Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 24/08
UCHWAŁA
Dnia 30 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Gminy Miejskiej w R.
przeciwko S. i H. małżonkom B.
oraz T. i T. małżonkom K.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 30 maja 2008 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 27 grudnia 2007 r., sygn. akt [...],
"Czy w sytuacji, gdy przed datą nowelizacji przepisu art. 68 ust. 2
ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(tekst jedn. Dz.U. z 9.12.2004 r., Nr 261, poz. 2603 ze zm.), to jest
przed dniem 22 września 2004 r., nabywca lokalu mieszkalnego od
gminy zbył go na rzecz osoby bliskiej, która następnie - przed
upływem terminu zakreślonego w art. 68 ust. 2 w/w ustawy
(w brzmieniu sprzed nowelizacji) - zbyła ten lokal osobie trzeciej, nie
będącej osobą bliską, gmina uprawniona jest do żądania zwrotu
zwaloryzowanej bonifikaty ?
W przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy zobowiązanym do zwrotu
bonifikaty na rzecz gminy jest "pierwotny" nabywca lokalu, czy osoba
dla niego bliska ?"
2
podjął uchwałę:
Przepis art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami, w brzmieniu obowiązującym
do dnia 22 września 2004 r. (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r., Nr 261,
poz. 2603) nie miał zastosowania w sytuacji, gdy osoba bliska,
której nabywca lokalu mieszkalnego od gminy zbył ten lokal,
zbyła go osobie trzeciej.
3
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie
prawne powstało w sprawie, w której Sąd Rejonowy w R. wyrokiem z dnia 21
sierpnia 2007 r. uwzględnił oparte na art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997
r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn: Dz. U. z 2000 r., Nr 46, poz. 543 ze
zm. - dalej: „u.g.n”) powództwo Gminy Miejskiej w R. przeciwko S. i H. małżonkom
B. oraz T. i T. małżonkom K. o zasądzenie solidarnie kwoty 18 125,39 zł z
ustawowymi odsetkami i kosztami procesu tytułem zwrotu zwaloryzowanej
bonifikaty udzielonej pozwanym B. przy sprzedaży przez Gminę na ich rzecz lokalu
mieszkalnego.
Sąd Rejonowy ustalił między innymi, że w dniu 21 listopada 2001 r. Gmina
Miejska w R. zawarła z H. B. umowę sprzedaży odrębnej własności lokalu
mieszkalnego nr 39 położonego w R. przy ul. S.[...], w której w § 5 stwierdzono, że
lokal zostaje sprzedany na podstawie przepisów ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami za cenę 5 580 zł, ustaloną po uwzględnieniu 75%
bonifikaty, zaś H. B. nabywa go do wspólności ustawowej wraz z mężem S. B. W
dniu 2 czerwca 2004 r. małżonkowie B. darowali wyżej opisany lokal rodzicom H.
B.: T. K. i T. K., zaś oni w tym samym dniu sprzedali lokal E. B. za kwotę 23 000 zł.
Sąd Rejonowy powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone
w uzasadnieniu uchwały z dnia 6 listopada 2002 r. III CZP 59/02 (OSNC z 2003 r.,
z. 7-8, poz. 101) uznał, że przewidziany w art. 68 ust. 2 u.g.n. (w brzmieniu
obowiązującym w dacie zbycia lokalu przez Gminę małżonkom B., to jest przed
zmianą przepisu obowiązującą od dnia 22 września 2004 r.) obowiązek zwrotu
zwaloryzowanej bonifikaty powstaje także w sytuacji dalszego zbycia lokalu przez
osobę bliską pierwotnego nabywcy osobie trzeciej, przed upływem terminu
określonego w ustawie. Obowiązek zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty obciąża
wówczas solidarnie pierwotnego nabywcę i jego osobę bliską, która zbyła lokal
osobie trzeciej.
4
Przy rozpoznawaniu apelacji pozwanych Sąd Okręgowy powziął poważną
wątpliwość prawną wyrażoną w przedstawionym zagadnieniu wskazując, że art. 68
ust. 2 u.g.n. był kilkakrotnie zmieniany w kierunku coraz bardziej restrykcyjnym,
jednak w dacie zawarcia umowy sprzedaży przedmiotowego lokalu przez
powodową Gminę z pozwaną H. B. jego literalne brzmienie wskazywało, że
żądanie zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty może dotyczyć tylko sytuacji, gdy
pierwotny nabywca lokalu od Gminy zbył go, przed upływem terminu określonego w
ustawie, osobie trzeciej nie będącej jego osobą bliską. Nie obejmowało natomiast
sytuacji, gdy pierwotny nabywca zbył lokal osobie bliskiej, a ta z kolei zbyła go
osobie trzeciej. Sąd Okręgowy wyraził wątpliwość, czy dopuszczalna jest wykładnia
funkcjonalna omawianego przepisu, rozszerzająca pojecie „nabywcy” także na
osoby bliskie pierwotnego nabywcy. Wskazał, że przy przyjęciu takiej wykładni
powstaje dalsza wątpliwość, czy do zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty zobowiązany
jest pierwotny nabywca lokalu od gminy, czy jego osoba bliska.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy wskazać, że choć, jak słusznie stwierdził Sąd Okręgowy,
art. 68 ust. 2 u.g.n. był wielokrotnie zmieniany, to jednak do chwili nowelizacji
dokonanej na podstawie ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy
o gospodarce nieruchomościami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U.
nr 173, poz. 1218), zasadnicza jego treść pozostawała taka sama. Dotyczył on
sytuacji, gdy gmina sprzedawała określonym, uprzywilejowanym nabywcom
nieruchomość lub odrębną własność lokalu za preferencyjną cenę pomniejszoną
o udzieloną bonifikatę. Przewidywał prawo żądania przez gminę zwrotu kwoty
równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji, jeżeli nabywca nieruchomości
przed upływem czasu określonego w ustawie zbył lub wykorzystał nieruchomość na
inne cele, niż przewidziane w ustawie, co jednak nie dotyczyło zbycia na rzecz
osoby bliskiej. Od dnia 22 września 2004 r. treść tego przepisu uległa na podstawie
ustawy nowelizacyjnej z dnia 28 listopada 2003 r. (Dz. U. z 2004 r., Nr 141,
poz. 1492) tylko takiej modyfikacji, że przewidywał on obowiązek zwrotu kwoty
równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji, obciążający nabywcę
nieruchomości lub odrębnej własności lokalu, który zbył je w czasie określonym
w ustawie albo wykorzystał na inne cele niż uzasadniające udzielenie bonifikaty.
5
Zgodnie z art. 2a przepis ten nie miał zastosowania w przypadku zbycia na rzecz
osoby bliskiej.
Z uwagi na to, że wskazana ustawa nowelizacyjna z 2003 r. nie zawierała
przepisów przejściowych, zgodnie z ogólną zasadą nieretroakcji, do umów
sprzedaży lokali zawieranych przez gminę z najemcą miały zastosowanie przepisy
w brzmieniu obowiązującym w chwili ich zawierania i te przepisy określały prawa
i obowiązki stron umowy, w tym ewentualny obowiązek zwrotu zwaloryzowanej
bonifikaty według zasad obowiązujących w dacie zawarcia umowy. Skoro zatem
w rozpoznawanej sprawie pierwotna umowa sprzedaży lokalu przez powodową
Gminę pozwanym małżonkom B. zawarta została w dniu 21 listopada 2001 r., a
więc pod rządami art. 68 u.g.n. w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją
dokonaną na podstawie ustawy z dnia 28 listopada 2003 r., również zasady
ustalające obowiązek zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty określał art. 68 ust. 2 u.g.n.
w brzmieniu obowiązującym przed dniem 22 września 2004 r. Jak wskazano wyżej,
nie ma to decydującego znaczenia dla rozstrzygnięcia przedstawionego
zagadnienia prawnego, bowiem treść przepisu przed tą nowelizacją i po niej, aż do
chwili nowelizacji z dnia 24 sierpnia 2007 r., była co do istoty taka sama.
Wskazał już na to Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu
sędziów z dnia 11 kwietnia 2008 r. III CZP 130/07 (jeszcze nie publikowanej),
dokonując wykładni pojęcia „nabywcy nieruchomości” zawartego w art. 68 ust. 2
u.g.n., w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 r.
Stwierdził, że przy wszystkich różnicach występujących między kolejnymi wersjami
art. 68 ust. 2, aż do nowelizacji z dnia 24 sierpnia 2007 r. jego zasadniczy trzon
pozostawał niezmieniony: zbycie lokalu lub nieruchomości na rzecz osoby bliskiej
pierwotnego nabywcy nie pociągało za sobą obowiązku zwrotu udzielonej
bonifikaty, a wątpliwości budziła jedynie kwestia, czy przez „nabywcę
nieruchomości” (lokalu) powinno się rozumieć tylko nabywcę pierwotnego, czy też
także jego osobę bliską, która nabyty od niego lokal zbyła następnie osobie trzeciej.
Z tych względów należy uznać, że dokonana przez Sąd Najwyższy we
wskazanej wyżej uchwale z dnia 11 kwietnia 2008 r. wykładnia pojęcia „nabywcy
nieruchomości” (lokalu), użytego w art. 68 ust. 2 u.g.n. w brzmieniu sprzed
6
nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 r., obejmuje także to pojęcie
użyte w omawianym przepisie w brzmieniu obowiązującym do dnia 22 września
2004 r., a więc przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 28 listopada 2003 r.
W uchwale tej Sąd Najwyższy stwierdził, że nabywcą nieruchomości, o którym
mowa w art. 68 ust. 2 u.g.n. (t.j: Dz. U. z dnia 24 sierpnia 2004 r. Nr 261, poz. 2603)
przed jej zmianą ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 r. (Dz. U. Nr 173, poz. 1218), jest
wyłącznie kupujący nieruchomość od Skarbu Państwa lub jednostki samorządu
terytorialnego.
Podzielając to stanowisko i argumenty je uzasadniające zawarte we
wskazanej uchwale można tylko powtórzyć, że za taką wykładnią omawianego
przepisu przemawia zarówno jego treść ustalana na podstawie wykładni
gramatycznej, jak i wykładnia systemowa oraz historyczna. Ustawodawca
jednoznacznie stwierdził, że obowiązek zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty nie
występuje w razie zbycia nieruchomości na rzecz osoby bliskiej pierwotnego
nabywcy. Z uwagi na to, że obowiązek zwrotu bonifikaty stanowi ograniczenie
właściciela w jego prawie rozporządzania własnością, taka ingerencja w prawo
własności musi wyraźnie wynikać z przepisu ustawy (art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji),
nie może być uzasadniana przy pomocy wykładni rozszerzającej przepisu, który
wyraźnie ogranicza obowiązek zwrotu bonifikaty tylko do ściśle określonych osób
i sytuacji. Nie można też pominąć, że wykładnia rozszerzająca obejmowałaby także
osobę bliską, która kupiła od pierwotnego nabywcy nieruchomość za cenę rynkową,
czego nie można wykluczyć, przy szerokiej ustawowej definicji osoby bliskiej,
a następnie zbyła ją także za cenę rynkową osobie trzeciej. Obciążenie w tej
sytuacji osoby bliskiej obowiązkiem zwrotu bonifikaty, z której nie korzystała, byłoby
przy braku wyraźnej regulacji ustawowej nieusprawiedliwione i bezpodstawne.
Także wykładnia systemowa przemawia przeciwko szerokiemu rozumieniu
pojęcia „nabywcy nieruchomości”. Regulacje podobne do art. 68 ust. 2 zawarte
w art. 73 ust. 6 i 7 oraz w art. 109 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 pkt 1 u.g.n. także nie
pozwalają, jak wskazał Sąd Najwyższy w cytowanej uchwale z dnia 11 kwietnia
2008 r., na zastosowanie wykładni rozszerzającej rozciągającej przewidziany
w nich obowiązek zwrotu bonifikaty z bezpośredniego kontrahenta Skarbu Państwa
7
lub gminy na osoby bliskie tych kontrahentów, albo na zaliczenie osób bliskich do
kategorii nabywców nieruchomości.
Niewątpliwie jednak decydujące znaczenie trzeba przypisać wykładni
historycznej dokonanej przez Sąd Najwyższy we wskazanej uchwale na podstawie
uzasadnienia projektu ustawy nowelizacyjnej z 2007 r., z którego jednoznacznie
wynika, że konieczność zmiany art. 68 ust. 2 i nałożenia obowiązku zwrotu
zwaloryzowanej bonifikaty także na osoby bliskie pierwotnego nabywcy
nieruchomości, które zbyły nabytą od niego nieruchomość przed upływem
określonego czasu, była motywowana tym, że dotychczas obowiązujące przepisy
taki obowiązek nakładają tylko na pierwotnych nabywców. Wskazuje to, że
ustawodawca rozumiał dotychczasową treść art. 68 ust. 2 wąsko i nie obejmował
tym przepisem (w brzmieniu sprzed nowelizacji z 2007 r.) sytuacji, gdy osoba
bliska, której nabywca lokalu od Skarbu Państwa lub gminy zbył ten lokal, zbyła go
osobie trzeciej.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie prawne jak w uchwale.