Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 lipca 2008 r.
II UK 341/07
Odpowiedzialność związaną z bezskutecznością egzekucji składek na
ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwaranto-
wanych Świadczeń Pracowniczych należnych w czasie likwidacji spółki z ogra-
niczoną odpowiedzialnością ponosi także były członek zarządu powołany na jej
likwidatora (art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatko-
wa, jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm. w związku z art. 31
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych,
jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r., Nr 11, poz. 74 ze zm.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Korzeniowski, Sędziowie SN: Beata
Gudowska (sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 lipca
2008 r. sprawy z wniosku Krzysztofa M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w O.W. z udziałem zainteresowanej Spółki z o.o. „F.M.” w likwidacji
w D. [...] o składki na ubezpieczenie społeczne, na skutek skargi kasacyjnej wnio-
skodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 maja 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z
dnia 19 maja 2005 r. oddalił odwołanie Krzysztofa M. od decyzji Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddziału w R., zobowiązującej go - jako założyciela, jedynego
wspólnika oraz prezesa jednoosobowego zarządu, a od dnia 31 maja 2000 r., likwi-
datora jednoosobowej spółki z o.o. „F.M.” z siedzibą w D. - do zapłaty kwoty
79.480,49 zł tytułem obciążających spółkę zaległych za okres od sierpnia do paź-
dziernika 2000 r. składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne, Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Sąd stwierdził, że skarżący
2
odpowiada za te zobowiązania z własnego majątku oraz że nie zaistniały przewidzia-
ne w art. 116 § 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) okoliczności uwalniające go od odpo-
wiedzialności; egzekucja z majątku spółki okazała się w całości bezskuteczna, a
skarżący nie wykazał, że wniosek o ogłoszenie upadłości został zgłoszony we wła-
ściwym czasie. Stan nierównowagi finansowej spółki istniał od maja 2000 r., a po
tym, jak skarżący w dniu 31 maja 2000 r. - jako walne zgromadzenie wspólników -
podjął uchwałę o rozwiązaniu i likwidacji spółki, była ona podmiotem niewypłacalnym.
Najpóźniejszym terminem do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości bez uszczu-
plenia majątku spółki był lipiec 2000 r., tymczasem skarżący złożył wniosek o ogło-
szenie upadłości w dniu 10 stycznia 2001 r., już jako likwidator spółki. Wniosek ten
zresztą został oddalony z powodu braku wystarczających środków na pokrycie
kosztów postępowania. Ostatecznie skarżący nie wskazał także majątku spółki, z
którego możliwa byłaby egzekucja.
W apelacji odwołujący się zarzucił naruszenie art. 116 § 1 i 2 Ordynacji podat-
kowej, twierdząc, że jako likwidator nie ponosi odpowiedzialności za długi spółki, tym
bardziej powstałe w czasie jej likwidacji, oraz sprzeciwiał się obciążaniu go winą za
niezgłoszenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości. Podkreślił, że
jako likwidator spółki nie miał rzeczywistego wpływu na jej działalność, a w związku z
tym nie miał możliwości podjęcia działań uwalniających go od odpowiedzialności.
Jednocześnie przedstawił prawomocny wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyj-
nego w Poznaniu z dnia 24 października 2006 r. [...] stwierdzający, że jako likwidator
spółki „F.M.” nie ponosi odpowiedzialności za jej zobowiązania podatkowe na pod-
stawie art. 116 Ordynacji podatkowej.
Wyrokiem z dnia 30 maja 2007 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń w
Poznaniu oddalił apelację odwołującego się wziąwszy pod uwagę uchwałę nadzwy-
czajnego walnego zgromadzenia wspólników o rozwiązaniu spółki i postawieniu jej w
stan likwidacji oraz powołanie skarżącego na jej likwidatora, a także czas powstania
zobowiązań po wszczęciu postępowania likwidacyjnego. Sąd nie znalazł podstaw do
zwolnienia likwidatora spółki z odpowiedzialności majątkowej za zaległości powstałe
w czasie jej likwidacji, podkreślając, że -- stosownie do art. 269 k.h. - likwidatorzy, co
do swych uprawnień i obowiązków, podlegają przepisom przewidzianym dla zarządu,
a to oznacza, że działają jak zarząd.
3
Skarga kasacyjna odwołującego się, obejmująca wyrok Sądu drugiej instancji
w całości - z wnioskiem o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy do ponow-
nego rozpoznania lub jego uchylenie i zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji przez
ustalenie braku obowiązku zapłaty zaległych składek oraz o zasądzenie od Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych kosztów procesu - została oparta na podstawie narusze-
nia prawa materialnego tj. art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 30
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 198 § 2 k.h. w związku z art.
269 k.h. Podniesiono w niej błąd w wykładni tych przepisów przez przyjęcie, „że
członek zarządu odpowiada za zobowiązania spółki powstałe w okresie postępowa-
nia likwidacyjnego, pomimo że powoduje ono znaczne zmiany w zakresie działania
organów spółki”. Zarzucono także naruszenie art. 116 § 2 Ordynacji podatkowej oraz
art. 198 § 2 k.h. w związku z art. 269 k.h. i art. 271 § 1 zdanie 1 k.h., przez błędną
wykładnię „i przyjęcie, że skarżący po otwarciu postępowania likwidacyjnego w dal-
szym ciągu pełnił czynnie rzeczywiste obowiązki członka zarządu, mimo że likwidator
jest jedynym podmiotem uprawnionym do wypełniania zobowiązań spółki w okresie
likwidacji” oraz niewłaściwe zastosowanie art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, przez
przyjęcie, że nie zaistniały ustawowe przesłanki egzoneracyjne. Skarżący zarzucił
ponadto naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 378 k.p.c. oraz art. 328 § 2
k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez nierozpoznanie istoty sprawy i nieodnie-
sienie się przez Sąd do wszystkich zarzutów apelacji.
W ramach wywiedzionych podstaw skarżący wskazał na istotne zagadnienie
prawne, czy członek zarządu spółki z o.o., pełniący po otwarciu likwidacji tej spółki
funkcję likwidatora, ponosi - na podstawie art. 116 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej w
związku z art. 31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - odpowiedzial-
ność z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie społeczne, jeżeli zaległości po-
wstały w okresie likwidacji.
W uzasadnieniu przyznał, że na gruncie art. 116 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej
możliwe jest do przyjęcia zapatrywanie prezentowane przez Sądy Okręgowy i Apela-
cyjny, że likwidator odpowiada za zobowiązania spółki z racji piastowania funkcji
członka zarządu w okresie powstania zobowiązań, gdyż zgodnie z art. 269 k.h.,
uprawnienia i obowiązki spoczywające na członkach zarządu z chwilą otwarcia likwi-
dacji spółki przechodzą na likwidatorów; członkowie zarządu przestają mieć wpływ
na prowadzenie spraw spółki i regulowanie zobowiązań, a zaniechania w tym zakre-
sie powinny być przypisane osobom pełniącym funkcję likwidatorów. Z kolei na pod-
4
stawie art. 271 § 1 pkt 1 k.h. likwidatorzy, oprócz zakończenia bieżących interesów
spółki i ściągnięcia wierzytelności, mają także obowiązek wypełnienia zobowiązań
spółki, a więc także uiszczania składek na ubezpieczenie społeczne.
Skarżący uznał jednak za uzasadnioną wykładnię odmienną, przyjętą między innymi
przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 24 października
2006 r. [...], zgodnie z którą - na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej - nie
można przypisać osobie piastującej funkcję członka zarządu odpowiedzialności za
zobowiązania spółki powstałe w okresie jej likwidacji ze względu na brak przepisu
statuującego taką odpowiedzialność. Podkreślił, że z uzasadnienia wyroku Sądu
Apelacyjnego wynika, iż stawia on znak równości pomiędzy działaniami odwołujące-
go się jako członka zarządu i jako likwidatora, w związku z czym wskazał orzeczenia
sądów administracyjnych stwierdzających, że pełnienie obowiązków członka zarzą-
du, o którym mowa w art. 116 § 2 Ordynacji podatkowej, należy rozumieć jako rze-
czywiste pełnienie takiej funkcji (wyrok WSA w Olsztynie z dnia 3 marca 2004 r., III
SA 2889/02 oraz wyrok NSA z dnia 18 listopada 2005 r., I FSK 257/05). Podniósł, że
w okresie likwidacji miał wpływ na prowadzenie spraw spółki, lecz nie jako członek
zarządu a jako likwidator.
Skarżący zarzucił, że Sąd Apelacyjny nietrafnie uznał, iż nie wykazał istnienia
przesłanek egzoneracyjnych, „gdyż nie mógł ich wykazać, będąc pozbawiony możli-
wości działania jako członek zarządu wówczas, gdy powstały warunki do zgłoszenia
wniosku o ogłoszenie upadłości”. Wskazał również, że Sąd Apelacyjny, poprzestając
na ogólnych rozważaniach o faktycznym wpływie skarżącego na sprawy spółki, nie
odniósł się do wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i błędnie przyjął, iż po-
nosi winę za niezgłoszenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości
spółki, mimo że jako likwidator nie był uprawniony do złożenia takiego wniosku, oraz
przyjęcie, że ponosi odpowiedzialność z tytułu zaciągniętych przez spółkę zobowią-
zań w okresie likwidacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa
(jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.), odczytany w związku z art. 31
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), statuuje odpowiedzialność majątkową
5
za nieopłacone składki na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, na wypadek całkowitej lub
częściowej bezskuteczności ich egzekucji z majątku spółki z ograniczoną odpowie-
dzialnością. Z § 1 tego przepisu wynika, że za wspomniane zaległości odpowiadają
solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, natomiast w § 2 ich odpo-
wiedzialność jest przedmiotowo ograniczona do zobowiązań, które powstały w czasie
pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu.
Wykładnia tego przepisu, prezentowana w skardze i przyjęta przez sądy ad-
ministracyjne w przytoczonych w niej wyrokach, a także w niektórych orzeczeniach
Sądu Najwyższego (por. wyrok NSA z dnia 5 marca 2003 r., III SA 2490/01, Monitor
Podatkowy 2003 nr 10, s. 40 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2007 r.,
III CSK 2/07, z dnia 9 czerwca 2006 r., IV CK 415/05, niepublikowane), opiera się na
argumentach językowych oraz na - wynikającej z nich - tezie o istnieniu numerus
clausus podmiotów odpowiedzialnych z własnego majątku za długi spółki. Wyniki tej
wykładni, dające pierwszeństwo literalnemu odczytaniu art. 116 Ordynacji podatko-
wej, należy jednak uznać za rażąco niesprawiedliwe, co nakazuje skonfrontować je
także z innymi metodami wykładni (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Naj-
wyższego z dnia 25 kwietnia 2003 r., III CZP 8/03, OSNC 2004 nr 1, poz. 1). Zabieg
ten jest niezbędny również z tego względu, że przeniesienie na zarządców odpowie-
dzialności majątkowej ex lege miało na celu wyłącznie ochronę wierzycieli przed
skutkami zarządzania spółką w sposób prowadzący do bezskuteczności egzekucji
przeciwko niej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 1997 r., III CKN
65/97, OSNC 997 nr 11, poz. 181); zastosowanie wykładni językowej ochrony tej
skutecznie nie zapewnia, a jest wiele argumentów mających istotne znaczenie ak-
sjologiczne, wypływających także z przepisów prawa handlowego, które przemawiają
za ponoszeniem tej odpowiedzialności, mającej - co się w judykaturze Sądu Najwyż-
szego przyjmuje jednoznacznie (por. np. uchwałę z dnia 19 stycznia 1993 r. III CZP
162/92 OSNCP 1993/6 poz. 103, uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższe-
go z dnia 15 września 1993 r. II UZP 15/93 OSNCP 1994 nr 3 poz. 48, uchwały z
dnia 7 grudnia 2006 r., III CZP 118/06, OSNC 2007 nr 9, poz. 136, z dnia 4 lipca
1997 r., III CZP 24/97, OSNC 1997 nr 11, poz. 165 oraz z dnia 15 czerwca 1999 r., III
CZP 10/99, OSNC 1999 nr 12, poz. 203 i z dnia 28 lutego 2008 r., III CZP 143/07,
BSN 2008 nr 2, s. 12) - charakter odszkodowawczy, także przez likwidatorów.
6
Przed odwołaniem się do argumentów zakotwiczonych w prawie handlowym,
należy zaznaczyć, że - ze względu na okoliczności rozpoznawanej sprawy, umiej-
scowione w okresie przed wejściem w życie Kodeksu spółek handlowych - uzasad-
nione jest sięgnięcie do przepisów Kodeksu handlowego. Pod rządem tego Kodeksu
likwidatorzy reprezentowali spółkę w likwidacji i choć ich zadanie ograniczało się w
zasadzie do czynności likwidacyjnych (art. 271-272 k.h.), to jednak obowiązani byli
tak samo rzetelnie jak członkowie zarządu prowadzić sprawy spółki i reprezentować
ją na zewnątrz (art. 474 k.h.). Jest przy tym oczywiste, że również w czasie likwidacji
mogły wystąpić okoliczności uzasadniające ogłoszenie upadłości, w związku z czym
na likwidatorach, jak na członkach zarządu, ciążył obowiązek złożenia wniosku w tym
przedmiocie (art. 5 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 paździer-
nika 1934 r. - Prawo upadłościowe, jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 1128, poz. 512
ze zm.). W tej sytuacji nie można zaakceptować tezy o braku odpowiedzialności li-
kwidatora za niedopełnienie tego obowiązku, zważywszy zwłaszcza, że także jego
obciążała odpowiedzialność karna przewidziana w art. 483 k.h.
Obok argumentów słusznościowych (aksjologicznych), także argumenty wy-
kładni systemowej przemawiają - wbrew odmiennym poglądom (por. np. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 9 czerwca 2006 r., IV CK 415/05, niepublikowany, i z dnia 6
lipca 2007 r., III CSK 2/07, Prawo Spółek 2008 nr 7-8, s. 95) - za przyjęciem
odpowiedzialności likwidatora za długi spółki w likwidacji. Artykuł 269 k.h. stanowił,
że „likwidatorzy co do swych uprawnień i obowiązków podlegają przepisom działu
niniejszego, przewidzianym dla zarządu spółki”. Przepis ten odsyłał do wszystkich
przepisów dotyczących spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, więc między innymi
do art. 298 k.h. Niewymienienie wyraźnie likwidatorów w art. 298 k.h. nie może wy-
kluczać jego stosowania do nich; istnienie wielu przepisów wyraźnie przewidujących
odpowiedzialność likwidatorów na równi z członkami zarządu daje raczej podstawy
do rozumowania, że likwidatorzy tym bardziej - na równi z członkami zarządu - pono-
sili odpowiedzialność, o której mowa. W tej sytuacji, skoro odesłanie zawarte w art.
269 k.h. obejmowało także art. 298 k.h., a racje uzasadniające przewidzianą w art.
298 k.h. odpowiedzialność członków zarządu były aktualne również w odniesieniu do
likwidatorów, to i oni odpowiadali na podstawie tego przepisu (por. także wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK 322/06, Prawo Spółek 2008, nr 4, s.
58).
7
Interpretacja ta została wyrażona najmocniej w uchwale Sądu Najwyższego z
dnia 28 lutego 2008 r., III CZP 143/07 (Biuletyn SN 2008 nr 2, s. 12), obejmującej
wprawdzie wykładnię przepisów Kodeksu spółek handlowych, ale aktualnej także w
odniesieniu do poprzedniego stanu prawnego, który w analizowanym zakresie nie
odbiegał od współczesnych unormowań. Skład orzekający w niniejszej sprawie w
pełni podziela tę interpretację, stwierdzając, że ma ona istotne znaczenie także dla
ustalenia odpowiedzialności likwidatora spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za
dług publicznoprawny z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie społeczne, zdro-
wotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Stwierdzenie to znajduje także umocowanie historyczne, gdyż do czasu wejścia w
życie art. 116 Ordynacji podatkowej i art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych odpowiedzialność członków zarządu spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością z tytułu niezapłaconych i niemożliwych do wyegze-
kwowania składek na ubezpieczenie społeczne wynikała z art. 298 k.h. (por. uchwałę
składu siedmiu sędziów z dnia 15 września 1993 r., II UZP 15/93, OSNCP 1994 nr 3,
poz. 48).
Konstrukcje odpowiedzialności przewidzianej w art. 298 k.h. (obecnie art. 299
k.s.h.) oraz w art. 116 Ordynacji podatkowej są identyczne, a brzmienie obu tych
przepisów różni się nieznacznie; na wypadek bezskuteczności egzekucji przeciwko
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, członkowie jej zarządu odpowiadają oso-
biście i solidarnie za jej zobowiązania, a uwalnia od tej odpowiedzialności zgłoszenie
we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania
zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe), albo wykazanie, że
niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapo-
biegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez winy
zarządcy. Pozostałe przesłanki wyłączające odpowiedzialność nie mają znaczenia;
istotna jest jednolita podstawa odpowiedzialności, a więc że członkowie zarządu
spółki nie odpowiadają tak jak spółka za to, że nie wywiązali się z obowiązku płace-
nia składek, lecz ponoszą odpowiedzialność za szkodę wynikłą z braku wpływów na
rzecz ZUS z tytułu składek, jako następstwo zawinionej przez nich utraty „zdolności
majątkowej” spółki, powodującej bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2003 r., IV CK 219/02, niepubliko-
wany). Najważniejsze jednak, z punktu widzenia wykładni systemowej, było umiesz-
czenie w art. 298 k.h. przepisu oznaczonego § 3, stwierdzającego, że „przepisy arty-
8
kułu niniejszego nie naruszają przepisów, ustanawiających dalej idącą odpowiedzial-
ność członków zarządu”. Skoro tak, to art. 116 Ordynacji podatkowej nie może być
interpretowany w sposób ograniczający tę odpowiedzialność; odpowiedzialność po-
datkowa nie może być mniejsza podmiotowo ani przedmiotowo od odpowiedzialności
zakreślonej przez prawo spółek handlowych. Odmienne stanowisko prowadziłoby do
pominięcia najważniejszego argumentu, mającego uwypuklany w solidaryzmie ubez-
pieczeń społecznych aspekt „sprawiedliwościowy”; członek zarządu, który doprowa-
dził do faktycznej niewypłacalności spółki i postawił ją w stan likwidacji, a zwlekał z
wnioskiem o ogłoszenie upadłości, uniknąłby, jako likwidator, nie tylko sankcji od-
szkodowawczej za nieprawidłowe kierowanie spółką, lecz przede wszystkim dopro-
wadziłby do przerzucenia obciążenia kosztami ubezpieczenia pracowników spółki -
ubezpieczonych także w czasie jej likwidacji - na fundusz tworzony ze składek innych
podmiotów. Z całą pewnością taka sytuacja jest nie do zaakceptowania zarówno w
odniesieniu do członków zarządu, jak i likwidatorów spółki, niezależnie od istnieją-
cych między nimi różnic w podstawach reprezentacji.
W niniejszej sprawie zostało ustalone, że zaległość składkowa powstała po
postawieniu spółki w stan likwidacji oraz że skarżący jako jej likwidator (uprzednio
jedyny członek zarządu) nie wniósł we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upa-
dłości, który - wbrew sugestiom zawartym w skardze kasacyjnej - powinien był złożyć
w celu uwolnienia się od odpowiedzialności określonej w art. 116 Ordynacji podatko-
wej. Ustalenia te nie zostały podważone w ramach drugiej podstawy skargi, więc gdy
Sąd Najwyższy stwierdził, że odpowiedzialność przewidzianą w art. 116 § 1 Ordyna-
cji podatkowej (w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych), związaną z bezskutecznością egzekucji składek na
ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowa-
nych Świadczeń Pracowniczych powstałych wobec spółki z ograniczoną odpowie-
dzialnością w likwidacji, ponosi także były członek zarządu ustanowiony jej likwidato-
rem, skargę kasacyjną oddalił (art.39814
k.p.c.).
========================================