Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 85/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 sierpnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. R.
przeciwko Przedsiębiorstwu Produkcyjno-Handlowemu "V.(...)" Spółce z o.o. w Z.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 8 sierpnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 16 października 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1., w części oddalającej powództwo o 95.000
(dziewięćdziesiąt pięć tysięcy) USD z odsetkami oraz w części orzekającej o
kosztach procesu a także w punkcie 3. orzekającym o kosztach postępowania
apelacyjnego i w tym zakresie sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód domagał się zasądzenia od pozwanej Spółki kwoty 600.000 USD z
ustawowymi odsetkami i kosztami procesu, twierdząc, że był przedstawicielem
2
handlowym pozwanej na obszar Stanów Zjednoczonych A.P. i Kanady. Sąd Okręgowy
uwzględnił powództwo w całości jako zawierające roszczenie o zasądzenie kary
umownej (art. 483 k.c.), natomiast Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu sprawy wskutek
apelacji pozwanej zmienił zaskarżony wyrok i zasądzone świadczenie obniżył do 5000
USD a oddalił powództwo w pozostałej części. Sąd drugiej instancji oparł rozstrzygnięcie
na następujących ustaleniach:
Łącząca strony umowa nienazwana zawiera elementy umowy agencyjnej i umowy
zlecenia Powód uzyskał wyłączność kontaktów handlowych z wymienionymi w
załączniku firmami i zobowiązał się w do starannego działania w interesie pozwanej
(„zawierania kontraktów i umów”) za co otrzymywał prowizję.
Umowa była zawarta na czas nieoznaczony, mogła być jednak rozwiązana przez każdą
ze stron z dwunastomiesięcznym wypowiedzeniem. W § 11 strony uregulowały
obowiązki w razie rozwiązania jej bez wypowiedzenia przez pozwana. W takim wypadku
obowiązywał pozwana Spółkę całkowity zakaz handlu z firmami wymienionymi w
załączniku, objętymi wyłącznością zastrzeżona na rzecz powoda. Zakaz ten mógł być
„zniesiony” przez zapłatę odszkodowania w kwocie 500 000 USD. Natomiast w § 6
umowy uregulowano skutek naruszenia przez pozwaną wyłącznego przedstawicielstwa
powoda. Nawiązanie jakiegokolwiek kontraktu przez pozwaną Spółkę z firmami objętymi
wyłącznością bez pośrednictwa powoda rodziło jej obowiązek zapłaty powodowi kwoty
100 000 USD.
Pozwana uznała, że wykonanie umowy nie spełnia jej ekonomicznych oczekiwań
dlatego rozwiązała ją bez zachowania okresu wypowiedzenia, i bezpodstawnie.
Powód odpowiedział na to powództwem o zasądzenie kary umownej w kwocie
600 000 USD wskazując, że pozwana naruszyła zastrzeżoną wyłączność
przedstawiciela ponieważ przed rozwiązaniem umowy Spółka wbrew zobowiązaniu
nawiązała stosunki handlowe z firmą wymienioną w załączniku do umowy (§ 6), a po
rozwiązaniu handlowała również z innymi firmami, co uzasadniać miało żądanie
odszkodowania w wysokości 500 000 USD (§ 11).
Dokonując wykładni istotnych postanowień umowy Sąd Apelacyjny ocenił karę
określoną w § 6 jako karę umowną w rozumieniu art. 483 k.c., natomiast karę określoną
w § 11 Sąd Apelacyjny uznał za odszkodowanie z określoną górna granicą. Oddalając
roszczenie w tej części Sąd Apelacyjny stwierdził, że powód nie wykazał szkody oraz
związku przyczynowego, tj. zasadniczych przesłanek odpowiedzialności
odszkodowawczej, nawet na sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego.
3
Uwzględnienie żądania zasądzenia kary umownej w kwocie 100000 USD Sąd drugiej
instancji uwzględnił zarzut pozwanej Spółki o istnieniu podstawy do jej obniżenia
stosowanie do art. 484 § 2 k.c.
Skargę kasacyjną od tego wyroku wniósł powód. Opierając ja na obydwu podstawach
kasacyjnych (art. 3981
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.) zarzucił naruszenie art. 65 art. 483, art. 484 §
1 i 2 k.c. oraz naruszenie przepisów postępowania art. 382 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
art. 233 § 1 i art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 233 § 1 w zw. a art. 391
k.p.c. Skarżący wnosił o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach procesu.
Odpowiadając na skargę kasacyjną pozwana wnosiła o jej oddalenie i zasądzenie
kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie przepisów postępowania może stanowić podstawę skargi kasacyjnej,
jeżeli nie zmierza wprost do podważenia stanu faktycznego przyjętego za podstawę
zaskarżonego wyroku oraz ma wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia. Podstawa
faktyczna przyjęta przez Sąd Apelacyjny odnośnie do kary umownej zastrzeżonej w § 6
sprowadza się do treści umowy oraz okoliczności wymienionych na str. 8 uzasadnienia
zaskarżonego wyroku. W związku z tym zarzuty naruszenia art. 382 k.p.c. (stosowanego
wprost a nie przez art. 391 § 1 k.p.c.) oraz art. 328 § 2 k.p.c. nie mogą odnieść skutku,
skarżący bowiem nie wykazał jakiej części materiału Sąd drugiej instancji nie uwzględnił
oraz nie wykazał wpływu skąpego omówienia podstawy faktycznej wyroku na treść
rozstrzygnięcia.
Zarzucając miarkowanie tej kary z urzędu skarżący przeoczył, że takiego
rozstrzygnięcia domagała się pozwana Spółka w apelacji, a ponieważ ocena
prawidłowości stosowania art. 484 § 2 k.c. należy do zagadnień prawa materialnego
Sąd Apelacyjny miał obowiązek ponownej oceny zgromadzonego materiału i podjęcia
decyzji co do zakresu uwzględnienia roszczenia o zapłatę 100.000 USD. Jeżeli
dostrzegł błąd w tym rozstrzygnięciu, powinien go naprawić, niezależnie od tego, czy
został wytknięte w apelacji, pod warunkiem że mieściło się to w granicach zaskarżenia
(uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 31 stycznia 2008 r. III CZP 49/07,
OSNC 2008/6/55).
Skarga kasacyjna trafnie zarzuca, że rozstrzygnięcie redukujące
dwudziestokrotnie karę umowną narusza art. 383 i 384 § 2 k.c. Funkcje omawianej
instytucji prawa prywatnego były wielokrotnie omawiane. Z orzecznictwa należy
4
wskazać uchwałę podjętą w składzie siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
6 listopada 2003 r. III CZP 61/03, OSNC 2004/5/69, wskazującą na znaczna autonomię
umownej sankcji nienależytego wykonania zobowiązania świadczeń niepieniężnych,
skoro kara umowna może mieć na celu samo skłonienie dłużnika do spełnienia swego
zobowiązania pod groźbą sankcji w razie niewykonania zobowiązania, jak i występować
jako klauzula zawierająca oszacowanie szkody, jaką wyrządziłby dłużnik w razie
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (odszkodowanie
zryczałtowane).
Jeszcze w okresie gospodarki nakazowej formułowano zapatrywanie o luźnym
związku między karą umowną a szkodą, ponieważ z punktu widzenia wierzyciela samo
niewykonanie zobowiązania jest szkodą a umówiona kara służy w sposób ogólny jej
naprawieniu, eksponowano zatem jej cel dyscyplinujący (wyrok z 7 lutego 1975 r., III
CRN 406/74, OSNCP 1976, nr 2, poz. 34), co w gospodarce opartej na swobodzie
umów oznacza funkcję stymulacyjną skłaniającą do wykonywania zobowiązań zgodnie z
ich treścią. Wskazując na różnice zapatrywań odnośnie do relacji między wystąpieniem
szkody i jej wysokością a zasadnością roszczenia o zapłatę kary umownej skład
powiększony Sądu Najwyższego w uchwale III CZPO 61/03 wyraził pogląd, że w sporze
o zasadność zapłaty kary umownej nie ma znaczenia kwestia występowania szkody po
stronie wierzyciela, zarówno jako przesłanka aktualizująca roszczenie wierzyciela, jak i
w razie wykazania przez dłużnika braku wystąpienia szkody ale nieistnienie szkody lub
jej nieznacznego rozmiaru może być brane pod uwagę w związku z rozważeniem
miarkowania wysokości kary umownej.
Nie można zatem odmówić usprawiedliwienia skardze, gdy powołuje się na
modyfikacje, w art. 484 § 1 zdanie pierwsze k.c., ogólnych przesłanek
odpowiedzialności kontraktowej dłużnika w razie powstania obowiązku zapłaty przez
niego kary umownej, ponieważ jej zapłata w wysokości pierwotnie umówionej może
nastąpić bez względu na fakt wystąpienia i wysokość poniesionej szkody. Stwierdzenie
to ma istotne znaczenie również dla rozkładu ciężaru dowodu w procesie o zapłatę kary
umownej, ponieważ wierzyciela obciąża jedynie wykazanie zastrzeżenia kary umownej i
niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika.
Okoliczności te Sąd Apelacyjny ustalił zgodnie z twierdzeniem powoda, trzeba
zatem rozważyć doniosłość argumentów przemawiających za zmniejszeniem umówionej
kary, w postaci: jednorazowości naruszenia wyłączności powoda, krótkotrwałego okresu
5
związania stron umową (jednego roku), małej wartości kontraktu zawartego bez udziału
powoda oraz niewywiązania się firmy „E.(...)” z obowiązku zapłaty pozwanej za towar.
W tej kwestii wypada zauważyć, że kara umowna zabezpiecza wykonanie
różnorodnych świadczeń niepieniężnych, dlatego rzeczą stron uczestniczących
w obrocie gospodarczym jest ustalanie wagi i znaczenia niewykonania zobowiązania w
całości lub w odniesieniu do zindywidualizowanych okoliczności. Art. 383 k.c. w związku
z art. 3531
k.c. stronom umowy pozostawia sposób zabezpieczenia wykonania
przyjętych zobowiązań. Ustalenie, w rozpoznawanej sprawie, kary na poziomie 100 000
USD za naruszenie wyłączności, dokonane w warunkach swobody kontraktowania
powinno zatem stanowić istotne kryterium oceny późniejszego zachowania się i
skuteczności przyjętej umownie sankcji. Dlatego redukcja zobowiązania umownego do
5% przyjętej kwoty musiałaby opierać się na wyjątkowych okolicznościach, których w
rozpoznawanej sprawie nie stwierdzono. Sąd Apelacyjny uznał wprawdzie iż działania
pozwanej naruszające obowiązek „nieczynienia” miały zakres niewielki ale pominął wolę
stron uznających, że odpowiednią sankcją naruszenia będzie kwota wymieniona w § 6
umowy. Wyrażone w uzasadnieniu przypuszczenie, że strona pozwana niestarannie
analizowała postanowienia umowy nie mogą mieć znaczenia, tym bardziej, że umowę z
powodem działającym niezawodowo zawierała Spółka prowadząca przedsiębiorstwo o
wyraźnym profilu produkcji.
Jeśli zaś chodzi o brak zapłaty przez jednego z kontrahentów, nie wykazano
związku tego zdarzenia z treścią zobowiązania między stronami procesu. Zbyt łatwe
uwolnienie się od zobowiązania deprecjonuje karę umowną, jako instytucję prawa
obligacyjnego służącą odmiennym celom, tj. skłanianiu partnerów obrotu gospodarczego
do rzetelnego wywiązywania się z zobowiązań.
Nieuzasadniona jest natomiast skarga kasacyjna odnośnie do części wyroku
Sądu Apelacyjnego dotyczącej kwoty 500 000 USD.
W ramach zarzutu opartego na naruszeniu art. 65 k.c. Sąd Najwyższy nie
podziela oceny Sądu drugiej instancji, iż strony ustaliły w ten sposób zakres
odszkodowania. Wykładnia językowa znajduje wprawdzie usprawiedliwienie w wyrazach
„zapłacenie odszkodowania” ale nie uwzględnia kontekstu wynikającego ze zdania
poprzedniego, wskazującego, że w zdaniu trzecim § 11. umowy, pozwana Spółka
przyjęła na siebie dodatkowe zobowiązanie nieczynienia, tj. całkowitego zakazu handlu
z kontrahentami wymienionymi w załączniku, a w następnym (czwartym) zdaniu strony
postanowiły, że zakaz ten obowiązuje przez dwa lata i może być zniesiony przez
6
zapłacenie odszkodowania w wysokości 500 000 USD. Całość tych postanowień
prowadzi do wniosku, że w umowie nie przywiązywano znaczenia do poprawności
użycia pojęć z zakresu prawa cywilnego (kara umowna jest nazywana karą pieniężną w
§ 6 lub karą dodatkową w § 11), natomiast zniesienie zakazu obowiązującego w okresie
dwóch lat stanowi sposób zwolnienia się z długu (nieczynienia) przez dłużnika –
pozwaną Spółkę. W konsekwencji, w § 11 nie ma postanowienia odnośnie do
odszkodowania z tytułu niewykonania przyjętego przez dłużnika obowiązku, co oznacza,
że skutki odszkodowawcze reguluje ustawa (art. 471 k.c.). Powód takiego roszczenia
nie zgłaszał, a rozstrzygnięcie Sadu Apelacyjnego odnośnie do kwoty dochodzonej
500 000 USD jako kary umownej odpowiada prawu.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w części
dotyczącej oddalenia powództwa o 95.000 USD i w tym zakresie sprawę przekazał do
ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.) a w pozostałym zakresie skargę
kasacyjną oddalił (art. 39814
k.p.c.). O kosztach procesu orzeczono zgodnie z art. 108 §
2 k.p.c. stosowanym odpowiednio.