Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 czerwca 2008 r.
II PK 340/08
Umowa, w której pracodawca zobowiązuje się do zwolnienia pracownika-
aplikanta radcowskiego od pracy w celu uczestniczenia w obowiązkowych za-
jęciach szkoleniowych, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia oraz do udzie-
lenia płatnego urlopu w wymiarze 30 dni na przygotowanie się do egzaminu
radcowskiego, a pracownik-aplikant radcowski w zamian za to zobowiązuje się
do przepracowania umówionego czasu albo (przemiennie) do zwrotu kosztów
za czas zwolnienia i urlopu, jest nieważna (art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 34 i
36 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, jednolity tekst: Dz.U. z
2002 r. Nr 123, poz. 1059 ze zm., w brzmieniu obowiązującym od dnia 15 wrze-
śnia 1997 r.).
Przewodniczący SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec, Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka, Romualda Spyt (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 19 czerwca
2008 r. sprawy z powództwa Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Fi-
nansów przeciwko Krzysztofowi B. o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie
z dnia 5 lipca 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 10 lipca 2006 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy Śródmieścia-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie oddalił powództwo Skarbu Pań-
stwa reprezentowanego przez Ministra Finansów o zapłatę kwoty 19.155,29 zł tytu-
łem zwrotu wypłaconego pozwanemu Krzysztofowi B. wynagrodzenia za urlop szko-
2
leniowy przed egzaminem radcowskim oraz wynagrodzenia wypłaconego w dniach
zwolnienia od pracy i rozstrzygnął o kosztach procesu.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Rejonowy ustalił, że strony niniejszego procesu
łączyła umowa o pracę, na podstawie której pozwany był zatrudniony na stanowisku
referenta prawnego w Ministerstwie Finansów. Ponadto, w dniu 31 maja 2001 r.,
strony zawarły umowę określającą wzajemne prawa i obowiązki oraz zobowiązującą
pozwanego do zwrotu poniesionych przez powoda kosztów aplikacji radcowskiej w
przypadku, między innymi, rozwiązania stosunku pracy z inicjatywy pozwanego w
ciągu 3 lat po ukończeniu aplikacji. Na mocy tej umowy pozwany otrzymał 2 dni ty-
godniowo zwolnienia od pracy oraz 30 dniowy urlop szkoleniowy - z zachowaniem
prawa do wynagrodzenia. W dniu 29 października 2004 r. pozwany wystąpił z inicja-
tywą rozwiązania stosunku pracy za porozumieniem stron, stwierdzając, że w przy-
padku braku zgody pracodawcy na taki sposób rozwiązania umowy o pracę, pismo
należy traktować jako wypowiedzenie umowy o pracę. Mając tak ustalony stan fak-
tyczny sprawy Sąd Rejonowy wywiódł, że § 3 umowy z dnia 31 maja 2001 r. jest
sprzeczny z art. 36 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1059 ze zm.), bowiem z mocy ustawy pracownikowi
przysługuje prawo do płatnego urlopu w wymiarze 30 dni na przygotowanie się do
egzaminu radcowskiego oraz zwolnienie od pracy z zachowaniem prawa do wyna-
grodzenia w celu uczestniczenia w egzaminie konkursowym i radcowskim.
W wyniku apelacji Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Warszawie wyrokiem z dnia 5 lipca 2007 r. zmienił zaskarżony wyrok i uwzględnił
powództwo w całości, rozstrzygając także o kosztach procesu. W pisemnych moty-
wach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego,
jednakże dokonał ich odmiennej oceny prawnej. W pierwszej kolejności wskazał, że
nie mają zastosowania w sprawie przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Naro-
dowej i Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie
zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego
dorosłych (Dz.U. Nr 103, poz. 472 ze zm.), bowiem zasady odbywania aplikacji rad-
cowskiej uregulowane zostały całościowo w rozdziale 4 ustawy o radcach prawnych
(Aplikacja radcowska). Sąd stwierdził, że umowa zawarta między stronami w dniu 31
maja 2001 r. nie wprowadziła do umowy o pracę istotnych postanowień, a jedynie
stanowiła kontrakt cywilnoprawny i powinna być oceniana według przepisów prawa
cywilnego. Zatem nie ma podstaw do jej oceny w świetle art. 18 k.p. Podkreślił, że
3
ani pozwany nie miał obowiązku zdobycia wyższych kwalifikacji, bowiem posiadane
przezeń były wystarczające na zajmowanym stanowisku, ani powód nie miał obo-
wiązku wyrażenia zgody na odbywanie aplikacji radcowskiej, ani ułatwienia jej odby-
wania. Wywiódł, że zgodnie z zasadą swobody umów (art. 3531
k.c.) strony zawiera-
jące umowę mogą jej nadać dowolną treść, byleby nie była ona sprzeczna z prawem
lub zasadami współżycia społecznego, albo nie miała na celu obejścia prawa. Taka
umowa byłaby bowiem nieważna (art. 58 § 1 i 2 k.c.). W judykaturze Sądu Najwyż-
szego utrwalony jest pogląd, że nie pozostaje w sprzeczności z prawem i zasadami
współżycia społecznego umowa, na podstawie której pracownik otrzymując pomoc
finansową ze strony pracodawcy (np. w celu uzyskania mieszkania albo w celu po-
krycia kosztów szkolenia), zobowiązuje się do przepracowania u tego pracodawcy
oznaczonego okresu. Umowa stron z 31 maja 2001 r. odpowiada wszystkim wyma-
ganiom wynikającym z przepisów prawa. Jej treść i cel nie naruszają porządku praw-
nego. Przez zawarcie tej umowy strony uzyskały wzajemne korzyści - pracownik
uzyskał pomoc finansową pracodawcy w pokryciu kosztów aplikacji radcowskiej oraz
zapewnienie udzielenia płatnego urlopu szkoleniowego w wymiarze koniecznym do
uczestniczenia w zajęciach i egzaminach związanych z odbywaniem aplikacji rad-
cowskiej, co pomogło mu w uzyskaniu uprawnień do wykonywania zawodu radcy
prawnego, z kolei pracodawca zapewnił sobie wykwalifikowanego pracownika na
pewien czas - okres trzech lat - od ukończenia przez niego aplikacji radcowskiej.
Umowa, którą zawarły strony jest umową wzajemną (art. 487 § 2 k.c.). Jej postano-
wienia umowne powinny być potraktowane jako przyjęcie na siebie przez pracownika
zobowiązania przemiennego, o którym stanowi art. 365 § 1 k.c. Pozwany jako pra-
cownik zobowiązał się do spełnienia jednego z dwóch świadczeń - albo świadczenia
niepieniężnego polegającego na przepracowaniu u pracodawcy trzech lat od mo-
mentu ukończenia aplikacji, albo świadczenia pieniężnego.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku pozwany zarzucił naruszenie
przepisów prawa materialnego - art. 34 i 36 ustawy o radcach prawnych, art. 3531
k.c. i art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 9 § 1 k.p. i art. 300 k.p. oraz art. 34 i 36 ustawy
o radcach prawnych, a także art. 58 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz art. 8
k.p. i art. 84 k.p. W podstawach kasacyjnych wskazano także na naruszenie przepi-
sów postępowania - art. 378 § 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c. w związku z art. 233 § 1 k.p.c.,
art. 367 § 3 k.p.c. w związku z art. 77 ust. 1 i 8 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo
4
o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.), a także art. 328 § 1
k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
Skarżący wniósł o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania z uwagi na wy-
stępujące w sprawie istotne zagadnienie prawne, ujęte w następujący sposób: czy w
świetle przepisów art. 34 i 36 ustawy o radcach prawnych, według stanu prawnego
na dzień 31 maja 2001 r., w związku z art. 9 § 1 k.p. można uznać za ważne na
gruncie art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 3531
§ 1 k.c., art. 487 k.c., art. 365 k.c. i art.
300 k.p. postanowienie umowy zwartej między stronami stosunku pracy zobowiązu-
jące pracownika - aplikanta radcowskiego do zwrotu pracodawcy poniesionych przez
niego kosztów zwolnień pracownika od pracy w celu udziału w zajęciach aplikacyj-
nych oraz kosztów udzielonego płatnego urlopu szkoleniowego na przygotowanie do
egzaminu radcowskiego, na które składa się wyłącznie wynagrodzenie wypłacone
pracownikowi w tym okresie.
Wskazując na powyższe skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie
o uchylenie wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa -
w obu tych przypadkach o orzeczenie o koszach postępowania kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że przepisy art. 34 i 36 ustawy o radcach
prawnych są przepisami prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p., bowiem regulują
stosunek pracy pewnej grupy zawodowej, jaką są radcowie prawni. Z treści tych
przepisów, w brzmieniu na dzień 31 maja 2001 r., nie wynika, aby korzystanie przez
pracownika ze zwolnienia, o jakim mowa w przepisie art. 34 ustawy, jak i zwolnienia
w postaci urlopu szkoleniowego z art. 36 ustawy, uzależnione było od zgody praco-
dawcy. Są to normy bezwzględne obowiązujące i dopuszczalne jest odmienne ure-
gulowanie kwestii objętych tymi przepisami w umowie między pracownikiem i praco-
dawcą, ale tylko na korzyść pracownika. Błędem, zdaniem skarżącego, było ocenia-
nie umowy z dnia 31 maja 2001 r. jedynie na podstawie przepisów Kodeksu cywilne-
go, bowiem art. 3531
k.c. statuujący zasadę swobody umów wyznacza jej granice.
Jedną z tych granic są źródła obowiązującego w Polsce prawa, a więc należało mieć
na względzie przepisy prawa pracy - art. 34 i 36 ustawy o radcach prawnych. Sąd nie
zbadał, czy zawarta między stronami umowa nie sprzeciwia się właściwości (naturze)
stosunku, ustawie, czy też zasadom współżycia społecznego. Ponadto nie wziął pod
uwagę, że ze względu na treść art. 58 § 1 k.c. nieważne są w części postanowienia
umowy (§ 3 umowy dotyczący zobowiązania do zwrotu kosztów poniesionych przez
5
pracodawcę, na które składało się wyłącznie wynagrodzenie pracownika w dniach
zwolnienia od pracy na czas odbywania zajęć aplikacyjnych i wynagrodzenie za czas
płatnego urlopu szkoleniowego) z uwagi na ich sprzeczność z bezwzględnie obowią-
zującymi normami prawnymi - art. 34 i 36 ustawy o radcach prawnych. Dalej skarżą-
cy wywiódł, że bezwzględnie obowiązująca norma art. 84 k.p. ustanawia zakaz zrze-
czenia się przez pracownika prawa do wynagrodzenia. Oświadczenie woli pozwane-
go, w którym zobowiązał się do zwrotu wynagrodzenia już wypłaconego i przyszłego,
należy traktować jako zrzeczenie się prawa do wynagrodzenia, co w konsekwencji
narusza zakaz wyrażony w art. 84 k.p. Autor skargi podniósł także, że zawarcie
umowy z dnia 31 maja 2001 r., w takim kształcie, stanowi wyraz wykorzystania sil-
niejszej pozycji pracodawcy w stosunku do pracownika, co uprawnia do wniosku, że
umowa ta była nieważna w oparciu o przepis art. 58 § 2 k.c.
Wedle skarżącego, orzeczenia Sądu Najwyższego, w których wyrażono stano-
wisko, że nie pozostaje w sprzeczności z prawem i zasadami współżycia społeczne-
go umowa, na podstawie której pracownik otrzymując pomoc finansową ze strony
pracodawcy zobowiązuje się do przepracowania u tego pracodawcy oznaczonego
okresu, nie mogą mieć zastosowania w niniejszej sprawie, bowiem w tym przypadku
pracownik - aplikant radcowski nie otrzymał jakiejkolwiek pomocy finansowej od pra-
codawcy, a jedynie uzyskał to, co mu przysługiwało na mocy obowiązujących przepi-
sów. Zdaniem skarżącego Sąd pominął także naturę stosunku prawnego - jako jeden
z wyznaczników granic swobody umów. Stwierdzając, że powód nie miał obowiązku
wyrażenia zgody na odbywanie aplikacji radcowskiej przez pozwanego, nie wskazał
z jakiej to normy prawnej wywodzi obowiązek uzyskania zgody pracodawcy na odby-
cie aplikacji radcowskiej. Poza tym postawił tego pracownika - aplikanta radcowskie-
go w sytuacji gorszej, niż gdyby umowa z dnia 31 maja 2001 r. nie została zawarta.
Przechodząc do zarzutów natury procesowej autor skargi zarzucił, że prawie
połowa ocen prawnych Sądu Okręgowego została przepisana wprost z uzasadnienia
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1999 r., I PKN 180/99, który zapadł w in-
nych okolicznościach faktycznych, co budzi wątpliwość, czy w istocie Sąd odwoław-
czy „samoistnie” rozstrzygnął sprawę. Nieuprawnione zatem było mechaniczne prze-
niesienie ocen prawnych wyrażonych w tamtym wyroku do uzasadnienia zaskarżo-
nego wyroku. Ponadto w swoim uzasadnieniu Sąd nie odniósł się do jednego z ele-
mentów dochodzonego roszczenia, a mianowicie zwrotu wynagrodzenia za czas
zwolnienia pozwanego od pracy z tytułu udziału w zajęciach aplikacyjnych.
6
Skarżący - w ramach zarzutu nieważności postępowania - wyraził także wąt-
pliwość co do prawidłowości aktu delegowania sędziego Sądu Rejonowego, biorące-
go udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, wskazując na stanowisko Sądu Naj-
wyższego co do właściwego delegowania sędziego do pełnienia obowiązków sę-
dziego w innym sądzie (art. 77 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju
sądów powszechnych), zgodnie z którym uprawnienie to przysługuje wyłącznie Mini-
strowi Sprawiedliwości i nie może być przenoszone na inne osoby. Autor skargi
stwierdził także, iż niemożliwa jest kontrola stanowiska zajętego przez Sąd Okręgo-
wy poprzez lakoniczne uzasadnienie przyczyn, dla których uznał dokonaną przez
Sąd Rejonowy wykładnię przepisów ustawy o radcach prawnych za niewłaściwą oraz
dlaczego odmówił zastosowania w sprawie art. 58 § 1 i 2 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona, aczkolwiek nie wszystkie jej zarzuty są
usprawiedliwione. W pierwszej kolejności wskazać należy, że nie potwierdziły się
zarzuty naruszenia prawa procesowego. Sugerowane naruszenie art. 367 § 3 k.p.c.
w związku z art. 77 ust. 1 i 8 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów
powszechnych, podważające zgodność z prawem aktu delegowania sędziego do
pełnienia obowiązków sędziego w innym sądzie i w konsekwencji wskazujące na
ewentualną nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.), nie znajduje uzasad-
nienia. Wynika to ze stanowiska zajętego przez pełen skład Sądu Najwyższego w
uchwale z dnia 14 listopada 2007 r., BSA I - 4110 - 5/07, według którego ustawowe
uprawnienie Ministra Sprawiedliwości do delegowania sędziego do pełnienia obo-
wiązków sędziego w innym sądzie (art. 77 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo
o ustroju sądów powszechnych, Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) może być w jego
zastępstwie (art. 37 ust. 5 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów, Dz.U.
z 2003 r. Nr 24, poz. 199 ze zm.) albo z jego upoważnienia (art. 37 ust. 1 ustawy z
dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów, Dz.U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199 ze zm.)
wykonywane przez sekretarza stanu lub podsekretarza stanu.
Natomiast obraza art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może sta-
nowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej tylko wtedy, gdy uzasadnienie
zaskarżonego wyroku nie posiada wszystkich koniecznych elementów, bądź zawiera
tak kardynalne braki, że uniemożliwiają one kontrolę kasacyjną (por. np. orzeczenia
7
Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1997 r., I CKN 312/97, z 19 lutego 2002 r.,
IV CKN 718/00, z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1862/00, z dnia 20 lutego 2003 r., I
CKN 65/01, z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 121/01, niepublikowane, z dnia 10 listo-
pada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83). Zbyt daleko idący jest za-
rzut odnoszący się do art. 378 § 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c. w związku z art. 233 § 1
k.p.c., powołujący się na nierozpoznanie istoty sprawy. Przedmiot rozpoznania w
niniejszej sprawie stanowiło żądanie zwrotu poniesionych przez powoda kosztów
aplikacji radcowskiej i żądanie to zostało objęte rozstrzygnięciem Sądu Okręgowego
- negatywnie dla skarżącego. Fakt, iż Sąd ten dokonując oceny prawnej w swojej
argumentacji posłużył się w znacznej części dosłowną treścią uzasadnienia wyroku
Sądu Najwyższego w innej sprawie, nie przesądza o tym, że nie była ona samo-
dzielną oceną tego Sądu. Istotniejsze znaczenie ma w tym aspekcie to, czy do-
słowne powielenie stanowiska Sądu Najwyższego było adekwatne do stanu faktycz-
nego i prawnego niniejszej sprawy.
Jeśli chodzi o stan faktyczny niniejszej sprawy, to w zasadzie jest on niewąt-
pliwy (mimo pewnych mankamentów uzasadnienia co do określenia „kosztów ponie-
sionych przez powoda”, których domaga się w niniejszym procesie, co jednak nie ma
znaczenia dla wyniku sprawy). Natomiast uwadze Sądu Okręgowego umknęło, iż
wyrok Sądu Najwyższego z dnia z dnia 28 lipca 1999 r., I PKN 180/99, (OSNP 2000
nr 21, poz. 789) zapadł w zasadniczo odmiennym stanie prawnym, bowiem przed-
stawiona tam wykładnia i ocena prawna dotyczy ustawy o radcach prawnych w
brzmieniu obowiązującym do dnia 14 września 1997 r., jako że dotyczy umowy z
dnia 6 lipca 1994 r. Mianowicie, przepis art. 33 ust. 1 stanowił wtedy, że na listę apli-
kantów radcowskich może być wpisana osoba, która spełnia warunki określone w art.
24 ust. 1 pkt 1-5 i została skierowana na aplikację radcowską przez zatrudniającą ją
jednostkę organizacyjną oraz uzyskała pisemne zobowiązanie pokrycia kosztów apli-
kacji przez tę jednostkę, chyba że sama zobowiąże się do ich pokrycia. Prawa i obo-
wiązki związane ze skierowaniem na aplikację radcowską powinny być określone w
umowie zawartej między jednostką kierującą a osobą ubiegającą się o wpis i radą
okręgowej izby radców prawnych. W takim stanie prawnym stanowisko, iż praco-
dawca nie miał obowiązku wyrażenia zgody na odbywanie aplikacji radcowskiej
przez pracownika było w pełni uzasadnione, wraz ze wszystkimi tego konsekwen-
cjami przedstawionymi w wyroku Sądu Najwyższego w sprawie I PKN 180/99. „Skie-
rowanie” bowiem, o którym mowa w tym przepisie, nie jest niczym innym jak zgodą
8
pracodawcy na odbycie przez pracownika aplikacji radcowskiej. Konsekwentnie, wy-
rażając tę zgodę, pracodawca zobowiązywał się do udzielenia pracownikowi zwol-
nienia od pracy w celu uczestniczenia w obowiązkowych zajęciach szkoleniowych
odbywanych poza siedzibą jednostki organizacyjnej – z zachowaniem prawa do wy-
nagrodzenia (art. 34) oraz do udzielenia płatnego urlopu, w wymiarze 30 dni kalenda-
rzowych, na przygotowanie się do egzaminu radcowskiego (art. 36). Stąd w pełni
uprawniony był pogląd, że postanowienia, zgodnie z którymi pracownik jest zobowią-
zany do "odpracowania" pomocy finansowej udzielonej mu przez pracodawcę lub
innych świadczeń pracodawcy, w razie zaś rozwiązania stosunku pracy z inicjatywy
pracownika lub z przyczyn leżących po jego stronie przed upływem określonego w
umowie okresu do poniesienia określonych konsekwencji finansowych, nie naruszają
prawa ani zasad współżycia społecznego, a zatem są dopuszczalne, ważne i sku-
teczne.
Przedstawiony wyżej przepis art. 33 ust. 1 ustawy zmieniony został z dniem
15 września 1997 r. ustawą z dnia 22 maja 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o ad-
wokaturze, ustawy o radcach prawnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 75,
poz. 471 ze zm.) i uzyskał brzmienie: „Na listę aplikantów radcowskich może być
wpisana osoba, która spełnia warunki określone w art. 24 ust. 1 pkt 1, 3-5 (ukończyła
wyższe studia prawnicze w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskała tytuł magistra lub
zagraniczne studia prawnicze uznane w Rzeczypospolitej Polskiej; korzysta w pełni z
praw publicznych; jest nieskazitelnego charakteru i swym dotychczasowym zacho-
waniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu radcy prawnego) i za-
pewni pokrycie kosztów aplikacji radcowskiej.” Jest to istotna zmiana normatywna,
bowiem z tym dniem odbycie aplikacji radcowskiej przestało być uzależnione od
zgody pracodawcy. Jedyne warunki wpisania na listę aplikantów to te, które wskaza-
ne zostały w przepisie art. 33 ust. 1 oraz pomyślny wynik konkursu przeprowadzo-
nego przez radę okręgowej izby radców prawnych (art. 33 ust. 2). Przepisy art. 34 i
36 ustawy o radcach prawnych mają charakter bezwzględnie obowiązujący i rację
ma skarżący, iż kształtując stosunki pracy określonej grupy zawodowej, stanowią
jednocześnie źródła prawa pracy wskazane w art. 9 § 1 k.p. Wynika z nich, że pra-
cownik - aplikant radcowski ma nieobciążone żadnymi warunkami prawo do zwolnie-
nia od pracy w celu uczestniczenia w obowiązkowych zajęciach szkoleniowych, z
zachowaniem prawa do wynagrodzenia oraz do płatnego urlopu, w wymiarze 30 dni
kalendarzowych, na przygotowanie się do egzaminu radcowskiego (obecnie także do
9
zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu uczestniczenia
w egzaminie konkursowym i radcowskim). Podzielić też należy pogląd, że rozporzą-
dzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 12 paź-
dziernika 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych
i wykształcenia ogólnego dorosłych (Dz.U. Nr 103, poz. 472 ze zm.) zawiera enume-
ratywne wyliczenie pozaszkolnych form dokształcania pracowników. Wyliczenie to
nie obejmuje aplikacji radcowskiej. Zasady odbywania aplikacji radcowskiej uregulo-
wane zostały wyczerpująco w rozdziale 4 ("Aplikacja radcowska") ustawy z dnia 6
lipca 1982 r. o radcach prawnych. Skoro powołane rozporządzenie nie uwzględnia
aplikacji radcowskiej jako formy podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników,
to do odbywania aplikacji radcowskiej nie stosuje się przepisów tego rozporządzenia.
Wynika z powyższego, iż treść stosunku prawnego (umowy cywilnoprawnej)
ukształtowanego przez sporną umowę - w części dotyczącej zobowiązania praco-
dawcy - objęła jego obowiązki wynikające z bezwzględnie obowiązujących norm
prawa pracy. Pracownik zaś, w zamian za uprawnienia przysługujące mu z mocy
ustawy, przyjął na siebie niewynikający z przepisów prawa obowiązek odpracowania
u pracodawcy określonego okresu, bądź obowiązek zwrotu równowartości przysłu-
gującego mu z mocy prawa wynagrodzenia. Umowa ta więc ukształtowała stosunek
pracy aplikanta adwokackiego w sposób mniej korzystny, niż wynikałoby to z przepi-
sów prawa pracy. Ponieważ jednak w tym przypadku pogorszenie sytuacji pracow-
nika wynika z umowy cywilnoprawnej a nie z postanowienia umowy o pracę, nie ma
zastosowania sankcja wynikająca z art. 18 § 2 k.p. (postanowienia umów o pracę
oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy mniej korzystne
dla pracownika niż przepisy prawa pracy są nieważne; zamiast nich stosuje się od-
powiednie przepisy prawa pracy). Natomiast nieważność umowy, w której pracodaw-
ca zobowiązuje się do zwolnienia pracownika - aplikanta radcowskiego od pracy w
celu uczestniczenia w obowiązkowych zajęciach szkoleniowych, z zachowaniem
prawa do wynagrodzenia oraz do udzielenia płatnego urlopu w wymiarze 30 dni
kalendarzowych na przygotowanie się do egzaminu radcowskiego, a pracownik -
aplikant radcowski w zamian za to zobowiązuje się do przepracowania umówionego
czasu (przemiennie - do zwrotu kosztów wynagrodzenia za czas zwolnienia i urlopu)
wynika z przepisu art. 58 § 1 k.c., jako że kształtuje ona zagwarantowane przepisami
prawa pracy (art. 34 i 36 ustawy o radcach prawnych) uprawnienia pracownika w
sposób mniej korzystny, a więc sprzeczny z nimi. Z tego względu uzasadniony jest
10
zarzut naruszenia art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 34 i 36 ustawy o radcach praw-
nych. Jednocześnie nie można nie dostrzec, że treść i cel tej umowy jest sprzeczny z
właściwością stosunku cywilnoprawnego (art. 3531
k.c.), który z natury rzeczy kre-
ować może prawa i obowiązki podmiotowe niepodlegające bezwzględnie obwiązują-
cym przepisom prawa. Nie ma także w tym stosunku prawnym symetrii, bowiem zo-
bowiązanie pracownika nie znajduje ekwiwalentu w zobowiązaniu pracodawcy, co
jest istotą zobowiązania wzajemnego (487 § 2 k.c.).
Wobec powyższego stanowiska nie zachodzi potrzeba rozważania pozostałych za-
rzutów skargi.
Z tych względów Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji wyroku. Orzeczenie o kosztach procesu wynika z treści art.
39821
k.p.c. w związku z .
art. 108 § 2 k.p.c.
========================================