Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 kwietnia 2008 r.
II UK 262/07
Wymaganie posiadania wyższego wykształcenia z odpowiednim przygo-
towaniem pedagogicznym stawiane pracownikom zatrudnionym na stanowi-
skach kierowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy (art. 1 ust.1 pkt 5 w
związku z art. 9 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczy-
ciela, jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm.) warunkuje możli-
wość zaliczenia okresów zatrudnienia w tym charakterze jako pracy nauczy-
ciela (pracy w szczególnym charakterze), umożliwiającej ubieganie się o eme-
ryturę w obniżonym wieku emerytalnym.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera
(sprawozdawca), Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 kwietnia
2008 r. sprawy z wniosku Janusza L. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w W. o emeryturę, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 kwietnia 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z 25 lipca 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w W.
odmówił ubezpieczonemu Januszowi L. przyznania prawa do emerytury (w wieku
obniżonym) w oparciu o art. 88 ustawy z 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela i nie
zaliczył mu - do okresów pracy w szczególnym charakterze - pracy na stanowiskach
kierowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy, wobec nielegitymowania się przez
wnioskodawcę wyższym wykształceniem w okresie zatrudnienia na tych stanowi-
skach.
Od powyższej decyzji odwołanie wniósł ubezpieczony, domagając się przy-
znania mu emerytury w wieku obniżonym. Twierdził, że spełnia wymagania kwalifika-
2
cyjne określone w art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela - w szczególności posiada
wyższe wykształcenie, ponieważ ukończył studia o profilu nauczycielskim oraz kurs
zorganizowany na podstawie art. 70 ust. 4 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o syste-
mie oświaty.
W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wyjaśnił, że wnioskodawca udo-
wodnił jedynie 1 rok, 8 miesięcy i 14 dni pracy nauczycielskiej, natomiast nie uznano
jako pracy nauczyciela jego zatrudnienia na stanowisku Komendanta OHP, ponieważ
w czasie tego zatrudnienia nie zostały przez niego spełnione warunki określone w
art. 1 ust. 2 pkt 5 w związku z art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela, a ponadto ubez-
pieczony nie wykazał, aby stosunek pracy wygasł w warunkach uprawniających do
emerytury.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem
z 4 grudnia 2006 r. [...] oddalił odwołanie. Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca
urodził się 18 czerwca 1950 r., studiował od października 1968 r. do 29 września
1972 r. na Uniwersytecie W. na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych i po
zaliczeniu ośmiu semestrów uzyskał absolutorium. Dyplom ukończenia studiów wyż-
szych uzyskał 17 grudnia 1999 r., a następnie 25 sierpnia 2003 r. ukończył studia
podyplomowe. Wnioskodawca pracował na różnych kierowniczych stanowiskach w
Komendzie Stołecznej OHP i był Komendantem Głównym OHP. W okresie od 23
marca 1992 r. do 26 czerwca 1992 r. był słuchaczem kursu pedagogicznego dla in-
struktorów praktycznej nauki zawodu, który to kurs został zgłoszony w Kuratorium
Oświaty i Wychowania w N.S. na podstawie art. 70 ust. 4 ustawy z dnia 7 września
1991 r. o systemie oświaty. Od września 1991 r. do czerwca 1995 r. i od września
1998 r. do czerwca 2005 r. wnioskodawca prowadził zajęcia z młodzieżą z zakresu
wychowania obywatelskiego i wiedzy o Polsce w różnych województwach, jednak
zdaniem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zajęcia takie nie były zajęciami dydak-
tycznymi ani wychowawczymi w rozumieniu art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela.
Sąd Okręgowy stwierdził, że w odniesieniu do pracowników zatrudnionych w
Ochotniczych Hufcach Pracy za pracę w szczególnym charakterze (pracę nauczy-
ciela w rozumieniu art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela) można uznać jedynie pracę
na stanowiskach wychowawców, pedagogów i stanowiskach kierowniczych z kwalifi-
kacjami określonymi w art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela, związaną z wykonywa-
niem pracy dydaktycznej i wychowawczej co najmniej w połowie obowiązującego
czasu pracy. Wnioskodawca domagał się zaliczenia jako pracy pedagogicznej za-
3
trudnienia od 15 marca 1977 r. do 28 lutego 1979 r., od 1 września 1981 r. do 12
czerwca 1990 r., od 1 września 1990 r. do 10 czerwca 1995 r., a więc pracy wykony-
wanej przez przeszło 10 lat w okresie poprzedzającym odbycie kursu instruktora
praktycznej nauki zawodu i przed uzyskaniem tytułu zawodowego magistra, co na-
stąpiło 17 grudnia 1999 r. Ponadto ubezpieczony żądał zaliczenia jako pracy w
szczególnym charakterze okresów od 1 września 1998 r. do 15 grudnia 2003 r. i od
15 grudnia 2000 r. do 2 stycznia 2006 r.
Sąd pierwszej instancji stwierdził, że do uzyskania prawa do emerytury w
oparciu o art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm., powoływanej dalej jako „ustawa o emeryturach i rentach”) wnioskodawca, który
osiągnął wiek 55 lat, musiałby udowodnić 30-letni okres zatrudnienia oraz 20 lat
pracy w szczególnym charakterze, jak tego wymaga art. 88 ustawy Karta Nauczy-
ciela. Zdaniem Sądu Okręgowego, dla nabycia prawa do emerytury w oparciu o ten
przepis, stosownie do art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela, wnioskodawca musiałby
legitymować się dyplomem ukończenia studiów wyższych na określonym kierunku
oraz przygotowaniem pedagogicznym, których nie posiadał w okresie zatrudnienia.
Powyższy wyrok zaskarżył apelacją wnioskodawca. W apelacji zarzucił naru-
szenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z
art. 88 ust. 1 i art. 1 ust. 2 pkt 5 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela,
w wyniku przyjęcia, że nie wykonywał pracy w szczególnym charakterze w rozumie-
niu art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela, a także wskazał na sprzeczność ustaleń
Sądu z zebranym w sprawie materiałem dowodowym.
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z 3 kwietnia 2007 r. [...] oddalił apela-
cję wnioskodawcy. Sąd drugiej instancji ustalił, że ubezpieczony składając 28 kwiet-
nia 2006 r. wniosek o przyznanie prawa do emerytury, swoje roszczenie wywiódł z
art. 32 ust. 3 w związku z art. 24 (w brzmieniu wówczas obowiązującym) ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Na podstawie tych
przepisów, prawo do ubiegania się o emeryturę w wieku obniżonym zachowuje
osoba zatrudniona w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze po
spełnieniu warunków do jej nabycia w oparciu o przepisy szczególne, w tym wypadku
Kartę Nauczyciela. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (jednolity
tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 56, poz. 357 ze zm.) w art. 1 ust. 1 stanowi, że ustawie
4
podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w
jednostkach wymienionych w tym przepisie, a także inni pracownicy wymienieni w
art. 1 ust. 2 pkt 4 i 5. Stosownie do art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela, który wszedł
w życie 6 kwietnia 2000 r., ustawie podlegają także pracownicy zatrudnieni w Ochot-
niczych Hufcach Pracy na stanowiskach wychowawców, pedagogów oraz na stano-
wiskach kierowniczych, posiadający kwalifikacje, o których mowa w art. 9 ust. 1 pkt
1, wykonujący pracę dydaktyczną i wychowawczą co najmniej w połowie obowiązują-
cego ich czasu pracy. Od 6 kwietnia 2000 r. do art. 91b Karty Nauczyciela dodano
także ust. 2a, stanowiący, że do pracowników, o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 4 i
5, mają zastosowanie art. 6, 51, 64 ust. 3, art. 86-88 i 90, a zatem także przepisy
dotyczące przejścia na emeryturę bez ograniczenia wieku emerytalnego. Dla skorzy-
stania z prawa do tego świadczenia osoba wymieniona w ustawie musi się legitymo-
wać co najmniej 30-letnim ogólnym okresem zatrudnienia, w tym 20-letnim okresem
pracy w szczególnym charakterze, oraz powinna rozwiązać stosunek pracy na swój
wniosek, a w wypadku osoby urodzonej po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia
1969 r. prawo to może nabyć, jeżeli nie przystąpiła do otwartego funduszu emerytal-
nego albo złożyła wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w
otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych, na dochody budżetu państwa.
Wszystkie przepisy prawa z zakresu ubezpieczeń społecznych są przepisami
bezwzględnie obowiązującymi i brak nawet jednego z warunków, niezbędnych do
nabycia prawa do żądanego świadczenia, powoduje niestwierdzenie do niego prawa.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że ubiegając się o prawo do emerytury na podstawie art.
88 Karty Nauczyciela wnioskodawca powinien spełnić wszystkie przesłanki określone
nie tylko w tym przepisie, ale także w art. 1 ust. 2 pkt 5 i w art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty
Nauczyciela.
Poza sporem było, że wnioskodawca legitymuje się ponad 30-letnim okresem
zatrudnienia, a jak wynika ze świadectwa pracy z 28 kwietnia 2006 r. stosunek pracy
został z nim rozwiązany z dniem 30 kwietnia 2006 r. na jego wniosek w związku z
przejściem na emeryturę. Poza sporem było także zaliczenie wnioskodawcy przez
organ rentowy - jako pracy w szczególnym charakterze - pracy w charakterze nau-
czyciela od 18 października 1982 r. do 30 czerwca 1983 r. i od 1 września 1983 r. do
31 sierpnia 1984 r. w wymiarze 1 roku, 8 miesięcy i 14 dni. W latach 1977-2006
wnioskodawca pracował jako Komendant Wojewódzki OHP w W. oraz Komendant
5
Główny OHP. Sąd Apelacyjny stwierdził, że okres zatrudnienia na stanowiskach kie-
rowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy uważa się za pracę w szczególnych wa-
runkach między innymi wówczas, gdy osoba wykonująca taką pracę posiada kwalifi-
kacje, o których stanowi art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela, przy czym kwalifikacje
muszą być potwierdzone wyższym wykształceniem z odpowiednim przygotowaniem
pedagogicznym lub ukończeniem zakładu kształcenia nauczycieli. Sąd drugiej in-
stancji podkreślił, że wnioskodawca studiował w latach 1968/1969 - 1971/1972 i uzy-
skał absolutorium na kierunku nauki polityczne - specjalność nauczycielska w Insty-
tucie Nauk Politycznych Uniwersytetu W., jednak tytuł zawodowy magistra uzyskał
dopiero 17 grudnia 1999 r., a zatem do tej daty nie posiadał wyższego wykształcenia.
Sąd Apelacyjny, powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego (wyrok z 19 wrze-
śnia 2002 r., I PKN 406/01 OSNAPiUS - wkł. z 2003 nr 7, poz. 10) oraz Naczelnego
Sądu Administracyjnego (wyrok z 27 listopada 2001 r., II SA 2133/01, LEX nr 84359),
uznał, że posiadanie wyższego wykształcenia (w rozumieniu art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty
Nauczyciela) oznacza legitymowanie się odpowiednim dyplomem ukończenia stu-
diów na określonym kierunku. Ubezpieczony do daty uzyskania dyplomu ukończenia
studiów wyższych, czyli do 17 września 1999 r., nie spełniał warunku dotyczącego
legitymowania się wyższym wykształceniem, a skoro jego zatrudnienie na stanowi-
sku Komendanta Głównego OHP trwało do 30 kwietnia 2006 r., to od chwili uzyska-
nia wyższego wykształcenia był to niewystarczający okres dla stwierdzenia (wraz z
okresem zaliczonym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych) 20-letniego zatrudnie-
nia w szczególnych warunkach. Sąd Apelacyjny nie zgodził się z twierdzeniem wnio-
skodawcy, że od 29 czerwca 1992 r., czyli od dnia ukończenia kursu pedagogiczne-
go instruktorów praktycznej nauki zawodu, posiadał on odpowiednie wykształcenie,
wobec tego nie można było uznać, że wnioskodawca przez cały sporny okres posia-
dał kwalifikacje określone art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela. W ocenie Sądu Ape-
lacyjnego okoliczność, że w krótkim okresie wnioskodawca był zatrudniony jako nau-
czyciel historii (od 18 października 1982 r. z przerwą do 31 sierpnia 1983 r.), świad-
czy jedynie o tym, że pracował on w szczególnych warunkach, a nie że spełniał kwa-
lifikacje, o jakich mowa w art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela. W spornych okresach
nie był bowiem nauczycielem a pracownikiem, do którego mają zastosowanie przepi-
sy Karty Nauczyciela. Dla uznania pracy ubezpieczonego jako pracy w szczególnych
warunkach konieczne było spełnienie wymagań dotyczących kwalifikacji zawodo-
6
wych określonych w tym przepisie przez cały okres pełnienia funkcji kierowniczych w
OHP (co najmniej przez okres brakujący do 20 lat pracy w szczególnych warunkach).
Od powyższego wyroku skargę kasacyjną wniósł pełnomocnik wnioskodawcy,
zaskarżając wyrok ten w całości.
Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 32 ust. 1 i ust. 3 pkt 5 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w
związku z art. 88, art. 1 ust. 2 pkt 5 i art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r.
Karta Nauczyciela, polegającą na bezzasadnym przyjęciu za warunek zaliczenia
okresów zatrudnienia w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach kierowniczych
jako zatrudnienia w warunkach szczególnych, aby pracownik ten posiadał wyższe
wykształcenie przez cały okres zatrudnienia, gdy tymczasem okoliczność ta powinna
być badana jedynie na dzień złożenia wniosku o przyznanie prawa do emerytury.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty
sprawy przez zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w całości i zmianę
wyroku Sądu Okręgowego i orzeczenie o przysługiwaniu odwołującemu się prawa do
wcześniejszej emerytury. Skarżący wniósł o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpo-
znania, ponieważ na gruncie przytoczonych w skardze przepisów powstaje istotne
zagadnienie prawne, czy stawiane pracownikom zatrudnionym w Ochotniczych Huf-
cach Pracy na stanowiskach kierowniczych wymaganie posiadania wyższego wy-
kształcenia (art. 1 ust. 2 pkt 5 w związku z art. 9 ust. 1 Karty Nauczyciela) jest wa-
runkiem formalnym uznania okresu zatrudnienia takiego pracownika za pracę w wa-
runkach szczególnych, czy też jest jedynie warunkiem możliwości ubiegania się o
wcześniejszą emeryturę. Pełnomocnik skarżącego podkreślił, że ubezpieczony był
zatrudniony przez okres ponad 20 lat na stanowiskach kierowniczych w Ochotni-
czych Hufcach Pracy. Podczas tego zatrudnienia w wymiarze co najmniej pół etatu
wykonywał pracę dydaktyczną. Na dzień złożenia wniosku o emeryturę ubezpieczo-
ny legitymował się wyższym wykształceniem, a zatem spełniał wszelkie przesłanki
uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury. Stawianie przez Sąd wymagania, aby
dla zaliczenia tych okresów zatrudnienia jako pracy w warunkach szczególnych nie-
zbędne było posiadanie w tych okresach wyższego wykształcenia, jest „stosowaniem
prawa wstecz” i nie znajduje uzasadnienia w przywołanych przepisach.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw. Zarzucono w niej jedynie
naruszenie art. 32 ust. 1 i ust. 3 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 88, art. 1 ust.
2 pkt 5 i art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela. W związku
z niezakwestionowaniem przez skarżącego podstawy faktycznej wyroku Sądu Apela-
cyjnego, w postępowaniu kasacyjnym wiążące były ustalenia faktyczne stanowiące
podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Przepisy ustawy o emeryturach i rentach stanowią, że ubezpieczonym uro-
dzonym przed 1 stycznia 1949 r., będącym pracownikami, o których mowa w art. 32
ust. 2-3 tej ustawy, zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1 tej
ustawy (art. 32 ust. 1). Dla celów ustalenia uprawnień, o których mowa w art. 32 ust.
1, za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się, między in-
nymi, nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonu-
jących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r.
Karta Nauczyciela (art. 32 ust. 3 pkt 5).
Z kolei Karta Nauczyciela przewiduje, że nauczyciele mający trzydziestoletni
okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, zaś
nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i
schronisk dla nieletnich - dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wy-
konywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym, mogą - po
rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy - przejść na emeryturę (art. 88 ust. 1).
Ustawie Karta Nauczyciela podlegają również, w zakresie określonym ustawą, pra-
cownicy zatrudnieni w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach wychowawców,
pedagogów oraz na stanowiskach kierowniczych, posiadający kwalifikacje, o których
mowa w art. 9 ust. 1 pkt 1, wykonujący pracę dydaktyczną i wychowawczą co naj-
mniej w połowie obowiązującego ich czasu pracy (art. 1 ust. 2 pkt 5). Stanowisko na-
uczyciela może zajmować osoba, która posiada wyższe wykształcenie z odpowied-
nim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i
podejmuje pracę na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacje (art. 9
ust. 1 pkt 1).
Naruszenia przytoczonych powyżej przepisów skarżący upatruje w bezzasad-
nym - jego zdaniem - przyjęciu przez Sąd Apelacyjny, że warunkiem zaliczenia okre-
8
sów zatrudnienia w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach kierowniczych
jako zatrudnienia w warunkach szczególnych (pozwalającego na skorzystanie z
przywileju nabycia uprawnień emerytalnych w wieku obniżonym) jest posiadanie
przez pracownika wyższego wykształcenia przez cały okres zatrudnienia w Ochotni-
czych Hufcach Pracy, podczas gdy - zdaniem skarżącego - okoliczność ta (posiada-
nie wyższego wykształcenia) powinna być badana w odniesieniu do dnia złożenia
wniosku o przyznanie prawa do emerytury.
W ocenie Sądu Najwyższego skarżący nie ma racji, zaś wykładnia przytoczo-
nych przepisów ustawy o emeryturach i rentach oraz ustawy Karta Nauczyciela do-
konana przez Sąd Apelacyjny nie budzi zastrzeżeń. Ubezpieczony wystąpił o przy-
znanie emerytury nauczycielskiej na podstawie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, po-
wołując się na spełnienie warunków z niego wynikających. Przepis ten nie pozostaje
w bezpośrednim związku normatywnym z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i reguluje odrębną podstawę prawa do emery-
tury nauczycielskiej (emerytury w wieku obniżonym), przewidującą własne przesłanki
nabycia tego prawa. Chociaż art. 86 Karty Nauczyciela, według którego nauczyciel
zaliczany jest do pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze, za-
wiera znane ustawie o emeryturach i rentach pojęcie „praca w szczególnym charak-
terze,” to nie odsyła do przepisów tej ustawy. Co więcej, art. 32 ust. 5 oraz art. 47
ustawy o emeryturach i rentach wyraźnie przewidują, że odrębne przepisy określają
zasady przechodzenia na emeryturę, bez względu na wiek, nauczycieli urodzonych
przed dniem 1 stycznia 1949 r. oraz urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed
dniem 1 stycznia 1969 r. Wynika z nich zatem wprost, że Karta Nauczyciela określa
swoje własne warunki nabycia prawa do emerytury nauczycielskiej. Jedynym odesła-
niem do przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych, zawartym w art. 88 Karty Nauczyciela, jest jego ust. 2 dotyczący podstawy
wymiaru emerytury. Wnioskodawca urodził się po 1 stycznia 1949 r., a zatem art. 32
ustawy o emeryturach i rentach w ogóle nie miał do niego zastosowania, choćby ze
względu na datę urodzenia.
Sąd Najwyższy w wyroku z 30 lipca 2003 r., II UK 323/02 (OSNP 2004 nr 11,
poz. 197), stwierdził, że po wejściu w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyraźnie zarysowały się
dwa odrębne systemy emerytalne nauczycieli, wywodzące się z potraktowania pracy
nauczycielskiej jako zatrudnienia w szczególnym charakterze: pierwszy, związany z
9
wykonywaniem pracy w szczególnym charakterze, określonej w przepisach rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pra-
cowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
(Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) w związku z art. 32 i 46 ustawy o emeryturach i rentach i
drugi, w którym warunki emerytalne regulowane są przepisami odrębnymi. Podkreślił,
że brak związku normatywnego między przepisami regulującymi świadczenia dla
pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze a przepisami Karty
Nauczyciela wynikał także wcześniej wprost z ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
W przepisach przewidujących świadczenia dla pracowników zatrudnionych w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie wymieniono nauczycieli (por.
art. 53 ust. 3 tej ustawy), stwierdzając w art. 53 ust. 4, że uprawnienia z tytułu szcze-
gólnego charakteru zatrudnienia nauczycieli regulują odrębne przepisy. W wyroku
tym odwołano się do wykładni historycznej, która prowadzi do wniosku, że prawo do
emerytury nauczycielskiej, zawsze wywodzone z faktu zatrudnienia w szczególnym
charakterze, określanego niegdyś jako zatrudnienie I kategorii, łączyło się z odręb-
nym od reguł powszechnych, dotyczących pozostałych pracowników wykonujących
pracę w szczególnym charakterze, ustaleniem warunków, pod którymi nauczyciel
mógł być zaliczony do pracowników tej kategorii.
Przepis art. 86 Karty Nauczyciela, w obecnym brzmieniu, nie precyzuje okre-
ślenia „praca w szczególnym charakterze” - poza stwierdzeniem, że nauczyciel zali-
czany jest do pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze - ani też
nie odsyła do jego prawnej definicji ustalonej w innych przepisach. Ani ten przepis,
ani art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela nie definiują wprost pojęcia”praca w szczególnym
charakterze” w odniesieniu do pracy nauczyciela. Należy mieć jednak na uwadze, że
przepisy te, z mocy art. 32 ust. 5 i 47 ustawy o emeryturach i rentach, należą do
systemu emerytalnego i do interpretacji użytych w art. 88 ust. 1 pojęć - „okres za-
trudnienia” i „wykonywanie pracy w szczególnym charakterze” - stosuje się definicje
obowiązujące w tym systemie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 maja 2005 r.,
II UK 219/04, OSNP 2005 nr 22, poz. 361; z dnia 5 maja 2005 r., II UK 215/04,
OSNP 2005 nr 22, poz. 360).
Jak wynika z ustaleń faktycznych Sądu Apelacyjnego - wiążących w postępo-
waniu kasacyjnym - skarżący (ubiegający się o prawo do emerytury w wieku obniżo-
nym) nie był w okresie swojego zatrudnienia w Ochotniczych Hufcach Pracy nauczy-
10
cielem - nie był zatrudniony na stanowisku nauczyciela, wychowawcy lub innego pra-
cownika pedagogicznego, jak to przewiduje art. 1 ust. 1 lub ust. 1a Karty Nauczycie-
la, a placówką jego zatrudnienia nie była szkoła w rozumieniu art. 1 ust. 1 lub ust. 1a
tej ustawy (art. 3 pkt 1 i 2 Karty Nauczyciela). Do ubezpieczonego stosuje się przepi-
sy Karty Nauczyciela (verba legis: ubezpieczony „podlega ustawie”) jako do pracow-
nika zatrudnionego w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowisku kierowniczym (art.
1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela) i tylko z tego tytułu, a nie jako do nauczyciela w ro-
zumieniu definicji zawartej w art. 3 pkt 1 Karty Nauczyciela. Ustawie Karta Nauczy-
ciela podlegają również, w zakresie określonym ustawą, pracownicy zatrudnieni w
Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach kierowniczych (ubezpieczony spełnia
ten warunek zaliczenia jego pracy do pracy w szczególnym charakterze), jednak je-
dynie ci, którzy posiadają kwalifikacje, o których mowa w art. 9 ust. 1 pkt 1, a po-
nadto wykonują pracę dydaktyczną i wychowawczą co najmniej w połowie obowią-
zującego ich czasu pracy (art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela). Kwalifikacje, o któ-
rych mowa w art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela, dotyczą między innymi wykształ-
cenia. Zgodnie z tym przepisem, stanowisko nauczyciela może zajmować osoba,
która posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym
lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje pracę na stanowisku, do
którego są to wystarczające kwalifikacje. W rozpoznawanej sprawie na etapie postę-
powania kasacyjnego problemem wymagającym rozstrzygnięcia jest jedynie to, czy
wymaganie dotyczące posiadania wyższego wykształcenia z odpowiednim przygo-
towaniem pedagogicznym powinno dotyczyć (całego) okresu zatrudnienia na stano-
wiskach kierowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy, czy też jest jedynie formal-
nym warunkiem ubiegania się o emeryturę w wieku obniżonym, a zatem powinno być
objęte badaniem nie w odniesieniu do całego okresu zatrudnienia w szczególnym
charakterze, a jedynie na dzień złożenia wniosku o przyznanie prawa do emerytury w
wieku obniżonym. Problem postawiony w taki sposób musi być rozstrzygnięty w spo-
sób odmienny od sugerowanego przez skarżącego.
Skoro zgodnie z art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela, stanowisko nauczyciela
może zajmować osoba, która posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygo-
towaniem pedagogicznym (kwestia ewentualnego ukończenia odpowiedniego zakła-
du kształcenia nauczycieli jako wymagania dotyczącego kwalifikacji pedagogicznych
alternatywnego do posiadania wyższego wykształcenia z odpowiednim przygotowa-
niem pedagogicznym nie jest przedmiotem rozważań w rozpoznawanej sprawie), to
11
oczywiste jest, że wymaganie to dotyczyć musi chwili zatrudnienia pracownika na
stanowisku nauczyciela i zajmowania przez niego tego stanowiska, a nie chwili za-
kończenia pracy na tym stanowisku w związku z ubieganiem się o emeryturę. Posia-
danie wyższego wykształcenia nie jest warunkiem możliwości ubiegania się o eme-
ryturę w wieku obniżonym. Jest warunkiem zatrudnienia na stanowisku nauczyciela i
zajmowania tego stanowiska w okresie tego zatrudnienia. Jest także warunkiem zali-
czenia pracy nauczyciela do pracy w szczególnym charakterze. Tym samym jest wa-
runkiem uznania pracy na stanowisku kierowniczym w Ochotniczych Hufcach Pracy
jako pracy pozwalającej na zastosowanie do takiego pracownika - niebędącego nau-
czycielem w rozumieniu art. 3 pkt 1 Karty Nauczyciela - przywilejów przewidzianych
w tej ustawie, choćby dotyczących obniżonego wieku emerytalnego. Z tej przyczyny
sformułowane przez skarżącego istotne zagadnienie prawne, czy stawiane pracow-
nikom zatrudnionym na stanowiskach kierowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy
wymaganie posiadania wyższego wykształcenia z odpowiednim przygotowaniem
pedagogicznym (art. 1 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 9 ust. 1 pkt 1 Karty Nauczyciela)
jest warunkiem formalnym uznania okresu zatrudnienia takiego pracownika za pracę
w szczególnym charakterze, czy jedynie warunkiem możliwości ubiegania się o eme-
ryturę w wieku obniżonym (art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela), powinno być rozstrzy-
gnięte na rzecz pozytywnej odpowiedzi na pierwszy z członów powyższej alternaty-
wy. Wymaganie dotyczące posiadania wyższego wykształcenia z odpowiednim przy-
gotowaniem pedagogicznym warunkuje możliwość zaliczenia okresów zatrudnienia
jako pracy w szczególnym charakterze (pracy nauczyciela) i nie może być trakto-
wane wyłącznie jako jeden z warunków przyznania prawa do emerytury w wieku ob-
niżonym. Posiadanie wyższego wykształcenia z odpowiednim przygotowaniem pe-
dagogicznym jest niezbędnym warunkiem zatrudnienia na stanowisku nauczyciela, a
wykonywanie pracy nauczyciela przez 20 lat (jako pracy w szczególnym charakte-
rze), będące przesłanką przejścia na emeryturę w wieku obniżonym (art. 88 ust. 1
Karty Nauczyciela), jest jedynie konsekwencją spełnienia warunku zatrudnienia na
tym stanowisku. Inaczej mówiąc, od nauczyciela wymaga się wyższego wykształce-
nia w momencie zatrudnienia go na tym stanowisku i przez czas zatrudnienia, a nie
w chwili przejścia na emeryturę i w związku z ubieganiem się o emeryturę w wieku
obniżonym. Przesłanka posiadania wyższego wykształcenia sama w sobie nie tworzy
żadnego prawa podmiotowego, dopiero ziszczenie się wszystkich warunków przewi-
12
dzianych art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela powoduje powstanie prawa do emerytury
nauczycielskiej (prawa podmiotowego).
Twierdzenie skarżącego, że spełnianie przez wnioskodawcę warunku posia-
dania wyższego wykształcenia może być badane jedynie na dzień złożenia przez
niego wniosku o ustalenie prawa do emerytury w wieku obniżonym (art. 88 ust. 1
Karty Nauczyciela), a nie w odniesieniu do okresu zatrudnienia na stanowiskach kie-
rowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy przypadającego przed wejściem w życie
art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela (co nastąpiło 6 kwietnia 2000 r.), jest całkowicie
oderwane od treści art. 9 ust. 1 pkt 1 tej ustawy, do którego art. 1 ust. 2 pkt 5 bezpo-
średnio nawiązuje.
Zarzut skargi kasacyjnej sprowadzający się do zakwestionowania stawiania
odwołującemu się przez sąd w sposób dorozumiany wymagania, aby do zaliczenia
okresów pracy na stanowiskach kierowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy jako
pracy w szczególnym charakterze niezbędne było posiadanie w całym tym okresie
wyższego wykształcenia, jako „stosowania prawa wstecz”, nie został powiązany z
żadnym przepisem prawa (choćby z zarzutem naruszenia art. 2 Konstytucji RP, z
którego wyprowadza się zakaz stosowania prawa wstecz), co uniemożliwia jego
szczegółowe rozważenie i ustosunkowanie się do niego przez Sąd Najwyższy. To
samo dotyczy kwestionowania przez skarżącego - pośrednio - braku odpowiednich
przepisów przejściowych w ustawie nowelizującej Kartę Nauczyciela, które pozwala-
łyby na zaliczenie okresu pracy na stanowiskach kierowniczych w Ochotniczych Huf-
cach Pracy bez posiadania wyższego wykształcenia z przygotowaniem pedagogicz-
nym do pracy w szczególnym charakterze. Pytanie pełnomocnika skarżącego, czy
wymaganie posiadania wyższego wykształcenia można stawiać odwołującemu się za
okres poprzedzający wejście w życie art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nauczyciela, musi po-
zostać bez odpowiedzi, ponieważ żaden z powołanych w skardze kasacyjnej przepi-
sów prawa materialnego nie dotyczy tego zagadnienia. Można jedynie ogólnie
stwierdzić, że sytuacje prawne osób, które nie spełniają wszystkich przesłanek naby-
cia prawa do emerytury według ogólnych reguł, a w szczególności przesłanki osią-
gnięcia powszechnego wieku emerytalnego, mogą być ukształtowane w sposób bar-
dziej rygorystyczny (mniej korzystny) w stosunku do regulacji ogólnej (powszechnej).
Wnioskodawca nie był nauczycielem lub pedagogiem zatrudnionym w OHP, lecz
pełnił funkcje kierownicze, był Komendantem Wojewódzkim OHP w W. oraz Komen-
dantem Głównym OHP. Już samo to, że poczynając od ustawy nowelizującej Kartę
13
Nauczyciela w 2000 r. został uznany za osobę podlegającą ustawie Krata Nauczy-
ciela (został objęty Kartą Nauczyciela i przywilejami wynikającymi z tej Karty) jest dla
niego korzystne, dlatego powinien spełniać rygorystycznie wymagania wynikające ze
znowelizowanych przepisów.
Skoro skarżący twierdzi, że ustalone nowelizacją z 2000 r. (chodzi o ustawę z
18 lutego 2000 r. o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela oraz o zmianie niektórych
innych ustaw; Dz.U. Nr 19, poz. 239 ze zm.) brzmienie art. 1 ust. 2 pkt 5 Karty Nau-
czyciela nie może odnosić się do stanu faktycznego sprzed tej nowelizacji (czyli -
zdaniem skarżącego - nie można odmawiać wnioskodawcy uznania okresu zatrud-
nienia w Ochotniczych Hufcach Pracy przed 6 kwietnia 2000 r. jako zatrudnienia w
szczególnym charakterze tylko z tego powodu, że nie posiadał wówczas formalnie
wyższego wykształcenia), to jest to równoznaczne z twierdzeniem, że jego zatrud-
nienie na stanowiskach kierowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy przez tą no-
welizacją (czyli przed 6 kwietnia 2000 r.) w ogóle nie powinno być uwzględnione jako
okres pracy w szczególnym charakterze, uprawniający do ubiegania się o emeryturę
w wieku obniżonym. Wnioskodawca w swojej argumentacji nie bierze bowiem pod
uwagę tego, że domaganie się zaliczenia mu okresu pracy na stanowiskach kierow-
niczych w Ochotniczych Hufcach Pracy (świadczonej przed 6 kwietnia 2000 r.) do
pracy w szczególnym charakterze, uprawniającym do skorzystania z przywileju
przewidzianego w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, jest również „stosowaniem prawa
wstecz”.
Najważniejszy problem prawny podniesiony w skardze kasacyjnej, a mianowi-
cie zagadnienie stosowania znowelizowanych przepisów Karty Nauczyciela (w
szczególności art. 1 ust. 2 pkt 5) do stanów faktycznych sprzed wejścia w życie tej
nowelizacji (czyli sprzed 6 kwietnia 2000 r.) nie został powiązany z odpowiednio zi-
dentyfikowanymi przepisami prawa materialnego, które tego zagadnienie dotyczą, co
uniemożliwia rozpoznanie i rozstrzygnięcie tego problemu w postępowaniu kasacyj-
nym.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji wyroku.
========================================