Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 maja 2008 r.
I UK 303/07
Z art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-
czeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) nie wy-
nikało przed dniem 1 maja 2004 r. wymaganie łącznego spełnienia przez obywa-
tela państwa obcego przesłanki braku stałego charakteru pobytu na obszarze
Rzeczpospolitej Polskiej i warunku zatrudnienia w placówkach wymienionych
w tym przepisie.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Józef Iwulski,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 28 maja
2008 r. sprawy z odwołania Kazimira G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B.-B. o objęcie ubezpieczeniem społecznym, na skutek skargi
kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 26
kwietnia 2007 r. [...]
I. o d d a l i ł skargę kasacyjną,
II. zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B.-B. na rzecz
Kazimira G. kwotę 120 (sto dwadzieścia) zł tytułem kosztów postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 7 lipca 2004 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Bielsku-Białej oddalił odwołanie Kazimira G. od decyzji Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddział w B.-B. z dnia 12 marca 2004 r., którą stwierdzono podle-
ganie wnioskodawcy obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej od dnia 1 stycznia 2003 r. Sąd pierwszej instancji uznał, że
art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych odnosi się wyłącznie do obywateli państw obcych, których pobyt na obszarze
2
Rzeczypospolitej Polskiej nie ma charakteru stałego i którzy zatrudnieni są w obcych
przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, misjach specjalnych
lub instytucjach międzynarodowych. Wnioskodawca nie spełnia łącznie powyższych
warunków.
Wyrokiem z dnia 23 lutego 2006 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach oddalił ape-
lację wnioskodawcy od wyroku Sądu pierwszej instancji.
W uwzględnieniu skargi kasacyjnej wnioskodawcy, wyrokiem z dnia 17 stycz-
nia 2007 r., Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał mu sprawę
do ponownego rozpoznania, wskazując, że dotyczy ona podlegania obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego od 1 stycznia 2003 r., a zatem obejmuje okres zarówno
sprzed członkostwa Polski w Unii Europejskiej jak i po dacie 30 kwietnia 2004 r.
Rozważenia wymaga więc sytuacja ubezpieczonego w obu tych okresach. W zakre-
sie pierwszego z nich (1 stycznia 2003 r. - 30 kwietnia 2004 r.) Sąd Najwyższy wska-
zał, że skoro polsko-czechosłowacka umowa o ubezpieczeniu społecznym z dnia 5
kwietnia 1948 r. (zasada pierwszeństwa umów międzynarodowych przewidziana w
art. 5 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) nie regulowała ubezpie-
czenia społecznego osób prowadzących pozarolniczą działalność obywateli uma-
wiających się stron, to powstanie obowiązku tego ubezpieczenia na gruncie przepi-
sów krajowych zależało od tego, czy pobyt wnioskodawcy na obszarze Rzeczypo-
spolitej Polskiej miał charakter stały, czy też nie miał takiego charakteru (art. 5 ust. 2
ustawy systemowej). Wymieniona kwestia nie stała się przedmiotem ustaleń orzeka-
jących w sprawie Sądów, a nieprzydanie przez nie żadnego znaczenia temu elemen-
towi art. 5 ust. 2 ustawy systemowej stanowi jego błędną interpretację. Odnośnie do
drugiego okresu (po 30 kwietnia 2004 r.), Sąd Najwyższy wskazał, że w sprawie
znajdują zastosowanie przepisy rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14
czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do
pracowników, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków
rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, a także przepisy rozporządzenia wy-
konawczego nr 547/72 z dnia 21 marca 1972 r.
Rozpoznając ponownie sprawę, Sąd Apelacyjny ustalił następujący stan fak-
tyczny. W dniu 1 stycznia 2003 r. wnioskodawca prowadził i nadal prowadzi poza-
rolniczą działalność gospodarczą na obszarze Państwa Polskiego, będąc wspólni-
kiem jednoosobowej spółki z o.o. „D.P.”. Równocześnie jest stale zameldowany na
obszarze Republiki Czeskiej, gdzie prowadzi w ramach udzielonego zezwolenia
3
działalność gospodarczą w zakresie reklamy i marketingu oraz działalność polega-
jącą na kupnie towaru w celu jego dalszej sprzedaży i na sprzedaży i badaniu rynku,
propagacji reklamy i opracowaniu oraz produkcji projektów, której miejscem prowa-
dzenia jest Czeski Cieszyn. Wnioskodawca nie posiada karty stałego pobytu ani
zgody na pracę zarobkową w Polsce. W rezultacie jego pobyt na obszarze Rzeczy-
pospolitej Polskiej nie ma charakteru stałego.
W tak ustalonym stanie faktycznym wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2007 r. Sąd
Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji oraz poprzedzającą go decyzję
organu rentowego w ten sposób, że ustalił, iż wnioskodawca od dnia 1 stycznia 2003
r. nie podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej dzia-
łalności gospodarczej. Kierując się dokonanymi w sprawie ustaleniami i uwzględnia-
jąc wskazanie Sądu Najwyższego, iż umowa polsko-czechosłowacka z 1948 r. nie
reguluje spraw dotyczących objęcia ubezpieczeniem społecznym osób prowadzą-
cych pozarolniczą działalność, Sąd drugiej instancji stanął na stanowisku, że w od-
niesieniu do wnioskodawcy spełniona została dyspozycja art. 5 ust. 2 ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych, a co za tym idzie w okresie od 1 stycznia 2003 r. do
30 kwietnia 2004 r., jako osoba, której pobyt na obszarze RP nie miał charakteru
stałego, nie podlegał on ubezpieczeniom społecznym na podstawie art. 6 ust. 1 pkt
5, art. 8 ust. 6 pkt 4 oraz art. 12 ust. 1 ustawy systemowej.
Odnośnie do okresu od 1 maja 2004 r. Sąd Apelacyjny wskazał, że stosownie
do art. 14a ust. 2 rozporządzenia nr 1408/71 Rady (EWG) z dnia 14 czerwca 1971 r.
regulującego specjalne zasady mające zastosowanie do osób prowadzących działal-
ność na własny rachunek innych niż marynarze, wnioskodawca podlega ustawodaw-
stwu czeskiemu, albowiem prowadząc równocześnie działalność na obszarze dwóch
państw członkowskich (Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Czeskiej) zamieszkuje
na terytorium Republiki Czeskiej.
Od powyższego wyroku została wniesiona przez organ rentowy skarga
kasacyjna w części odnoszącej się do stwierdzenia niepodlegania przez wniosko-
dawcę obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w okresie od 1 stycznia 2003 r. do
30 kwietnia 2004 r. Skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego, przez błędną
wykładnię art. 5 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, polegającą na
stanowisku, że w odniesieniu do wnioskodawcy spełniona została dyspozycja wy-
mienionego przepisu, w sytuacji, gdy nie wypełnił on drugiego ustawowego wymogu,
to jest nie był zatrudniony w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzę-
4
dach konsularnych, misjach, misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodowych
- aby nie podlegać obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym.
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania,
ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy, poprzez oddalenie odwołania wniosko-
dawcy.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że ani Sąd Najwyższy, ani po-
tem Sąd Apelacyjny nie brały pod uwagę okoliczności, iż wnioskodawca spełnia tylko
jeden z warunków, o których stanowi art. 5 ust. 2 ustawy systemowej. W rezultacie
pominięty został wynikający z tego przepisu spójnik „i”, co jest równoznaczne z tym,
że wnioskodawca nie spełnia warunków do niepodlegania obowiązkowych ubezpie-
czeniom społecznym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna oparta została wyłącznie na kasacyjnej podstawie narusze-
nia prawa materialnego w zakresie błędnej wykładni art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm., zwanej dalej ustawą systemową). Tę błędną wykładnię
skarżący upatruje w niewzięciu pod uwagę zarówno przez Sąd Najwyższy jak i Sąd
drugiej instancji, że powołany przepis wymaga od ubezpieczonego spełnienia łącznie
dwóch warunków, po pierwsze - pobyt obywatela państwa obcego na obszarze Pań-
stwa Polskiego nie może mieć charakteru stałego i po drugie - obywatel państwa ob-
cego musi być zatrudniony w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzę-
dach konsularnych, misjach, misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodo-
wych. Wnioskodawca nie spełnia drugiego z wymienionych warunków.
Przepis art. 5 ust. 2 ustawy systemowej stanowi, że nie podlegają ubezpiecze-
niom społecznym określonym w ustawie obywatele państw obcych, których pobyt na
obszarze Rzeczpospolitej Polskiej nie ma charakteru stałego i którzy są zatrudnieni
w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, misjach,
misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodowych, chyba że umowy międzyna-
rodowe stanowią inaczej. Zaprezentowana przez skarżącego wykładnia art. 5 ust. 2
ustawy systemowej została dokonana przez Sąd Okręgowy oraz Sąd drugiej instancji
przy rozpoznaniu sprawy po raz pierwszy. Sądy te zajęły bowiem stanowisko, że
5
tylko łączne spełnienie warunków określonych w art. 5 ust. 2 powoduje zwolnienie z
obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym, a wnioskodawca warunków tych
łącznie nie spełnia. Z wywodów zawartych w uzasadnieniu wyroku z dnia 17 stycznia
2007 r., I UK 225/06 (OSNP 2008 nr 3-4, poz. 46), wynika jednoznacznie, że Sąd
Najwyższy stanął na stanowisku, iż powstanie obowiązku ubezpieczenia wniosko-
dawcy w okresie od 1 stycznia 2003 r. do 30 kwietnia 2004 r. na gruncie przepisów
krajowych zależało od tego, czy jego pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej
miał charakter stały, czy też nie miał takiego charakteru, a nieprzydanie przez Sądy
obu instancji żadnego znaczenia temu elementowi art. 5 ust. 2 powołanej ustawy
stanowi jego błędną interpretację. Sąd Najwyższy dokonał zatem wyjaśnienia powo-
łanego przepisu w taki sposób, że nie wynika z niego wymóg łącznego spełnienia
dwóch przesłanek niepodlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przez
obywateli państw obcych, ale tworzy on dwie niezależne od siebie kategorie określo-
nych w nim osób, które obowiązkowi temu nie podlegają.
Stosownie do art. 39820
k.p.c., sąd, któremu sprawa została przekazana, zwią-
zany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy, a oparcie
skargi kasacyjnej od orzeczenia wydanego po ponownym rozpoznaniu sprawy na
podstawach sprzecznych z wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Naj-
wyższy jest niedopuszczalne. Oznacza to, że sąd ponownie rozpoznający sprawę
związany jest dokonanym przez Sąd Najwyższy wyjaśnieniem treści przepisu lub
przepisów, a skarga kasacyjna nie może być oparta na podstawach sprzecznych z tą
interpretacją (por. między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2004
r., II CK 162/03, Lex nr 148240 i z dnia 30 stycznia 2007 r., IV CSK 346/06, Lex nr
276231). Już tylko ta okoliczność może być uznana za wystarczającą do przyjęcia
bezzasadności niniejszej skargi kasacyjnej.
Niezależnie od powyższego należy wskazać, że wykładnia art. 5 ust. 2 ustawy
systemowej nie daje podstaw do uznania, iż poprzez użycie w tym przepisie spójnika
„i” zawiera on koniunkcję oznaczającą wymóg łącznego spełnienia dwóch przesłanek
niepodlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przez obywateli państw ob-
cych (ci, którzy spełniają po pierwsze - warunek braku stałego charakteru pobytu na
obszarze Państwa Polskiego i po drugie - warunek zatrudnienia w wymienionych pla-
cówkach). Zaprezentowany przez skarżącego taki sposób rozumienia omawianego
unormowania w rzeczywistości oznaczałby, że wyłączenie podlegania przepisom
ustawy systemowej przed dniem 1 maja 2004 r. dotyczyło jedynie obywateli państw
6
obcych zatrudnionych w placówkach określonych w art. 5 ust. 2 tej ustawy, których
pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej nie miał charakteru stałego. A contrario,
oznaczałoby to podleganie obowiązkowi ubezpieczenia społecznego obywateli
państw obcych zatrudnionych w wymienionych placówkach w każdym przypadku
stwierdzenia, że ich pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej miał charakter
stały. Tymczasem, gdyby ustawodawcy chodziło o wyłączenie z podlegania obo-
wiązkowi ubezpieczenia społecznego tylko obywateli państw obcych zatrudnionych w
placówkach wymienionych w art. 5 ust. 2 ustawy systemowej i to wyłącznie w sytu-
acji, w której ich pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej nie miałby charakteru
stałego, wówczas odniósłby się wprost do tej kategorii osób („obywatele państw ob-
cych zatrudnieni (...), których pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej nie ma
charakteru stałego”) lub użyłby sformułowania „obywatele państw obcych, których
pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej nie ma charakteru stałego, zatrudnieni
(...)” albo „obywatele państw obcych, których pobyt na obszarze Rzeczypospolitej
Polskiej nie ma charakteru stałego, jeżeli są zatrudnieni (...)”. Istotniejsze jest jednak
to, że o ile przed dniem 1 maja 2004 r. przez pobyt o charakterze stałym obywatela
państwa obcego na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej rozumiało się zezwolenie na
zamieszkanie lub osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub posiada-
nie statusu uchodźcy albo zgodę na pobyt tolerowany (art. 4 pkt 4 ustawy z dnia 25
czerwca 1997 r. o cudzoziemcach, jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 127, poz. 1400
ze zm. oraz art. 72 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, jednolity
tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694 ze zm. w brzmieniu obowiązującym przed
dniem 1 października 2005 r.) bądź zezwolenia na pracę (art. 50 ustawy z dnia 14
grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, jednolity tekst: Dz.U. z
2003 r. Nr 58, poz. 514 ze zm.), to pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej oby-
wateli państw obcych zatrudnionych w placówkach określonych w art. 5 ust. 2 ustawy
systemowej zasadom tym nie podlegał, ale następował na podstawie wizy dyploma-
tycznej lub służbowej (art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o cudzoziem-
cach oraz art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach). Przed
dniem 1 maja 2004 r. obowiązywała zatem zasada, że zatrudnienie obywatela pań-
stwa obcego w placówkach zagranicznych lub międzynarodowych było traktowane
dla potrzeb ubezpieczenia społecznego na równi z zatrudnieniem na obszarze tego
państwa, chyba że umowy międzynarodowe stanowiły inaczej. Realizację tej zasady
zawiera art. 8 ust. 14 ustawy systemowej, stanowiący, że na równi z zatrudnieniem
7
na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej uważa się zatrudnienie obywateli polskich za
granicą w polskich przedstawicielstwach dyplomatycznych i urzędach konsularnych,
w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i innych
misjach lub misjach specjalnych, a także w innych polskich placówkach, instytucjach
lub przedsiębiorstwach, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej. Rów-
nież art. 1 ust. 3 umowy polsko-czechosłowackiej z dnia 5 kwietnia 1948 r. o ubez-
pieczeniu społecznym (Dz.U. z 1949 r. Nr 6, poz. 34 ze zm.), odnoszący się do
ubezpieczenia pracowników przedstawicielstw dyplomatycznych i konsularnych oraz
innych urzędów administracji publicznej (urzędów celnych, paszportowych, itp.) jed-
nego państwa, mających siedzibę w drugim państwie, stanowił, że do ubezpieczenia
tego stosuje się przepisy prawa państwa wysyłającego, jeżeli pracownicy ci są oby-
watelami tego państwa, z zastrzeżeniem, że odnosi się to również do ubezpieczenia
osób zatrudnionych u funkcjonariuszy wymienionych placówek. Jednakże na wnio-
sek pracodawcy - przepisy prawa państwa przyjmującego miały zastosowanie do
ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa, a ewentualnie i do innych
działów ubezpieczenia społecznego. Przepis ten w żaden sposób nie odnosił się do
charakteru pobytu obywatela państwa wysyłającego na terenie państwa przyjmują-
cego, a jedynie ustanawiał zasadę, że zatrudnienie obywateli państwa wysyłającego
w wymienionych placówkach oraz u funkcjonariuszy tych placówek było traktowane
na równi z zatrudnieniem na obszarze tego państwa, chyba że pracodawca wystąpił
z wnioskiem o zastosowanie do tych osób przepisów państwa przyjmującego. Ozna-
cza to, że przed dniem 1 maja 2004 r. dla ubezpieczenia społecznego obywateli cze-
skich zatrudnionych w placówkach wymienionych w drugim członie zdania składają-
cego się na treść art. 5 ust. 2 ustawy systemowej nie miał znaczenia charakter ich
pobytu na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, lecz jedynie posiadanie obywatelstwa
państwa obcego. Osoba taka podlegała bowiem co do zasady ubezpieczeniu spo-
łecznemu państwa wysyłającego, chyba że została objęta ubezpieczeniem państwa
przyjmującego na wniosek pracodawcy.
Powyższe prowadzi do wniosku, że art. 5 ust. 2 ustawy systemowej, poprzez
użycie w nim spójnika „i”, stanowi koniunkcję (złączenie) dwóch zdań, odnoszących
się do niezależnych od siebie dwóch kategorii określonych w nim osób, niepodlega-
jących obowiązkowi ubezpieczenia społecznego (ci, których pobyt na obszarze Rze-
czypospolitej Polskiej nie ma charakteru stałego i ci, którzy są zatrudnieni w wymie-
nionych placówkach niezależnie od charakteru pobytu na obszarze Rzeczypospolitej
8
Polskiej). Powinien być on zatem odczytywany w ten sposób, że nie podlegają ubez-
pieczeniom społecznym określonym w ustawie po pierwsze - obywatele państw ob-
cych, których pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej nie ma charakteru stałego
i po drugie - obywatele państw obcych, którzy są zatrudnieni w placówkach wymie-
nionych w drugim członie tego przepisu. W konsekwencji oznacza to, że przed dniem
1 maja 2004 r. zakresem podmiotowym art. 5 ust. 2 ustawy systemowej byli objęci
zarówno obywatele państw obcych zatrudnieni w placówkach wymienionych w tym
przepisie (niezależnie od charakteru ich pobytu na obszarze Rzeczypospolitej Pol-
skiej) jak również obywatele państw obcych niezatrudnieni w takich placówkach, o ile
tylko ich pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej nie miał charakteru stałego.
Z tych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
========================================