnego małżonków. W doktrynie sformułowane zostały dwa
przeciwstawne poglądy: zgodnie z pierwszym umowa ta jest pozakodeksową
3
umową nazwaną o swoistym charakterze, ściśle określoną co do podmiotów,
przedmiotu i formy i nie można stosować do niej przepisów dotyczących umowy
darowizny, a tym samym przekazane gospodarstwo wchodzi do majątku wspólnego
małżonków, według drugiego zaś jest to umowa darowizny w rozumieniu art. 888
i nast. k.c. i gospodarstwo będące jej przedmiotem pozostaje poza granicami
majątku wspólnego. W doktrynie przeważa pogląd, że przekazane gospodarstwo
wchodzi do majątku wspólnego małżonków, natomiast w judykaturze można mówić
o utrwalonym poglądzie tej samej treści. Sąd Rejonowy przywołał uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05,
w której jednoznacznie wyrażony został pogląd, że umowa przekazania
gospodarstwa rolnego jest wyodrębnioną umową prawa cywilnego, różną od
umowy darowizny, a nabyte w wyniku jej zawarcia przez jednego małżonka
gospodarstwo rolne wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków pozostających
w ustroju wspólności ustawowej. Sąd Rejonowy wskazał także, że nie została
przewidziana możliwość wyłączenia skutku w postaci wejścia gospodarstwa
rolnego do majątku wspólnego małżonków i nieskuteczne jest zawarte w umowie
zastrzeżenie, że gospodarstwo ma wejść do majątku uczestnika postępowania.
Apelacja uczestnika postępowania została oddalona przez Sąd Apelacyjny,
który podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji. W obszernym uzasadnieniu
wywiedziono, z odwołaniem się do treści uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05 (OSNC 2006, nr 5, poz. 79),
że umowa przekazania gospodarstwa rolnego jest samoistną umową przeniesienia
własności, do której nie stosuje się przepisów o darowiźnie. Skoro gospodarstwo
zostało nabyte przez uczestnika w czasie trwania małżeństwa i ustroju wspólności
ustawowej, to weszło ono do majątku wspólnego małżonków. Bez znaczenia
pozostaje okoliczność, że stroną umowy był tylko jeden z małżonków. Sąd drugiej
instancji podkreślił dodatkowo, że cechą wspólną wszystkich uregulowań
dotyczących przeniesienia własności gospodarstwa rolnego jest możliwość
dokonania tego zarówno na rzecz jednego małżonka, jak i obojga. Pogląd
wyrażony w powoływanej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 25 listopada 2005 r., uwzględniający stan prawny pod rządem ustawy z dnia
27 października 1977 r., pozostaje zatem aktualny także w odniesieniu do stanu
4
obowiązującego pod rządami ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., jak również ustawy
z dnia 20 grudnia 1990 r.
Skarga kasacyjna uczestnika postępowania oparta została na podstawie
naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Wskazuje się w niej
naruszenie art. 33 pkt 2 i art. 32 § 1 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym do dnia
19 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy dla porządku wskazać, że rozpoznając
niniejszą sprawę należy kierować się uregulowaniami obowiązującymi w dacie
zawarcia umowy przekazania gospodarstwa rolnego, tzn. w dniu 8 maja 1985 r.
Oznacza to, że decydować będą normy zawarte w art. 32 i 33 k.r.o. w brzmieniu
sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz.U. nr 162, poz.
1691) oraz regulacje zawarte w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 268
ze zm.; tekst jedn. Dz.U. z 1989 r., nr 24, poz. 133 ze zm.).
Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 32 § 1 stanowił, że dorobkiem
małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności
ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Z art. 33 pkt 2 k.r.o.
wynikało zaś, że ustawodawca uczynił wyjątek od reguły z art. 32 § 1 w zakresie
przedmiotów nabytych przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, które wchodziły do
majątku odrębnego (obecnie osobistego) małżonka - spadkobiercy, zapisobiercy
lub obdarowanego, chyba że spadkodawca lub darczyńca zdecydował, że mają
one wejść do majątku wspólnego małżonków. (Stan prawny w tym zakresie nie
uległ zmianie - por. art. 31 § 1 i art. 33 pkt 2 k.r.o.).
Wobec takiego uregulowania zawartego w kodeksie rodzinnym
i opiekuńczym rozstrzygnięcie, czy gospodarstwo rolne przekazane jednemu
z małżonków wchodziło do majątku wspólnego następcy i jego współmałżonka,
uzależnione zostało od oceny charakteru prawnego umowy przekazania
gospodarstwa rolnego następcy. Ocena taka, dokonywana na podstawie ustawy
z dnia 14 grudnia 1982 r., nie jest łatwa ze względu na brak jednoznacznych
uregulowań ustawowych. W art. 2, zawierającym definicje pojęć używanych
5
w ustawie, w pkt 6 wskazano, że przez przekazanie gospodarstwa rolnego rozumie
się nieodpłatne przeniesienie posiadania, a jeżeli rolnik jest właścicielem - także
własności gospodarstwa na rzecz następcy (lit. a), a jeżeli rolnik nie ma następcy
spełniającego warunki określone w ustawie albo następca odmówił przejęcia
gospodarstwa - odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie posiadania, a jeżeli rolnik
jest właścicielem - także własności gospodarstwa na rzecz dowolnej osoby
fizycznej albo prawnej stosownie do przepisów kodeksu cywilnego, z wyjątkiem
zamiany na inne gospodarstwa rolne, albo wydzierżawienie gruntów wchodzących
w skład gospodarstwa rolnego osobie niebędącej małżonkiem, zstępnym,
małżonkiem zstępnego rolnika i nie pozostającej z rolnikiem we wspólnym
gospodarstwie domowym, na podstawie umowy dzierżawy zawartej co najmniej na
okres dziesięciu lat (lit. b). Natomiast w rozdziale 4 tej ustawy zatytułowanym
„Przekazywanie gospodarstw rolnych" wskazano jedynie, że przekazanie
gospodarstwa rolnego następcy albo innej osobie następuje w drodze umowy
zawartej w formie aktu notarialnego (art. 59 ust. 1), a przekazanie gospodarstwa
rolnego przez rolnika będącego tylko posiadaczem lub przekazanie gospodarstwa
przez wydzierżawienie następuje w drodze umowy sporządzonej przez odpowiedni
organ administracji (art. 59 ust. 2).
Przy takim stanie prawnym od początku występowały kontrowersje co do
charakteru prawnego umowy przekazania gospodarstwa rolnego. W doktrynie
prezentowano szereg stanowisk, jednak w istocie sprowadzają się one do dwóch
zasadniczych: według pierwszego umowa przekazania gospodarstwa rolnego jest
umową darowizny albo umową, do której przepisy o umowie darowizny mają
zastosowanie w drodze analogii; według drugiego umowa przekazania jest
swoistym rodzajem umowy przeniesienia własności i posiada cechy odróżniające ją
od umowy darowizny. To drugie stanowisko przeważa w doktrynie; na tle przepisów
ustawy z dnia 27 października 1977 r. podzielił je Sąd Najwyższy w uchwale
siedmiu sędziów z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05 (OSNC 2006, nr 5, poz.
79).
Powyższe stanowisko, zdaniem składu orzekającego w niniejszej sprawie,
nie może zostać podtrzymane na tle uregulowań ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
Z przedstawionych już uregulowań tej ustawy wynika bowiem jednoznacznie, że
6
przekazanie gospodarstwa rolnego następcy dokonywane jest w drodze zawarcia
nieodpłatnej umowy przeniesienia własności (lub posiadania - art. 2 pkt 6 b; ta
sytuacja nie występuje jednak w rozpoznawanej sprawie i nie ma potrzeby
dokonywać jej analizy) gospodarstwa rolnego na następcę przy czym obowiązuje
ustawowy wymóg zachowania formy aktu notarialnego (art. 59 ust. 1). Skoro zaś
mamy do czynienia z umownym przeniesieniem własności gospodarstwa rolnego
pod tytułem nieodpłatnym, należy przyjąć, że do umowy przekazania gospodarstwa
rolnego następcy należy stosować w drodze analogii przepisy kodeksu cywilnego
i innych ustaw o umowie darowizny. Chodzi przy tym nie tylko o art. 888 i nast. k.c.,
ale również pozostałe przepisy kodeksu cywilnego, w których mowa jest
o darowiznach (np. przepisy księgi czwartej). Należy także, konsekwentnie,
stosować do analizowanej umowy przepisy dotyczące darowizn zawarte w innych
aktach zawierających regulacje stosunków cywilnoprawnych, w tym uregulowania
zawarte w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
Odnosząc powyższe rozważania do stanu istniejącego w rozpoznawanej
sprawie trzeba stwierdzić, że gospodarstwo rolne, którego własność przeszła na
następcę rolnika, pozostającego w związku małżeńskim i ustroju wspólności
majątkowej, w wyniku zawarcia umowy przekazania gospodarstwa rolnego
pomiędzy nim a przekazującym, weszło do jego majątku odrębnego. Za takim
stanowiskiem, poza przywołanymi już uregulowaniami zawartymi w art. 2 pkt 6 i art.
59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., przemawia także ratio legis uregulowań
zawartych w art. 32 § 1 i art. 33 pkt 2 k.r.o. (obecnie art. 31 § 1 i 33 pkt 2 k.r.o.).
Zawarty w art. 33 pkt 2 k.r.o. wyjątek od zasady, że przedmioty majątkowe nabyte
w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego lub oboje małżonków
wchodzą do majątku wspólnego, obejmuje sytuację, gdy nabycie określonego
przedmiotu następuje nieodpłatnie, w wyniku działania przepisów ustawy
(dziedziczenie ustawowe) lub jednostronnej czynności prawnej podmiotu
dokonującego rozporządzenia (dziedziczenie testamentowe, zapis), albo też
w wyniku czynności prawnej dwustronnej, ale charakteryzującej się nieodpłatnością
(darowizna). Ustawodawca w takich przypadkach istotne znaczenie nadał dwóm
okolicznościom: nabyciu przedmiotu majątkowego nieodpłatnie oraz woli
dotychczasowego uprawnionego (spadkodawcy, darczyńcy). Wola spadkodawcy
7
lub darczyńcy przesądza o wejściu przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego
bądź do majątku osobistego (poprzednio odrębnego),
W rozpoznawanej sprawie nabycie gospodarstwa rolnego przez uczestnika
postępowania nastąpiło pod tytułem darmym. Co więcej, w umowie przekazania
gospodarstwa rolnego, którą zawarł on z rodzicami w dniu 8 maja 1985 r., znalazło
się wyraźne postanowienie, że przekazywane gospodarstwo ma wejść do jego
majątku odrębnego. Sądy orzekające przyjęły, że taka klauzula nie ma mocy
prawnej, gdyż wola przekazującego nie może wyłączyć skutku następującego ex
legę, z mocy art. 32 § 1 k.r.o. (obecnie art. 31 § 1 k.r.o.). Takie stanowisko było
rezultatem uznania umowy przekazania gospodarstwa rolnego za czynność
prawną, do której nie mają zastosowania przepisy dotyczące darowizny. Sąd
Najwyższy prezentuje odmienny pogląd i dlatego inna też musi być ocena
wspomnianej klauzuli umownej. Bowiem, skoro darczyńca, a także przekazujący
może wyrazić wolę, aby gospodarstwo rolne weszło do majątku wspólnego
małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej i wyłączyć moc wiążącą
uregulowania zawartego w art. 33 pkt 2 in principio k.r.o., to tym bardziej może
wyrazić wolę respektowania wskazanego przepisu.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).