Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 106/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSN Jerzy Kwaśniewski
w sprawie z odwołania S. S.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: D. T. i Zakładu Pracy Chronionej "F. Leasing" Spółki
Akcyjnej
o należności z tytułu składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 21 maja 2008 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 maja 2007 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na rzecz S.
S. kwotę 3.600 zł (trzy tysiące sześćset) tytułem kosztów
zastępstwa prawnego w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Organ rentowy - Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 19
kwietnia 2004 r. orzekł o odpowiedzialności S. S. z tytułu nieopłaconych przez
Z.P.CH. „F. Leasing" SA należności w łącznej kwocie 725.800,71 zł na
ubezpieczenia społeczne za okres od stycznia 1999 r. do stycznia 2000 r. i od
marca 2000 r. do września 2001 r. wraz z odsetkami, opłatą dodatkową i kosztami
upomnienia, na ubezpieczenia zdrowotne za okres od kwietnia 1999 r. do lutego
2000 r. i od kwietnia 2000 r. do września 2001 r. wraz z opłatą dodatkową,
odsetkami za zwłokę i kosztami upomnienia i na Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od stycznia do września
2001 r. wraz z odsetkami. Egzekucja prowadzona przeciwko Spółce okazała się
bezskuteczna i organ rentowy odpowiedzialnością z tytułu składek obciążył S. S.,
pełniącego obowiązki prezesa zarządu w okresie do 25 października 2001 r.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 5 stycznia 2006 r. zmienił zaskarżoną
decyzję i ustalił, że wnioskodawca S. S. nie ponosi odpowiedzialności za
należności składkowe Zakładu Pracy Chronionej "F. Leasing" SA w kwocie
725.800,71 złotych i zasądził od pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na
rzecz wnioskodawcy S. S. kwotę 360 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu. Sąd
Okręgowy ustalił, że wnioskodawca S. S. od 1 lutego 1997 r. był członkiem
jednoosobowego zarządu i pełnił funkcję prezesa „F.Leasing" SA. W okresie od 1
grudnia 2000 r. do 29 maja 2001 r. przebywał na zwolnieniu lekarskim i nie miał
możliwości sprawowania kontroli nad Spółką, zarząd nad nią sprawowali
akcjonariusze. W dniu 30 czerwca 2001 r. Spółka rozwiązała z nim umowę o pracę.
W dniu 8 sierpnia 2001 r. wnioskodawca złożył formalną rezygnację z funkcji
członka zarządu i w dniu 25 października 2001 r. rada nadzorcza odwołała go z
funkcji prezesa, powołując na jego miejsce D. T. Postanowieniem z dnia 27
grudnia 2003 r. komornik przy Sądzie Rejonowym w J. umorzył postępowanie
egzekucyjne na podstawie art. 823 k.p.c. wobec bezczynności wierzyciela. Spółka
do dnia dzisiejszego zachowała byt prawny. Na dzień 30 czerwca 1999 r. Spółka
utraciła płynność i zaprzestała ostatecznie spłacać swoje zobowiązania, wówczas
jej majątek obrotowy wynosił 481,3 tys. zł a zobowiązania krótkoterminowe
3
wynosiły 594,6 tys. zł. Wnioskodawca nie zgłosił wniosku o ogłoszenie upadłości
Spółki, nie zostało też wszczęte postępowanie układowe z wierzycielami, pomimo
istnienia przesłanek do podjęcia takich działań. Okoliczności te były bezsporne.
Zdaniem Sądu przepis art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja
podatkowa (tekst jednolity Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) dotyczący
odpowiedzialności członków zarządu spółki za zaległości podatkowe ma
zastosowanie wyłącznie w sytuacji, gdy egzekucja z majątku spółki okazała się w
całości lub części bezskuteczna, a ta bezskuteczność egzekucji wymaga
formalnego stwierdzenia po przeprowadzeniu postępowania egzekucyjnego. W
ocenie Sądu organ rentowy nie udowodnił tej podstawowej przesłanki do
odpowiedzialności wnioskodawcy za zaległości Spółki, bowiem egzekucja
prowadzona przez komornika została umorzona wobec bezczynności wierzyciela
na podstawie art. 823 k.p.c., a zatem właściwy organ nie stwierdził bezskuteczności
egzekucji. W toku postępowania sądowego organ rentowy nie przeprowadził
żadnego dowodu potwierdzającego tę okoliczność, natomiast wnioskodawca
wskazał szereg ruchomości oraz wierzytelności wchodzących w skład majątku
spółki. Sąd uznał również, że wnioskodawca nie ponosi odpowiedzialności za
należności składkowe spółki w okresie, kiedy faktycznie zaprzestał wykonywania
funkcji członka zarządu.
Od tego wyroku apelację wniósł organ rentowy - Zakład Ubezpieczeń
Społecznych zaskarżając wyrok w całości.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 23 maja 2007 r. oddalił apelację
pozwanego. Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się naruszenia przepisów prawa
materialnego - art.116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa i
podzielił stanowisko wyrażone przez Sąd pierwszej instancji co do konieczności
stwierdzenia bezskuteczności egzekucji przez właściwy organ egzekucyjny. Organ
rentowy kierując wniosek o wszczęcie egzekucji nie wskazał majątku spółki, z
którego byłoby możliwe zaspokojenie dochodzonych należności. Wezwany przez
komornika w dniu 22 lipca 2002 r. do podjęcia właściwych czynności i wskazanie
majątku dłużnika, organ rentowy poinformował, że nie posiada informacji o majątku
dłużnika i pozostawił komornikowi prawo decydowania w przedmiotowej sprawie.
Postanowieniem z dnia 11 października 2002 r. komornik na wniosek wierzyciela
4
zawiesił postępowanie egzekucyjne na mocy art. 820 k.p.c. W dniu 1 października
2003 r. organ rentowy wystosował pismo z informacją o braku ustaleń co do
majątku dłużnika i wniósł o prowadzenie postępowania w kierunku jego
zakończenia w trybie art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c. Komornik postanowieniem z dnia 27
grudnia 2003 r. umorzył postępowanie egzekucyjne z mocy samego prawa na
podstawie art. 823 k.p.c. wobec bezczynności wierzyciela. Postanowienie to stało
się prawomocne, bowiem organ rentowy nie wniósł zażalenia. Postępowanie
egzekucyjne nie wykazało bezskuteczności egzekucji, a sposób działania organu
rentowego jako strony tego postępowania był rażąco niedbały. Postępowanie to z
powodu braku działań wierzyciela nie doprowadziło do zaspokojenia należności, ani
też nie wyjaśniło, czy w tym okresie istniał majątek spółki, do którego mogłaby
zostać skierowana skuteczna egzekucja.
Pozwany organ rentowy zaskarżył powyższy wyrok skargą kasacyjną
zarzucając rażące naruszenie prawa materialnego - art. 116 § 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997r. - Ordynacja podatkowa (tekst jednolity Dz. U. z 2005r. Nr 8, poz. 60
ze zm.) w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity Dz.U. z 2007r. Nr 11, poz. 73 ze zm.),
poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że przesłanka
„bezskuteczności egzekucji" ujęta w art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej wymaga
formalnego stwierdzenia postanowieniem właściwego organu egzekucyjnego o
umorzeniu postępowania z uwagi na brak majątku podlegającego egzekucji, błędne
zastosowanie polegające na uznaniu, że stwierdzenie w formie dokumentów
organów egzekucyjnych bezskuteczności egzekucji przeprowadzonej do całości
majątku Spółki, potwierdzone ustaleniami śledztwa i wyjaśnieniami samego
powoda, nie jest wystarczające dla stwierdzenia przesłanki „bezskuteczności
egzekucji", o której mowa w naruszonym przepisie, skoro wnioskodawca będący
prezesem jednoosobowego zarządu Spółki nie zgłosił wniosku o ogłoszenie jej
upadłości w połowie 1999r., kiedy Spółka stała się trwale niewypłacalna, i nie
zapewnił jej żadnej reprezentacji w okresie choroby trwającej od 1 grudnia 2000r.
do 29 maja 2001r. Mając powyższe na uwadze nie jest zasadne twierdzenie, że
choroba powoda automatycznie zwalniała go od odpowiedzialności za wskazany
okres oraz okres późniejszy, przy jednoczesnym ustaleniu przez Sąd, że
5
rezygnację z funkcji członka zarządu Spółki wnioskodawca złożył dopiero w dniu 8
sierpnia 2001r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odpowiedzialność członków zarządu, pełnomocników i wspólników z tytułu
składek ubezpieczeniowych, składek na Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych zgodnie z art. 116 Ordynacji
podatkowej uzależniona jest od wykazania przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, że egzekucja do całego majątku spółki okazała się bezskuteczna i że
zaległości składkowe powstały w czasie pełnienia obowiązków członka zarządu
przez daną osobę wskazaną jako tę, która winna odpowiadać za powstałe
zaległości oraz że nie zaistniały żadne okoliczności zwalniające ją od tej
odpowiedzialności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 1999 r. II CKN
261/98 - niepublikowany, a także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2000
r. II CKN 682/98 - LEX nr 51055). Ciężar wykazania przesłanek pozytywnych
wskazanych w art. 116 Ordynacji podatkowej w postaci pełnienia przez daną osobę
obowiązków członka zarządu w czasie powstania zobowiązania, które przerodziło
się w zaległość składkową oraz bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce ciąży
na Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, natomiast ciężar dowodu w zakresie
istnienia uwalniających od tej odpowiedzialności - spoczywa na odwołującym.
Mając na uwadze, że podstawowym zarzutem skargi było naruszenie przez
Sąd drugiej instancji art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997r. - Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu,
że przesłanka „bezskuteczności egzekucji" ujęta w art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej wymaga formalnego stwierdzenia postanowieniem właściwego organu
egzekucyjnego o umorzeniu postępowania z uwagi na brak majątku podlegającego
egzekucji, postawić należy pytanie, w jaki sposób organ podatkowy ma stwierdzić
ową bezskuteczność z majątku spółki. Czy koniecznym do tego jest wydanie
postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego z uwagi na
bezskuteczność egzekucji, czy też wystarczającym jest wykazanie tego stanu na
podstawie wszelkich możliwych środków dowodowych. W tym względzie w
literaturze przedmiotu obecnie prezentowane są dwa odmienne stanowiska. Część
6
z przedstawicieli doktryny (S. Babiarz, R. Mastalski, Ordynacja Podatkowa.
Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2004, s. 402-403)
wskazuje, że obowiązek wszczęcia i prowadzenia egzekucji oznacza konieczność
stwierdzenia jej bezskuteczności w sposób formalny (na podstawie art. 824 § 1 pkt
3 albo art. 827 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego czy też art. 59 § 1 - 4 ustawy
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji) Opowiadający się za tym poglądem
wskazują, że skoro pojęcie bezskuteczności egzekucji nie zostało zdefiniowane w
przepisach prawa podatkowego, przepisach o postępowaniu egzekucyjnym
(administracyjnym i kodeksie postępowania cywilnego), to należy go rozumieć
stosownie do reguł języka potocznego. Zgodnie zaś z tymi regułami termin
„egzekucja" należy wiązać z przymusowym ściągnięciem należności skarbowych
lub długów przysądzonych wierzycielowi. Z tego względu omawiana przesłanka -
zdaniem tej części przedstawicieli doktryny zostaje spełniona tylko wówczas, gdy
postępowanie egzekucyjne będzie wszczęte i prowadzone na podstawie ustawy o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji, kodeksu postępowania cywilnego, a
także w razie oddalenia wniosku spółki o ogłoszeniu upadłości z powodu braku
majątku potrzebnego na zaspokojenie kosztów postępowania. Jako dodatkowy
argument przemawiający za trafnością ich stanowiska powoływani autorzy
wskazują na wyjątkowy charakter odpowiedzialności osób trzecich w prawie
podatkowym, co ich zdaniem nie pozwala na zaakceptowanie odmiennych
poglądów transponowanych z prawa handlowego. Z drugiej strony odmienną ocenę
przesłanki bezskuteczności egzekucji, prezentują B. Brzeziński, M. Kalinowski, A.
Olesińska, M. Masternak, J. Orłowski (Ordynacja Podatkowa. Komentarz, wyd.
TNOIK Dom Organizatora, t. I, Toruń 2007, s. 775-776) Ich zdaniem przesłanka
„bezskuteczności egzekucji", o której mowa w art. 116 Ordynacji podatkowej jest
spełniona wówczas, kiedy w świetle zgromadzonego materiału dowodowego nie
ulega wątpliwości, że zaspokojenie należności podatkowych z majątku spółki jest
niemożliwe. Na poparcie powyższego poglądu przywoływany jest art. 116 § 1 pkt 2
Ordynacji podatkowej, który statuuje jedną z przesłanek uwalniających członka
zarządu od odpowiedzialności w sytuacji wskazania mienia spółki, z którego
egzekucja umożliwi zaspokojenie należności podatkowych. Według tej części
doktryny nie bez znaczenia jest także fakt, że bezskuteczność egzekucji to
7
przesłanka odnosząca się do stanu faktycznego, której nie przypisano wyraźnych
kryteriów normatywnych. W ocenie wyżej wymienionych autorów, zasadnym jest
także odwołanie się do orzecznictwa sądów powszechnych odnoszącego się do art.
298 § 1 kodeksu handlowego (obecnie art. 299 § 1 kodeksu spółek handlowych),
stanowiącego pierwowzór art. 116 Ordynacji podatkowej, w którym stwierdzono, że
ustalenie przesłanki bezskuteczności egzekucji może nastąpić na podstawie
każdego dowodu wykazującego, że spółka nie ma majątku, który pozwalałby na
zaspokojenie jej wierzyciela pozywającego członków zarządu (por. wyrok SN z
dnia 26 czerwca 2003 r., V CKN 416/01, OSNC 2004/7-8/129). Wobec całokształtu
powyższej argumentacji, zdaniem drugiej grupy autorów, także na gruncie
Ordynacji podatkowej, w ślad za orzecznictwem sądów powszechnych, zasadne
jest przyjęcie koncepcji „odformalizowanego" wykazywania przesłanki
bezskuteczności egzekucji. Także taki pogląd został zaprezentowany przez
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 31 stycznia 2006 r. I FSK 554/05,
LEX nr 219317. W rozstrzygnięciu tym sąd odstąpił od wymogu formalnego
stwierdzenia bezskuteczności egzekucji, argumentując, że stanowisko dotyczące
konieczności zakończenia postępowania egzekucyjnego w sposób formalny, bazuje
w gruncie rzeczy na poglądach doktryny, przy czym w rzeczywistości nie znajduje
jakiegokolwiek oparcia w obowiązującym prawie. W szczególności przepisu takiego
nie stanowi art. 59 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, ponieważ
pośród określonych w nim podstaw umorzenia postępowania egzekucyjnego
żadna, nawet określona w § 2, nie przystaje bowiem do pojęcia bezskuteczności
egzekucji (odpowiednio art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c.).
Skład orzekający w niniejszej sprawie przychylając się do poglądu
przyjmującego „odformalizowany" sposób wykazywania przesłanki bezskuteczności
egzekucji stwierdza zarazem, że brak jest w aktualnym stanie sprawy
wystarczających danych do stwierdzenia, że ZUS istotnie wykazał bezskuteczność
egzekucji przeciwko spółce, przyjmując, że do stwierdzenia bezskuteczności
egzekucji warunkującej odpowiedzialność członka zarządu, nie zawsze jest
konieczne uprzednie prowadzenie egzekucji i zakończenie jej np. umorzeniem
postępowania. Sąd Najwyższy dopuszcza możliwość stwierdzenia
„bezskuteczności” także wtedy, gdy z okoliczności sprawy wynika niezbicie, że
8
spółka nie ma żadnego majątku, z którego wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie
swoich należności. Skoro pojęcie „bezskuteczności egzekucji" nie zostało w prawie
zdefiniowane, to należy je rozumieć zgodnie z dyrektywami wykładni językowej. W
języku potocznym pod pojęciem „bezskuteczności" rozumie się „nie przynoszenie
(brak) pożądanych rezultatów; daremność; bezowocność”. Stąd też, gdy pojęciu
temu nada się takie znaczenie (gdy weźmie się pod uwagę, że nie wiąże się z nim
żadna dyrektywa prawna), to za w pełni uprawniony uznać trzeba pogląd, że w
postępowaniu prowadzonym na podstawie art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej
organy obowiązane są co prawda udowodnić bezskuteczność egzekucji, niemniej
uczynić to mogą za pomocą wszelkich dowodów, które okoliczność tę mogą
potwierdzić.
Organ rentowy w niniejszej sprawie nie udowodnił bezskuteczności
egzekucji, materiał dowodowy zebrany przez organ rentowy nie pozwalał uznać, że
egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna. W orzecznictwie sądowym
przyjmuje się, że przesłanka „bezskutecznej egzekucji" ziściła się w sytuacji gdy,
„Organ egzekucyjny podjął wszystkie możliwe czynności w celu wyegzekwowania
zaległości podatkowych, dokonał zajęcia rachunku bankowego i majątku
nieruchomego spółki, przyłączył się też do egzekucji nieruchomości prowadzonej
przez komornika sądowego, pobrał gotówkę z konta bankowego i pomimo to
wierzyciel został zaspokojony jedynie w niewielkim stopniu. Pomimo tych działań
wyegzekwowano niewielką część zaległości. (...) świadczy to o faktycznej
bezskuteczności egzekucji, tym bardziej, że skarżący nie potrafi wskazać majątku
firmy w celu prowadzenia z niego egzekucji skutkującej zaspokojeniem wierzyciela,
a organ egzekucyjny wyczerpał sposoby do jego dotarcia i nie posiada informacji o
wierzytelnościach i majątku Spółki”. (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego w Warszawie z dnia 29 listopada 2007 r. , III SA/Wa 1474/07.
W przedmiotowej sprawie komornik sądowy postanowieniem z dnia 27
grudnia 2003 r. umorzył postępowanie egzekucyjne z mocy samego prawa na
podstawie art. 823 k.p.c. wobec bezczynności wierzyciela polegającej na braku
działań wierzyciela, a w konsekwencji powyższy brak działań doprowadził do
sytuacji, że postępowanie to nie doprowadziło do zaspokojenia należności, ani też
nie wyjaśniło, czy w tym okresie istniał majątek spółki, do którego mogłaby zostać
9
skierowana skuteczna egzekucja. Ponadto postanowienie to stało się prawomocne,
bowiem organ rentowy nie wniósł zażalenia. Wskazać należy, że organ rentowy w
przedmiotowej sprawie jako wierzyciel był gestorem postępowania egzekucyjnego i
decydował sam, w jaki sposób egzekucja ma być prowadzona. Z kolei przepisy
kodeksu postępowania cywilnego nakładają na niego (wierzyciela) szereg
obowiązków, których wykonanie umożliwia organowi egzekucyjnemu prowadzenie
egzekucji. Zastosowany w niniejszej sprawie przez komornika sądowego art. 823
k.p.c. określa wypadki umorzenia egzekucji z mocy samego prawa i tym samym
wprowadza domniemanie zaniechania prowadzenia egzekucji przez wierzyciela.
Umorzenie postępowania egzekucyjnego z mocy samego prawa następuje przy
bezczynności wierzyciela, gdy upłynął rok od ostatniej czynności organu
egzekucyjnego, ustanowienie takiego terminu wynika z tego, że ustawodawca
założył racjonalność działania wierzyciela i przyjął, że w sytuacji, gdy wierzyciel nie
zamierza prowadzić egzekucji, nie musi w zasadzie podejmować żadnych
czynności, aby postępowanie to się zakończyło.
Mając powyższe na uwadze oraz zasady postępowania ze skargi kasacyjnej,
zgodnie z którymi ustalenia natury faktycznej mogą być skutecznie kwestionowane
jedynie w sposób pośredni, a mianowicie, przez wskazanie konkretnego przepisu
czy przepisów prawa procesowego i wykazanie w skardze kasacyjnej, że jego (ich)
naruszenie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, w sytuacji, gdy tego rodzaju
zarzutu (dotyczącego naruszenia przepisów postępowania) skarga kasacyjna nie
formułuje, stwierdzić należy, że okoliczność umorzenia postępowania
egzekucyjnego w niniejszej sprawie z mocy samego prawa (niezaskarżonego przez
organ rentowy) stanowi wystarczający dowód braku wykazania przez organ
rentowy pozytywnej przesłanki bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce
wskazanej w art. 116 § 1 in fine Ordynacji podatkowej.
Skarga kasacyjna okazała się zatem nieuzasadniona i dlatego Sąd
Najwyższy oddalił skargę na mocy art. 39814
k.p.c.