V CSK 18/08
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:26-03-2014
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt V CSK 18/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 czerwca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa "P.(...)" Spółki z o.o. w W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Izbie Skarbowej w W. - Ośrodkowi Zamiejscowemu w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 czerwca 2008 r.,
skarg kasacyjnych obu stron od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 sierpnia 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowa Spółka w pozwie z dnia 24 czerwca 2004 r. domagała się zasądzenia
od Skarbu Państwa – Izby Skarbowej w W. kwoty 733 663,23 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 25 grudnia 2003 r. W toku procesu powództwo zostało rozszerzone
do kwoty 970 195,07 zł, obejmującej straty w kwocie 156 843,91 zł i utracone korzyści w
kwocie 813 351,16 zł. Szkodę tę według twierdzeń pozwu strona powodowa poniosła
2
wskutek wydania decyzji podatkowych nr PP-II-(..)8 do (…)2/2001 z dnia 17 września
2001 r. w sprawie wymiaru podatku VAT za miesiące od czerwca do października 1999
r. – których nieważność stwierdził Minister Finansów decyzjami z dnia 17 lutego 2002 r.
(dalej określanych jako: pierwsza grupa decyzji), a także wskutek wydania decyzji
podatkowych nr PP-II-(…)/2001 z dnia 17 września 2001 r. w sprawie wymiaru podatku
VAT odpowiednio za miesiące od marca do maja 1999 r. oraz za miesiąc listopad 1999
r. – które zostały uchylone w trybie przewidzianym w art.38 ust.2 ustawy z dnia 11 maja
1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (dalej określanych jako: „druga grupa
decyzji”).
Sąd Okręgowy po dokonaniu ustaleń potwierdzających twierdzenia pozwu
w odniesieniu do pierwszej grupy decyzji podatkowych wyrokiem z dnia 29 marca 2007
r. zasądził od strony pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 784 110,45 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 25 grudnia 2003 r., która obejmuje kwotę 159 507 zł
tytułem odszkodowania za poniesione straty oraz kwotę 624 603 zł tytułem
odszkodowania za utracone korzyści. Dalej idące powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu sprawy w następstwie apelacji wniesionej przez
pozwaną, wyrokiem z dnia 10 sierpnia 2007 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten
sposób, że zasądzoną kwotę 784 110,45 zł obniżył do kwoty 428 592,63 zł, oddalając
powództwo w pozostałej części, zmienił rozstrzygnięcie o kosztach oraz oddalił dalej
idącą apelację.
Uznając apelację strony pozwanej za częściowo bezzasadną Sąd Apelacyjny
podniósł, że strona pozwana ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
wydaniem nie tylko decyzji podatkowych pierwszej grupy, których nieważność stwierdził
Minister Finansów (podstawa odpowiedzialności - art. 260 § 1ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacji podatkowa, Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.), ale także wskutek
wydania decyzji podatkowych drugiej grupy, które zostały uchylone na podstawie art. 38
ust. 2 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, skoro
strona powodowa rozszerzonego w toku procesu odszkodowania żądała w związku z
wydaniu decyzji podatkowej drugiej grupy. Sąd Apelacyjny podniósł – powołując się na
uchwałę Sądu najwyższego z dnia 26 kwietnia 2006 r., III CZP 125/05, OSNC 2006, nr
12, poz. 194), że za szkodę wyrządzoną wydaniem i wykonaniem nieostatecznej decyzji
organu podatkowego pierwszej instancji, następnie uchylonej, Skarb Państwa
odpowiadał w okresie przed dniem 1 września 2004 r. na podstawie art. 417 § 1 k.c. w
zw. z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Sąd Apelacyjny uznał, że szkoda strony powodowej w
3
postaci poniesionych strat i utraconych korzyści wynosi 526 653, 43 zł, na którą składają
się: kwota 49 487,41 zł – koszty obsługi kredytu, które strona powodowa zaciągnęła w
związku z utratą źródeł finansowania swej działalności, dochodzona w pozwie kwota 90
703,02 zł nie zaś, jak przyjął Sąd Okręgowy, podzielając opinie biegłego, kwota 102
020,04 zł – z tytułu zapłaconych odsetek wskutek nieterminowego regulowania
własnych zobowiązań oraz kwota 386 462 zł – tytułem utraconych korzyści. W ocenie
Sądu Apelacyjnego kwotę 526 653, 43 zł należało pomniejszyć o wypłacone przez
stronę pozwaną odsetki w kwocie 98 060,80 zł (art. 78 § 3 pkt 1 i 2 Ordynacji
podatkowej), mające niewątpliwie charakter kompensacyjny, co oznacza, że żądanie
strony powodowej usprawiedliwione jest do kwoty 428 592,63 zł. Dokonując oceny w
zakresie szkody polegającej na utracie spodziewanych korzyści, Sąd Apelacyjny za
podstawę jej ustalenia przyjął opinię biegłej, w której nieosiągnięte korzyści ze
sprzedaży asfaltu wyliczone zostały w oparciu o dokumentację strony powodowej na
kwotę 386 462 zł. (wariant pierwszy opinii), natomiast odrzucił – przeciwnie niż Sąd
Okręgowy – możliwość ustalenia tego rodzaju szkody, wyliczonej na kwotę 624 603 zł
(drugi wariant opinii) w oparciu o przyjęcie założenia, że zysk strony powodowej w takiej
wysokości był prawdopodobny, nie został jednak osiągnięty w następstwie kłopotów
finansowych strony powodowej, wywołanych przedmiotowymi decyzjami podatkowymi.
Strona pozwana zaskarżyła powyższy wyrok skargą kasacyjną w części utrzymującej w
mocy zasądzenie odszkodowania tj. w zakresie kwoty 428 592,63 zł i odsetek oraz
kwoty 27 018 zł z tytułu kosztów procesu za pierwszą instancję, a także w części
oddalającej apelację i zasadzającej koszty postępowania apelacyjnego. Zarzuciła
naruszenie art. 260 § 1 i 261 § 1 Ordynacji podatkowej w zw. z art. 361 § 1 k.c. oraz
naruszenie art. 417 § 1 k.c. w zw. z art. 361 § 1 k.c. - przez bezzasadne uznanie
istnienia adekwatnego związku przyczynowego między wydaniem przedmiotowych
decyzji podatkowych a powstaniem szkody, na którą powołała się strona powodowa.
Skarga kasacyjna strony powodowej, którą zaskarżony został wyrok Sądu Apelacyjnego
w części oddalającej powództwo co do kwoty 257 457,15 zł oparta została na: zarzucie
naruszenia art. 361 § 1 i 2 k.c. przez wadliwe uznanie, że nie zachodzi adekwatny
związek przyczynowy między wydaniem przedmiotowych decyzji podatkowych
a poniesionymi przez stronę powodową kosztami opinii prawnych w kwocie 8 000 zł,
wydanych na zlecenie strony powodowej w celu wykazania nieważności decyzji
podatkowych; zarzucie naruszenia art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 321 § 1 k.p.c.
skutkującego oddaleniem powództwa w części dotyczącej kwoty 11 316,15 zł z tytułu
4
kosztów nieterminowego regulowania przez stronę powodową własnych zobowiązań -
przez bezzasadne uznanie, że Sąd I instancji uwzględniając powództwo w tym zakresie
orzekł ponad żądanie. Zdaniem skarżącej skoro Sąd I instancji zasądził kwotę niższą od
dochodzonej, to okoliczność, że jeden ze składników odszkodowania żądanego na tej
samej podstawie prawnej był określony kwota niższą, niż zasądzona, nie oznacza
naruszenia art. 321 § 1 k.p.c.; zarzucie naruszenia art. 361 § 1 i 2 k.c. skutkującego
oddaleniem powództwa w zakresie kwoty 238 141 zł - przez błędną wykładnię tego
przepisu, polegającą na nieuprawnionym przyjęciu, że utraconymi korzyściami są
wyłącznie te korzyści, których możliwość uzyskania została udokumentowana i
jednoczesnym przyjęciu, że wartość utraconych korzyści nie można wykazać w oparciu
o takie wskaźniki jak chłonność rynku, popyt na produkty powoda oraz dotychczasowe
kontakty z kontrahentami.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Szkoda majątkowa może wystąpić w dwóch postaciach, a mianowicie strat, które
poszkodowany poniósł (damnum emergens) oraz utraty korzyści, które mógłby osiągnąć
(lucrum cessans). Strata polega na rzeczywistej zmianie stanu majątkowego. Wyraża
się wielkością uszczerbku doznanego w majątku istniejącym przed zdarzeniem
wyrządzającym szkodę i ewentualnych dalszych uszczerbkach, będących normalnym
następstwem zdarzenia początkowego. Strata ta oznacza zmniejszenie aktywów. Utrata
korzyści oznacza udaremnienie zwiększenia się majątku, które mogłoby nastąpić, gdyby
nie zdarzenie wyrządzające szkodę (np. nieosiągnięcie oczekiwanego zysku). Szkoda w
postaci lucrum cessans nie powstaje równocześnie ze zdarzeniem wyrządzającym
szkodę, lecz jest jego późniejszym następstwem.
Przepis art. 361 § 2 k.c. w części dotyczącej utraconych korzyści wymaga
przyjęcia hipotetycznego przebiegu zdarzeń i ustalenia wysokiego prawdopodobieństwa
utraty korzyści. Jeżeli zdarzenie, za które pozwany ponosi odpowiedzialność, stworzyło
warunki powstania innych zdarzeń, z których dopiero ostatnie bezpośrednio wywołało
szkodę, to nie można wykluczyć odpowiedzialności pozwanego za szkodę w ramach
normalnego związku przyczynowego. Następstwo przyczynowo-skutkowe ma charakter
normalny w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. wówczas, gdy w danym układzie stosunków i
warunków oraz w zwyczajnym biegu rzeczy, bez zaistnienia szczególnych okoliczności,
szkoda jest zwykle następstwem określonego zdarzenia. Ustawodawca nie wskazał
bliższych kryteriów budowania tych hipotez, pozostawiając je wiedzy i doświadczeniu
życiowemu składu orzekającego, stosowanym odpowiednio do okoliczności sprawy.
5
Okoliczność, że ustalenie tej postaci szkody ma charakter hipotetyczny
niewątpliwie powoduje trudności ze wskazaniem zakresu odszkodowania. W pierwszej
kolejności należy przy pomocy testu „conditio sine qua non” zbadać, czy pomiędzy
określonymi elementami sytuacji faktycznej w ogóle zachodzi jakakolwiek obiektywna
zależność, a zatem, czy badany skutek stanowi obiektywne następstwo zdarzenia, które
wskazano jako jego przyczynę. Jeśli odpowiedź jest negatywna, to znaczy jeśli badany
skutek nastąpiłby również, mimo nieobecności tej „przyczyny”, należy stwierdzić, że nie
występuje żaden obiektywny związek przyczynowy i nie ma potrzeby dalszego badania,
czy występuje związek przyczynowy „adekwatny” w rozumieniu art. 361 § 1 k.c.
Konieczność badania „normalności” związku przyczynowego, a więc przesłanki
odpowiedzialności z art. 361 § 1 k.c., występuje bowiem tylko wówczas, gdy między
badanymi zjawiskami w ogóle istnieje obiektywny związek przyczynowy.
Te same zasady należy odnieść do badania tak zwanego pośredniego związku
przyczynowego, którego istnienie w odniesieniu do odpowiedzialności pozwanego
Skarbu Państwa, wywodziła strona powodowa. Także w sytuacji, gdy pewne zdarzenie
stworzyło warunki powstania innych zdarzeń, z których dopiero ostatnie stało się
bezpośrednią przyczyną szkody, odpowiedzialność cywilną może determinować tylko
taki związek wieloczłonowy, w którym pomiędzy poszczególnymi ogniwami zachodzi
zależność przyczynowa, we wskazanym wyżej rozumieniu i każde ogniwo tego związku
z osobna podlega ocenie z punktu widzenia kauzalności (por. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 10 grudnia 1952 r. C 584/52, PiP 1953 nr 8-9, str. 366 i z dnia 21
czerwca 1960, 1 CR 592/59, OSN 1962 nr III, poz. 84). Przy istnieniu kilku
współprzyczyn szkody, gdy ścisłe ich rozdzielenie nie jest możliwe, konieczna jest ich
ocena z punktu widzenia zasad art. 361 § 1 k.c., w świetle których wystarczy ustalenie z
dużym stopniem prawdopodobieństwa, jaki był wpływ każdej z nich na powstanie
szkody.
Badając w aspekcie powyższych zasad związek przyczynowy pomiędzy
wydanymi decyzjami podatkowymi a szkodą polegającą na utracie spodziewanego
zysku z działalności gospodarczej prowadzonej przez powoda, Sąd Apelacyjny powinien
był, czego nie uczynił, dokonać szczegółowej analizy okoliczności, na które powoływała
się strona powodowa, a także biegła w wersji drugiej opinii, które miały uzasadniać
hipotezę o utracie spodziewanych korzyści.
Odnosząc się do szkody polegającej na poniesieniu przez stronę powodową
kosztów obsługi zaciągniętych kredytów oraz kosztów odsetek powstałych wskutek
6
nieterminowego realizowania własnych zobowiązań strony powodowej, należało –
pamiętając o opinii biegłej, która przyjęła założenie, że kwoty uzyskane z tytułu zwrotu
podatku VAT przeznaczone zostałyby na terminową spłatę zobowiązań wobec
kontrahentów – ocenić czy strona powodowa, powołując się na szkodę wyrządzoną
wydanymi decyzjami, zasadnie twierdzi, że te same kwoty pieniężne uzyskane ze
zwrotu VAT mogły być przeznaczone jednocześnie na dwa różne cele, a mianowicie, po
pierwsze na finansowanie bieżącej działalności (według ustaleń na ten cel
przeznaczono środki z przyznanego kredytu bankowego na podstawie umowy z dnia 14
lutego 2002 r.), po drugie na spłatę zobowiązań wobec kontrahentów, co pozwoliłoby
uniknąć zapłaty karnych odsetek.
Odnośnie szkody polegającej na utraconych korzyściach ze sprzedaży asfaltu z
jednej strony niezbędne było zbadanie – pamiętając, że w opinii biegła stwierdziła, że
wydanie niewłaściwych decyzji podatkowych nie pozostawało bez wpływu na sferę
działalności gospodarczej, a powstanie zobowiązania z tytułu VAT spowodowało, że
spółka nie mogła przedstawić swym partnerom tj. bankom i kontrahentom wymaganego
zaświadczenia Urzędu Skarbowego o niezaleganiu z płatnością zobowiązań
podatkowych - czy odmowa udzielenia gwarancji bankowej przez dwa banki była
skutkiem spadku zaufania banków z powodu braku wspomnianego zaświadczenia.
Innymi słowy, Sąd Apelacyjny badając we wskazanym zakresie związek przyczynowy
powinien ocenić, czy gdyby strona powodowa dysponowała zaświadczeniem z Urzędu
Skarbowego o niezaleganiu z podatkami, to zachodziło wysokie prawdopodobieństwo,
że uzyskałaby gwarancję bankową, niezbędną dla uzyskania kredytu kupieckiego od
swego dostawcy tj. PKN „O.(…)”. Z drugiej strony Sąd badając ten rodzaj szkody
powinien pamiętać, że utraconymi korzyściami są nie tylko korzyści, których możliwość
uzyskania została udokumentowana. Utracone korzyści – wbrew ocenie przyjętej w
zaskarżonym wyroku - można wykazać także w oparciu o takie wskaźniki jak chłonność
rynku, popyt na produkty powoda oraz dotychczasowe kontakty z kontrahentami.
Prawidłowa ocena w omawianym zakresie możliwa jest w następstwie szczegółowej
analizy wersji drugiej w opinii biegłej. Sąd Apelacyjny zamiast tej analizy odniósł się
krytycznie do stanowiska Sądu pierwszej instancji, uznając je za dowolne z powodu
„braku odwołania się do konkretnych dowodów”. Jak już wskazano przepis art. 361 § 2
k.c. w części dotyczącej utraconych korzyści wymaga przyjęcia hipotetycznego
przebiegu zdarzeń i ustalenia wysokiego prawdopodobieństwa utraty korzyści. Jeżeli
zdarzenie, za które pozwany ponosi odpowiedzialność, stworzyło warunki powstania
7
innych zdarzeń, z których dopiero ostatnie bezpośrednio wywołało szkodę, to nie można
wykluczyć odpowiedzialności pozwanego za szkodę w ramach normalnego związku
przyczynowego.
Za nieprzekonujące uznać należało rozważania Sądu Apelacyjnego dotyczące
roszczenia o zwrot kosztów opinii prawnych zleconych przez stronę powodową. Sąd ten
zamiast dokonania oceny z punktu widzenia adekwatnego związku przyczynowego
między wydanymi przez pozwanego nieważnymi decyzjami podatkowymi a
poniesionymi przez stronę powodową kosztami opinii prawnych, które posłużyły do
wszczęcia postępowania odwoławczego, badał celowość poniesienia tych kosztów i
wpływ tematyki, poruszonej w wydanych opiniach na trwałość decyzji podatkowych.
Strona powodowa trafnie podniosła, że Sąd Apelacyjny powinien – badając związek
przyczynowy w omawianym zakresie – wyjaśnić, czy poniesienie tych kosztów miało
związek z wydanymi przez pozwanego nieważnymi decyzjami podatkowymi, a jeżeli tak,
to w jakiej wysokości pozwany powinien te wydatki powodowi zrekompensować.
Z przytoczonych względów za uzasadniony uznać należało powołany w obu
skargach kasacyjnych zarzut naruszenia art. 361 § 1 k.c. przez błędną jego wykładnię i
wskutek tego niewłaściwe jego zastosowanie.
Odnosząc się do powołanego w skardze kasacyjnej strony powodowej zarzutu
naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. uzasadnionego stwierdzeniem, że skoro jeden ze
składników odszkodowania żądanego na tej samej podstawie prawnej był określony
kwotą niższą, niż zasądzona, to nie oznacza naruszenia tego przepisu, przede
wszystkim stwierdzić należy, że Sąd Apelacyjny zarzucając Sądowi pierwszej instancji
naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. ograniczył się do jednozdaniowego stwierdzenia (nota
bene dotkniętego wadą składniową), że „nie było podstaw do zasądzenia z tytułu
spadku zdolności do regulowania zobowiązań kwoty 102 020,04 zł, skoro strona
powodowa naprawienia tej szkody kwotą 90 703,89 zł.” Już z tych względów kontrola w
zakresie przyjętego przez Sąd Apelacyjny rozumienia art. 321 § 1 k.p.c., nie była
możliwa, co powoduje uznanie zarzutu za usprawiedliwiony. Okoliczność, że strona
powodowa żądała zasądzenia z tytułu zapłaconych odsetek za nieterminowe
regulowanie własnych zobowiązań kwoty 90 703,89 zł, natomiast z tego tytułu Sąd
pierwszej instancji zasądził 102 020,04 zł, nie musi oznaczać naruszenia art. 321 § 1
k.p.c. w sytuacji, gdy powództwo, na które składały się różne roszczenia, rozszerzone
zostało w toku procesu do kwoty kilkakrotnie wyższej, a zasądzeniem objęta została
kwota znacznie przewyższająca kwotę 102 020,04 zł. Istotne jest wskazanie, a tego Sąd
8
Apelacyjny nie uczynił, czy kwota 102 020,04 zł była objęta żądaniem strony powodowej
i czy żądanie to znajduje usprawiedliwienie w podstawie faktycznej powołanej (i
oczywiście wykazanej) przez stronę powodową.
Z przytoczonych powodów należało orzec, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 czerwca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa "P.(...)" Spółki z o.o. w W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Izbie Skarbowej w W. - Ośrodkowi Zamiejscowemu w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 czerwca 2008 r.,
skarg kasacyjnych obu stron od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 sierpnia 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowa Spółka w pozwie z dnia 24 czerwca 2004 r. domagała się zasądzenia
od Skarbu Państwa – Izby Skarbowej w W. kwoty 733 663,23 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 25 grudnia 2003 r. W toku procesu powództwo zostało rozszerzone
do kwoty 970 195,07 zł, obejmującej straty w kwocie 156 843,91 zł i utracone korzyści w
kwocie 813 351,16 zł. Szkodę tę według twierdzeń pozwu strona powodowa poniosła
2
wskutek wydania decyzji podatkowych nr PP-II-(..)8 do (…)2/2001 z dnia 17 września
2001 r. w sprawie wymiaru podatku VAT za miesiące od czerwca do października 1999
r. – których nieważność stwierdził Minister Finansów decyzjami z dnia 17 lutego 2002 r.
(dalej określanych jako: pierwsza grupa decyzji), a także wskutek wydania decyzji
podatkowych nr PP-II-(…)/2001 z dnia 17 września 2001 r. w sprawie wymiaru podatku
VAT odpowiednio za miesiące od marca do maja 1999 r. oraz za miesiąc listopad 1999
r. – które zostały uchylone w trybie przewidzianym w art.38 ust.2 ustawy z dnia 11 maja
1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (dalej określanych jako: „druga grupa
decyzji”).
Sąd Okręgowy po dokonaniu ustaleń potwierdzających twierdzenia pozwu
w odniesieniu do pierwszej grupy decyzji podatkowych wyrokiem z dnia 29 marca 2007
r. zasądził od strony pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 784 110,45 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 25 grudnia 2003 r., która obejmuje kwotę 159 507 zł
tytułem odszkodowania za poniesione straty oraz kwotę 624 603 zł tytułem
odszkodowania za utracone korzyści. Dalej idące powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu sprawy w następstwie apelacji wniesionej przez
pozwaną, wyrokiem z dnia 10 sierpnia 2007 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten
sposób, że zasądzoną kwotę 784 110,45 zł obniżył do kwoty 428 592,63 zł, oddalając
powództwo w pozostałej części, zmienił rozstrzygnięcie o kosztach oraz oddalił dalej
idącą apelację.
Uznając apelację strony pozwanej za częściowo bezzasadną Sąd Apelacyjny
podniósł, że strona pozwana ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
wydaniem nie tylko decyzji podatkowych pierwszej grupy, których nieważność stwierdził
Minister Finansów (podstawa odpowiedzialności - art. 260 § 1ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacji podatkowa, Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.), ale także wskutek
wydania decyzji podatkowych drugiej grupy, które zostały uchylone na podstawie art. 38
ust. 2 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, skoro
strona powodowa rozszerzonego w toku procesu odszkodowania żądała w związku z
wydaniu decyzji podatkowej drugiej grupy. Sąd Apelacyjny podniósł – powołując się na
uchwałę Sądu najwyższego z dnia 26 kwietnia 2006 r., III CZP 125/05, OSNC 2006, nr
12, poz. 194), że za szkodę wyrządzoną wydaniem i wykonaniem nieostatecznej decyzji
organu podatkowego pierwszej instancji, następnie uchylonej, Skarb Państwa
odpowiadał w okresie przed dniem 1 września 2004 r. na podstawie art. 417 § 1 k.c. w
zw. z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Sąd Apelacyjny uznał, że szkoda strony powodowej w
3
postaci poniesionych strat i utraconych korzyści wynosi 526 653, 43 zł, na którą składają
się: kwota 49 487,41 zł – koszty obsługi kredytu, które strona powodowa zaciągnęła w
związku z utratą źródeł finansowania swej działalności, dochodzona w pozwie kwota 90
703,02 zł nie zaś, jak przyjął Sąd Okręgowy, podzielając opinie biegłego, kwota 102
020,04 zł – z tytułu zapłaconych odsetek wskutek nieterminowego regulowania
własnych zobowiązań oraz kwota 386 462 zł – tytułem utraconych korzyści. W ocenie
Sądu Apelacyjnego kwotę 526 653, 43 zł należało pomniejszyć o wypłacone przez
stronę pozwaną odsetki w kwocie 98 060,80 zł (art. 78 § 3 pkt 1 i 2 Ordynacji
podatkowej), mające niewątpliwie charakter kompensacyjny, co oznacza, że żądanie
strony powodowej usprawiedliwione jest do kwoty 428 592,63 zł. Dokonując oceny w
zakresie szkody polegającej na utracie spodziewanych korzyści, Sąd Apelacyjny za
podstawę jej ustalenia przyjął opinię biegłej, w której nieosiągnięte korzyści ze
sprzedaży asfaltu wyliczone zostały w oparciu o dokumentację strony powodowej na
kwotę 386 462 zł. (wariant pierwszy opinii), natomiast odrzucił – przeciwnie niż Sąd
Okręgowy – możliwość ustalenia tego rodzaju szkody, wyliczonej na kwotę 624 603 zł
(drugi wariant opinii) w oparciu o przyjęcie założenia, że zysk strony powodowej w takiej
wysokości był prawdopodobny, nie został jednak osiągnięty w następstwie kłopotów
finansowych strony powodowej, wywołanych przedmiotowymi decyzjami podatkowymi.
Strona pozwana zaskarżyła powyższy wyrok skargą kasacyjną w części utrzymującej w
mocy zasądzenie odszkodowania tj. w zakresie kwoty 428 592,63 zł i odsetek oraz
kwoty 27 018 zł z tytułu kosztów procesu za pierwszą instancję, a także w części
oddalającej apelację i zasadzającej koszty postępowania apelacyjnego. Zarzuciła
naruszenie art. 260 § 1 i 261 § 1 Ordynacji podatkowej w zw. z art. 361 § 1 k.c. oraz
naruszenie art. 417 § 1 k.c. w zw. z art. 361 § 1 k.c. - przez bezzasadne uznanie
istnienia adekwatnego związku przyczynowego między wydaniem przedmiotowych
decyzji podatkowych a powstaniem szkody, na którą powołała się strona powodowa.
Skarga kasacyjna strony powodowej, którą zaskarżony został wyrok Sądu Apelacyjnego
w części oddalającej powództwo co do kwoty 257 457,15 zł oparta została na: zarzucie
naruszenia art. 361 § 1 i 2 k.c. przez wadliwe uznanie, że nie zachodzi adekwatny
związek przyczynowy między wydaniem przedmiotowych decyzji podatkowych
a poniesionymi przez stronę powodową kosztami opinii prawnych w kwocie 8 000 zł,
wydanych na zlecenie strony powodowej w celu wykazania nieważności decyzji
podatkowych; zarzucie naruszenia art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 321 § 1 k.p.c.
skutkującego oddaleniem powództwa w części dotyczącej kwoty 11 316,15 zł z tytułu
4
kosztów nieterminowego regulowania przez stronę powodową własnych zobowiązań -
przez bezzasadne uznanie, że Sąd I instancji uwzględniając powództwo w tym zakresie
orzekł ponad żądanie. Zdaniem skarżącej skoro Sąd I instancji zasądził kwotę niższą od
dochodzonej, to okoliczność, że jeden ze składników odszkodowania żądanego na tej
samej podstawie prawnej był określony kwota niższą, niż zasądzona, nie oznacza
naruszenia art. 321 § 1 k.p.c.; zarzucie naruszenia art. 361 § 1 i 2 k.c. skutkującego
oddaleniem powództwa w zakresie kwoty 238 141 zł - przez błędną wykładnię tego
przepisu, polegającą na nieuprawnionym przyjęciu, że utraconymi korzyściami są
wyłącznie te korzyści, których możliwość uzyskania została udokumentowana i
jednoczesnym przyjęciu, że wartość utraconych korzyści nie można wykazać w oparciu
o takie wskaźniki jak chłonność rynku, popyt na produkty powoda oraz dotychczasowe
kontakty z kontrahentami.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Szkoda majątkowa może wystąpić w dwóch postaciach, a mianowicie strat, które
poszkodowany poniósł (damnum emergens) oraz utraty korzyści, które mógłby osiągnąć
(lucrum cessans). Strata polega na rzeczywistej zmianie stanu majątkowego. Wyraża
się wielkością uszczerbku doznanego w majątku istniejącym przed zdarzeniem
wyrządzającym szkodę i ewentualnych dalszych uszczerbkach, będących normalnym
następstwem zdarzenia początkowego. Strata ta oznacza zmniejszenie aktywów. Utrata
korzyści oznacza udaremnienie zwiększenia się majątku, które mogłoby nastąpić, gdyby
nie zdarzenie wyrządzające szkodę (np. nieosiągnięcie oczekiwanego zysku). Szkoda w
postaci lucrum cessans nie powstaje równocześnie ze zdarzeniem wyrządzającym
szkodę, lecz jest jego późniejszym następstwem.
Przepis art. 361 § 2 k.c. w części dotyczącej utraconych korzyści wymaga
przyjęcia hipotetycznego przebiegu zdarzeń i ustalenia wysokiego prawdopodobieństwa
utraty korzyści. Jeżeli zdarzenie, za które pozwany ponosi odpowiedzialność, stworzyło
warunki powstania innych zdarzeń, z których dopiero ostatnie bezpośrednio wywołało
szkodę, to nie można wykluczyć odpowiedzialności pozwanego za szkodę w ramach
normalnego związku przyczynowego. Następstwo przyczynowo-skutkowe ma charakter
normalny w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. wówczas, gdy w danym układzie stosunków i
warunków oraz w zwyczajnym biegu rzeczy, bez zaistnienia szczególnych okoliczności,
szkoda jest zwykle następstwem określonego zdarzenia. Ustawodawca nie wskazał
bliższych kryteriów budowania tych hipotez, pozostawiając je wiedzy i doświadczeniu
życiowemu składu orzekającego, stosowanym odpowiednio do okoliczności sprawy.
5
Okoliczność, że ustalenie tej postaci szkody ma charakter hipotetyczny
niewątpliwie powoduje trudności ze wskazaniem zakresu odszkodowania. W pierwszej
kolejności należy przy pomocy testu „conditio sine qua non” zbadać, czy pomiędzy
określonymi elementami sytuacji faktycznej w ogóle zachodzi jakakolwiek obiektywna
zależność, a zatem, czy badany skutek stanowi obiektywne następstwo zdarzenia, które
wskazano jako jego przyczynę. Jeśli odpowiedź jest negatywna, to znaczy jeśli badany
skutek nastąpiłby również, mimo nieobecności tej „przyczyny”, należy stwierdzić, że nie
występuje żaden obiektywny związek przyczynowy i nie ma potrzeby dalszego badania,
czy występuje związek przyczynowy „adekwatny” w rozumieniu art. 361 § 1 k.c.
Konieczność badania „normalności” związku przyczynowego, a więc przesłanki
odpowiedzialności z art. 361 § 1 k.c., występuje bowiem tylko wówczas, gdy między
badanymi zjawiskami w ogóle istnieje obiektywny związek przyczynowy.
Te same zasady należy odnieść do badania tak zwanego pośredniego związku
przyczynowego, którego istnienie w odniesieniu do odpowiedzialności pozwanego
Skarbu Państwa, wywodziła strona powodowa. Także w sytuacji, gdy pewne zdarzenie
stworzyło warunki powstania innych zdarzeń, z których dopiero ostatnie stało się
bezpośrednią przyczyną szkody, odpowiedzialność cywilną może determinować tylko
taki związek wieloczłonowy, w którym pomiędzy poszczególnymi ogniwami zachodzi
zależność przyczynowa, we wskazanym wyżej rozumieniu i każde ogniwo tego związku
z osobna podlega ocenie z punktu widzenia kauzalności (por. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 10 grudnia 1952 r. C 584/52, PiP 1953 nr 8-9, str. 366 i z dnia 21
czerwca 1960, 1 CR 592/59, OSN 1962 nr III, poz. 84). Przy istnieniu kilku
współprzyczyn szkody, gdy ścisłe ich rozdzielenie nie jest możliwe, konieczna jest ich
ocena z punktu widzenia zasad art. 361 § 1 k.c., w świetle których wystarczy ustalenie z
dużym stopniem prawdopodobieństwa, jaki był wpływ każdej z nich na powstanie
szkody.
Badając w aspekcie powyższych zasad związek przyczynowy pomiędzy
wydanymi decyzjami podatkowymi a szkodą polegającą na utracie spodziewanego
zysku z działalności gospodarczej prowadzonej przez powoda, Sąd Apelacyjny powinien
był, czego nie uczynił, dokonać szczegółowej analizy okoliczności, na które powoływała
się strona powodowa, a także biegła w wersji drugiej opinii, które miały uzasadniać
hipotezę o utracie spodziewanych korzyści.
Odnosząc się do szkody polegającej na poniesieniu przez stronę powodową
kosztów obsługi zaciągniętych kredytów oraz kosztów odsetek powstałych wskutek
6
nieterminowego realizowania własnych zobowiązań strony powodowej, należało –
pamiętając o opinii biegłej, która przyjęła założenie, że kwoty uzyskane z tytułu zwrotu
podatku VAT przeznaczone zostałyby na terminową spłatę zobowiązań wobec
kontrahentów – ocenić czy strona powodowa, powołując się na szkodę wyrządzoną
wydanymi decyzjami, zasadnie twierdzi, że te same kwoty pieniężne uzyskane ze
zwrotu VAT mogły być przeznaczone jednocześnie na dwa różne cele, a mianowicie, po
pierwsze na finansowanie bieżącej działalności (według ustaleń na ten cel
przeznaczono środki z przyznanego kredytu bankowego na podstawie umowy z dnia 14
lutego 2002 r.), po drugie na spłatę zobowiązań wobec kontrahentów, co pozwoliłoby
uniknąć zapłaty karnych odsetek.
Odnośnie szkody polegającej na utraconych korzyściach ze sprzedaży asfaltu z
jednej strony niezbędne było zbadanie – pamiętając, że w opinii biegła stwierdziła, że
wydanie niewłaściwych decyzji podatkowych nie pozostawało bez wpływu na sferę
działalności gospodarczej, a powstanie zobowiązania z tytułu VAT spowodowało, że
spółka nie mogła przedstawić swym partnerom tj. bankom i kontrahentom wymaganego
zaświadczenia Urzędu Skarbowego o niezaleganiu z płatnością zobowiązań
podatkowych - czy odmowa udzielenia gwarancji bankowej przez dwa banki była
skutkiem spadku zaufania banków z powodu braku wspomnianego zaświadczenia.
Innymi słowy, Sąd Apelacyjny badając we wskazanym zakresie związek przyczynowy
powinien ocenić, czy gdyby strona powodowa dysponowała zaświadczeniem z Urzędu
Skarbowego o niezaleganiu z podatkami, to zachodziło wysokie prawdopodobieństwo,
że uzyskałaby gwarancję bankową, niezbędną dla uzyskania kredytu kupieckiego od
swego dostawcy tj. PKN „O.(…)”. Z drugiej strony Sąd badając ten rodzaj szkody
powinien pamiętać, że utraconymi korzyściami są nie tylko korzyści, których możliwość
uzyskania została udokumentowana. Utracone korzyści – wbrew ocenie przyjętej w
zaskarżonym wyroku - można wykazać także w oparciu o takie wskaźniki jak chłonność
rynku, popyt na produkty powoda oraz dotychczasowe kontakty z kontrahentami.
Prawidłowa ocena w omawianym zakresie możliwa jest w następstwie szczegółowej
analizy wersji drugiej w opinii biegłej. Sąd Apelacyjny zamiast tej analizy odniósł się
krytycznie do stanowiska Sądu pierwszej instancji, uznając je za dowolne z powodu
„braku odwołania się do konkretnych dowodów”. Jak już wskazano przepis art. 361 § 2
k.c. w części dotyczącej utraconych korzyści wymaga przyjęcia hipotetycznego
przebiegu zdarzeń i ustalenia wysokiego prawdopodobieństwa utraty korzyści. Jeżeli
zdarzenie, za które pozwany ponosi odpowiedzialność, stworzyło warunki powstania
7
innych zdarzeń, z których dopiero ostatnie bezpośrednio wywołało szkodę, to nie można
wykluczyć odpowiedzialności pozwanego za szkodę w ramach normalnego związku
przyczynowego.
Za nieprzekonujące uznać należało rozważania Sądu Apelacyjnego dotyczące
roszczenia o zwrot kosztów opinii prawnych zleconych przez stronę powodową. Sąd ten
zamiast dokonania oceny z punktu widzenia adekwatnego związku przyczynowego
między wydanymi przez pozwanego nieważnymi decyzjami podatkowymi a
poniesionymi przez stronę powodową kosztami opinii prawnych, które posłużyły do
wszczęcia postępowania odwoławczego, badał celowość poniesienia tych kosztów i
wpływ tematyki, poruszonej w wydanych opiniach na trwałość decyzji podatkowych.
Strona powodowa trafnie podniosła, że Sąd Apelacyjny powinien – badając związek
przyczynowy w omawianym zakresie – wyjaśnić, czy poniesienie tych kosztów miało
związek z wydanymi przez pozwanego nieważnymi decyzjami podatkowymi, a jeżeli tak,
to w jakiej wysokości pozwany powinien te wydatki powodowi zrekompensować.
Z przytoczonych względów za uzasadniony uznać należało powołany w obu
skargach kasacyjnych zarzut naruszenia art. 361 § 1 k.c. przez błędną jego wykładnię i
wskutek tego niewłaściwe jego zastosowanie.
Odnosząc się do powołanego w skardze kasacyjnej strony powodowej zarzutu
naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. uzasadnionego stwierdzeniem, że skoro jeden ze
składników odszkodowania żądanego na tej samej podstawie prawnej był określony
kwotą niższą, niż zasądzona, to nie oznacza naruszenia tego przepisu, przede
wszystkim stwierdzić należy, że Sąd Apelacyjny zarzucając Sądowi pierwszej instancji
naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. ograniczył się do jednozdaniowego stwierdzenia (nota
bene dotkniętego wadą składniową), że „nie było podstaw do zasądzenia z tytułu
spadku zdolności do regulowania zobowiązań kwoty 102 020,04 zł, skoro strona
powodowa naprawienia tej szkody kwotą 90 703,89 zł.” Już z tych względów kontrola w
zakresie przyjętego przez Sąd Apelacyjny rozumienia art. 321 § 1 k.p.c., nie była
możliwa, co powoduje uznanie zarzutu za usprawiedliwiony. Okoliczność, że strona
powodowa żądała zasądzenia z tytułu zapłaconych odsetek za nieterminowe
regulowanie własnych zobowiązań kwoty 90 703,89 zł, natomiast z tego tytułu Sąd
pierwszej instancji zasądził 102 020,04 zł, nie musi oznaczać naruszenia art. 321 § 1
k.p.c. w sytuacji, gdy powództwo, na które składały się różne roszczenia, rozszerzone
zostało w toku procesu do kwoty kilkakrotnie wyższej, a zasądzeniem objęta została
kwota znacznie przewyższająca kwotę 102 020,04 zł. Istotne jest wskazanie, a tego Sąd
8
Apelacyjny nie uczynił, czy kwota 102 020,04 zł była objęta żądaniem strony powodowej
i czy żądanie to znajduje usprawiedliwienie w podstawie faktycznej powołanej (i
oczywiście wykazanej) przez stronę powodową.
Z przytoczonych powodów należało orzec, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).