Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 570/07
POSTANOWIENIE
Dnia 8 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Antoni Górski (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z wniosku H. A.
przy uczestnictwie S. M. i in. ,
o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 maja 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego […]
z dnia 20 lipca 2007 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 31
lipca 2006 r. ustanowił służebność drogi koniecznej obejmującej prawo przechodu i
przejazdu przez nieruchomości położone w L. o numerach 577 i 578, stanowiące
obecnie własność uczestniczki K. H. oraz przez działkę nr 586/3, należącą do M. M.
na rzecz każdoczesnego właściciela działki nr 586/4, należącej obecnie do
wnioskodawcy H. A. Przebieg tej służebności jest zgodny z wariantem „B” projektu
biegłego geodety E. K. z dnia 20 czerwca 2005 r. i dotyczy pasa gruntu o
szerokości do 10 m, prowadzącego od drogi gminnej oznaczonej numerem
ewidencyjnym 576, wzdłuż granicy nieruchomości obciążonych do granicy
nieruchomości władnącej nr 586/4. Jednocześnie Sąd zasądził od wnioskodawcy
tytułem wynagrodzenia za ustanowienie służebności na rzecz uczestniczki K. H.
kwotę 473 zł. i na rzecz M. M. 5.651 zł. oraz orzekł o kosztach postępowania. Z
ustaleń Sądu wynika, że wnioskodawca nabył swoją nieruchomość o pow. 3,869 ha
od Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w dniu 29 kwietnia 1998 r. Jest to działka
rolna, stanowiąca w przeważającej części pastwisko, jednakże wnioskodawca nie
prowadzi tam żadnej działalności. Działka została wydzielona z większej
nieruchomości o nr 581/1, z której powstały działka wnioskodawcy nr 586/4 oraz
działka nr 586/3, nabyta w tym samym dniu przez uczestniczkę M. M. Podczas
tego samego przetargu sprzedano też uczestniczce E. M. działkę 585/1,
wydzieloną z działki nr 585. W 1999 r. uczestnicy postępowania R. E., R. C. i J. I.
nabyli od Spółdzielni działkę nr 587, którą następnie podzielono na 23 działki o
numerach od 587/1 do 587/23, przy czym jedna z nich – nr 587/21 stanowi drogę
dojazdową do tych działek wykonaną własnym sumptem od drogi gminnej
oznaczonej nr ewidencyjnym 584. W ten sposób tylko działka wnioskodawcy nie
ma dostępu do drogi publicznej. Oceniając trzy warianty zaprojektowanej przez
biegłego E. K. służebności drogi koniecznej, Sąd Rejonowy wskazał, że każdy z
nich wykazuje pewne niedogodności i wady, zarówno przy urządzaniu drogi, jak i
potem przy korzystaniu z niej, ponieważ z racji na nierówności ukształtowania
terenu nie ma możliwości wytyczenia prostej i dogodnej drogi dojazdowej. Wariant
C, stanowiący trakt dojazdowy (drogę leśną) wykorzystywaną przez Nadleśnictwo
do transportu pozyskiwanego drewna i w całości biegnący przez jego działkę nr
3
1261, Sąd uznał za nieodpowiedni ze względu na znaczne nachylenie terenu oraz
planowane przez wnioskodawcę przekształcenie nieruchomości rolnej na działki
budowlane. Dla takich zaś celów byłaby to droga nieodpowiednia, a poza tym
poprowadzenie tamtędy drogi naruszałoby zasady ochrony gruntu leśnego. Z kolei
wariant A nie mógł zostać zaakceptowany z tej przyczyny, że odcinek drogi jest na
tyle krótki, że w związku z nachyleniem terenu, przy złych warunkach
atmosferycznych, korzystanie z niego może być niebezpieczne przy zjeździe w dół.
Sąd wybrał więc wariant B, co do którego nie wnosi zastrzeżeń uczestniczka K. H.,
przez której działkę biegnie początkowy fragment tej drogi. W zdecydowanej
większości droga wiedzie skrajem działki nr 586/3, należącej do M. M. Zdaniem
Sądu droga ta nie powinna zmienić rekreacyjnego charakteru jej nieruchomości,
zwłaszcza, że służyłaby tylko nieruchomości władnącej, a tym samym nie byłoby na
niej dużego ruchu samochodowego tak, że oponowanie przez uczestniczkę jej
ustanowieniu jest nieuzasadnione.
Na skutek apelacji uczestniczki M.M. od tego orzeczenia, Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 20 lipca 2007 r. zmienił je, ustanawiając służebność drogi
dojazdowej według wariantu C z opinii biegłego E. K., bez ustalania
wynagrodzenia. Sąd Okręgowy uzupełnił postępowanie dowodowe, zlecając
biegłym zaprojektowanie dodatkowej wersji drogi dojazdowej, prowadzącej przez
działkę 588/2, należącą do L. i A. R. Biegły E. K. oznaczył tę drogę jako wariant D.
Ostatecznie jednak wariant ten nie znalazł uznania Sądu z uwagi na długość tego
pasa grogi oraz nadmierną uciążliwość przebiegu dla właścicieli działki nr 588/2,
zwłaszcza przy uwzględnieniu zaplanowanych tam przez nich inwestycji
budowlanych i urządzenia stawów wodnych. Dokonując ponownej oceny
pozostałych trzech wariantów przebiegu drogi, Sąd Okręgowy ocenił, że wybór
wariantu B nie był trafny. Jeśli się bowiem uwzględni, że wnioskodawca zamierza
zmienić przeznaczenie swojej nieruchomości z rolnej na budowlaną, to jest rzeczą
bardzo prawdopodobną, iż zostanie wydzielone z niej wiele działek, co spowoduje
natężenie ruchu na projektowanej drodze, a tym samym zaburzy charakter
rekreacyjny działki uczestniczki M. M. Sąd, w ślad za pierwszym opiniującym w
sprawie biegłym J. Ś., zwrócił także uwagę, że poprowadzenie tędy drogi będzie
wiązało się z koniecznością wycięcia wielu drzew, rosnących na działce tej
4
uczestniczki, a ponadto bardzo dużych nakładów na urządzenie drogi. W tej
sytuacji Sąd Okręgowy zdecydował się uwzględnić tylko aktualny charakter
nieruchomości wnioskodawcy i stwierdził, że dla rolniczego korzystania z niej
wystarczy ustanowienie służebności prowadzącej prowizoryczną drogą leśną po
działce nr 1261, należącej do Nadleśnictwa, co potwierdzał także biegły K. Obaj
biegli wskazali, że urządzenie przejazdu wariantem C dla transportu rolniczego nie
będzie wymagało większych nakładów, poza zlikwidowaniem wyrw na odcinku
drogi leśnej ok. 50 m oraz zabezpieczeniem tego odcinka przed skutkami dalszej
erozji wodnej. Będzie to zatem wariant najtańszy, a jednocześnie najmniej
obciążający dla sąsiadujących nieruchomości. Za uwzględnieniem tylko obecnego
charakteru działki wnioskodawcy jako rolnej przemawia zdaniem Sądu Okręgowego
okoliczność, że nie pojął on żadnych kroków urzędowych w kierunku zmiany
przeznaczenia gruntu. Jeśli zaś miał takie plany, to powinien skorzystać z okazji i
przyłączyć się do działań sąsiadów, urządzających drogę dojazdową nr 587/21, po
dokonaniu podziału działki nr 587 na 23 działki. Wnioskodawca nie tylko z tej okazji
nie skorzystał, lecz skonfliktował się z sąsiadami, tocząc z nimi spory
administracyjne. Dlatego Sąd uznał, że wytyczenie obecnie służebności drogi
dojazdowej przez działkę Nadleśnictwa będzie najlepszym rozwiązaniem sprawy.
Orzeczenie Sądu Okręgowego zakwestionował skargą kasacyjną
wnioskodawca. Zarzucił naruszenie przepisów procesowych art. 378 § 2 i art. 382
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez pominięcie zastrzeżeń jego i Nadleśnictwa co
do wyboru tego wariantu drogi. W zakresie podstawy prawa materialnego skargi
powołał naruszenie art. 145 § 1, 2 i 3 k.c., art. 145 § 1 w zw. z art. 285 k.c. oraz art.
145 § 2 i § 3 k.c. w zw. z art. 26 ust. 1 i 3 oraz art. 29 ust. 1 i 3 ustawy z dnia
28 września 1991 r. o lasach (t. j. Dz. U. z 2005 r., nr 45, poz. 435, ze zm.) oraz
art. 7 ustawy o ochronie gruntów ornych i leśnych (Dz. U. nr 16, poz. 78, ze zm.).
Na tych podstawach wniósł o uchylenie skarżonego postanowienia i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z treści uzasadnienia skarżonego orzeczenia wynika, że o wyborze wariantu
C drogi dojazdowej zdecydowało przede wszystkim uwzględnienie aktualnego
5
przeznaczenia nieruchomości władnącej, jako rolnej. Sąd poszedł jednak w tej
kwestii tak daleko, że nie tylko uczynił ją główną przesłanką rozstrzygnięcia, ale
sformalizował to przez zamieszczenie w sentencji stwierdzenia o przeznaczeniu
ustanowionej służebności drogi koniecznej „do wykorzystania nieruchomości
władnącej do celów rolniczych lub leśnych”. Dla takiego ograniczania przez sąd
sposobu użytkowania nieruchomości brak jest podstaw prawnych i już z tego tylko
powodu zaskarżone orzeczenie jest wadliwe. Niezależnie od tego dokonany wybór
wariantu przebiegu drogi budzi w obecnym stanie sprawy wątpliwości. Przede
wszystkim nie sposób jest podzielić założenia, które legło u podstaw tego wyboru,
żeby traktować działkę wnioskodawcy w zakresie komunikacji z drogą publiczną
tylko pod kątem potrzeby dojazdu maszyn rolniczych. Takie podejście w obecnych
czasach trzeba uznać za nieuzasadnione, ponieważ także do niektórych prac
rolnych dojeżdża się często samochodem osobowym, a nie tylko traktorem. Należy
też zwrócić uwagę, że Sąd jest w tej kwestii niekonsekwentny, gdyż w wariancie
drogi A rozważał możliwość przekształcenia nieruchomości władnącej na działki
budowlane, co wydaje się perspektywą dosyć prawdopodobną, zważywszy na to,
że duża część działek sąsiednich to parcele budowlane. Wszystko to powinno więc
skłaniać raczej Sąd do wyboru wariantu drogi bardziej uniwersalnej, a nie tylko
takiego, który uwzględnia doraźne potrzeby dojazdu maszyn rolniczych.
Należy podkreślić, że wybór najlepszego wariantu drogi dojazdowej w niniejszej
sprawie jest rzeczą trudną przede wszystkim ze względu na nietypową
konfigurację terenu. Sprawia to, że nie jest możliwe zaprojektowanie dojazdu,
z którym nie łączyłaby się konieczność poczynienia nakładów na urządzenie
drogi, aby można było z niej korzystać zgodnie z przeznaczeniem. W tej sytuacji
o wyborze przebiegu drogi spośród trzech pierwszych wariantów (wariant D zdaje
się nie wchodzić w grę) mogą zdecydować względy ekonomiczne w postaci
wysokości kosztów jej przystosowania do przejazdu, co mieści się w ustawowym
kryterium konieczności uwzględniania interesu społeczno – gospodarczego,
o którym mowa w art. 145 § 3 k.c. W dotychczasowym stanie sprawy Sąd tych
kosztów w sposób dostateczny nie uwzględniał, stąd też merytoryczne orzekanie
trzeba uznać za przedwczesne. Tym samym nie da się odeprzeć zarzutów skargi
kasacyjnej naruszenia także art. 145 § 1 i 2 k.c.
6
Odnosząc się do generalnego stanowiska skarżącego, iż rozstrzygające
znaczenie dla przebiegu służebności drogi koniecznej ma zalecenie zawarte w art.
145 § 2 zdanie drugie k.c., zgodnie z którym, jeżeli potrzeba ustanowienia tej
służebności jest następstwem sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej,
a między zainteresowanymi nie dojdzie do porozumienia, sąd zarządzi, o ile jest to
możliwe, przeprowadzenie drogi przez grunty, które były przedmiotem tej
czynności, należy stwierdzić, że sformułowany w tak kategoryczny sposób pogląd
jest niesłuszny. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 lutego 2004 r. III CK
37/04 (niepubl.) wyjaśnił bowiem, że przepis ten nie ma charakteru normy
bezwględnie priorytetowej w stosunku do pozostałych przesłanek ustanowienia
drogi koniecznej z art. 145 § 2 i 3 k.c. W sytuacji, gdy okoliczności i warunki
zmieniły się na tyle od czasu dokonania czynności prawnych o skutkach w tym
przepisie określonych, że przeprowadzenie drogi przez grunty będące przedmiotem
tych czynności byłoby niewłaściwe, nadmiernie uciążliwe dla nieruchomości
obciążonej lub nie uwzględniałoby interesu społeczno – gospodarczego,
uzasadnionym staje się odstąpienie od zasady sformułowanej w art. 145 zdanie
drugie k.c. Tym samym Sąd ten podtrzymał podobny pogląd wyrażony
w postanowieniu z dnia 11 marca 1970 r., II CRN 36/70 (OSNC 1970, nr 11, poz.
207), który podziela także Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą
sprawę.
Na koniec należy podnieść, że nietrafne jest stanowisko wnioskodawcy,
który zdaje się generalnie wykluczać możliwość przeprowadzenia drogi koniecznej
przez sąsiadującą działkę należąca do Nadleśnictwa. Prawo sąsiedzkie, które ma
tutaj zastosowanie przed ustawami szczególnymi, nie przewiduje takiego
wyłączenia, stąd też oczywisty wzgląd na potrzebę ochrony drzew i lasu powinien
być rozważany w kontekście ogólnej normy art. 145 § 3 k.c. Warto dodać, że
zastanawiając się nad ewentualnym wyborem wariantu C, należałoby dodatkowo
uwzględnić fakt, że ten przejazd leśny służy Nadleśnictwu do transportu
pozyskanego z lasu drewna. Trzeba więc mieć na uwadze kwestię bezpieczeństwa
ewentualnego dopuszczenia tamtędy ruchu pojazdów wnioskodawcy. Poza tym
należy pamiętać, że, zgodnie z art. 145 § 1 in fine k.c., przyznanie wynagrodzenia
za ustanowienie drogi koniecznej następuje z urzędu. Odstąpić od zasądzenia tego
7
wynagrodzenia można więc tylko, jeżeli właściciel nieruchomości obciążonej
wyraźnie zrzeknie się tej należności.
Z podanych wyżej przyczyn na podstawie art. 39815
w zw. z art. 108 § 2
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
kg