Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 203/08
POSTANOWIENIE
Dnia 2 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku K. B.
przy uczestnictwie K. B. i A. B.-B.
o podział majątku, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 2
października 2008 r., skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu
Okręgowego w S. z dnia 29 listopada 2007 r., sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie w punktach 1 (pierwszym), 3 (trzecim) i 4
(czwartym) i w tym zakresie przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu w S. pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego
Uzasadnienie
W postępowaniu o podział majątku wspólnego z wniosku K. B. z udziałem
początkowo Z. B. a później wobec jego śmierci z udziałem spadkobierczyń, jego córek:
A. B.-B. oraz K. B., Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z dnia 17 maja 2007 r. ustalił,
że w skład majątku dorobkowego K. B. oraz Z. B. wchodzą:
- kwota 269.264,32 złotych stanowiąca równowartość nakładów na majątek
odrębny uczestnika z tytułu spłaty kredytu,
- kwota 19.673,16 złotych stanowiąca wartość nakładów na majątek odrębny
uczestnika z tytułu trwałego wyposażenia domu,
2
- kwota 9.100 złotych stanowiąca równowartość samochodu osobowego Ford
Sierra,
- kwota 73.765 złotych stanowiąca równowartość 38.151,72 DEM,
- kwota 6.161,39 złotych stanowiąca równowartość 2.215,93 USD,
- Kwota 366 złotych stanowiąca równowartość przyłącza telefonicznego
oraz dokonał podziału tego majątku w ten sposób, że wszystkie wymienione składniki
majątku przyznał po połowie uczestniczkom postępowania i jak określono w
postanowieniu: „tytułem wyrównania udziałów w majątku wspólnym zasądził od
uczestniczek na rzecz wnioskodawczyni kwoty po 94.584,39 złotych od każdej z nich
płatne jednorazowo w terminie sześciu miesięcy od uprawomocnienia się
postanowienia. W tym samym postanowieniu Sąd Rejonowy umorzył postępowanie w
zakresie ruchomości oraz oddalił wniosek w pozostałej części.
Sąd Rejonowy oparł swe rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach
faktycznych:
K. B. i Z. B. pozostawali w związku małżeńskim od 21 lipca 1984 r. do chwili jego
rozwiązania przez rozwód orzeczony wyrokiem Sądu Okręgowego w S., który
uprawomocnił się do 25 kwietnia 2000 r. Z. B. miał dwoje dzieci z poprzedniego
małżeństwa. Pracował jako kapitan na statkach różnych armatorów. K. B. od 1992
pracuje w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno Epidemiologicznej. W 1991 r. Z. B. nabył
samochód Ford częściowo za pieniądze uzyskane ze sprzedaży nabytego przed ślubem
samochodu marki Polonez. Przed zawarciem związku małżeńskiego Z. B. nabył działkę
z niewykończonym domem za kwotę 600.000 złotych (przed denominacją). Na
wykończenie domu zaciągnął kredyt w wysokości 1.400.000 złotych (przed
denominacją), z którego 72.863 złotych zostało spłaconych przed zawarciem
małżeństwa z wnioskodawczynią. Z majątku dorobkowego na spłatę kredytu została
przekazana kwota 1.631.821 złotych, która stanowiła 70,08% wszystkich środków
wydatkowanych na tę nieruchomość (obejmujących nadto 600.000 złotych z tytułu ceny
nabycia nieruchomości oraz 72.863 złotych kredytu spłaconego przed powstaniem
wspólności majątkowej małżeńskiej) o aktualnej wartości 400.000 złotych, zgodnie
wskazanej przez strony. Według ustaleń sądu, z majątku dorobkowego zostały
poczynione wydatki na roboty wykończeniowe domu o łącznej wartości 19. 673,17
złotych.
Małżeństwo stron funkcjonowało do 1993 r. Na początku kwietnia 1994 r. Z. B.
wyprowadził się do Międzyzdrojów. W okresie od 15 grudnia 1993 r. do sierpnia 1994 r.
3
wypłacił z kont dewizowych w Banku (…) S.A. kwoty 32.151,71 DM, 6000 DM oraz
2.215,93 USD. Pieniądze te zostały przeznaczone na uruchomienie działalności
gospodarczej w M., którą uczestnik prowadził ze znajomymi. Polegała ona na
prowadzeniu pizzerii „A.(…)”. Działalność ta z czasem przestała przynosić dochody i w
1998 r. została zlikwidowana. W 1997 r. uczestnik uzyskał dochód ze swego udziału
wynoszący 8.566,57 złotych.
Sąd Rejonowy oddalił wniosek wnioskodawczyni o ustalenie nierównych
udziałów. Przyjął, że kredyt zaciągnięty przez uczestnika został w całości przeznaczony
na wykończenie budynku na działce. Nakłady z majątku wspólnego na nieruchomość
należącą do Z. B. a obejmujące spłatę kredytu budowlanego, zostały wyliczone w
odniesieniu do aktualnej wartości nieruchomości po odliczeniu wartości robót
wykończeniowych sfinansowanych z bieżących dochodów i wyniosły 134.635,70 złotych
dla każdego z małżonków (400.000 zł – 19.637,6 złotych = 380.326,84 zł x 70,8% =
269.271,4 : 2 = 134.635,7 zł). Odnośnie środków znajdujących się na kontach
dewizowych wypłaconych przez Z. B. Sąd wskazał, że w tym okresie trwała wspólność
majątkowa pomimo,, że małżeństwo nie funkcjonowało i środki te powinny być
rozliczone jako majątek dorobkowy. Udział wnioskodawczyni z tego tytułu, według
średnich kursów walut osiągnął równowartość 36.882,81 zł. Zdaniem sądu, skoro środki
te zostały przeznaczone na działalność gospodarczą ich uwzględnienie zamyka kwestię
rozliczeń zysków z tej działalności, tym bardziej, iż brak było dowodów stwierdzających,
że zyski te były przeciętne i stanowiły dochód uczestnika, tak jak wynagrodzenie
uzyskiwane w tym okresie przez wnioskodawczynię.
W apelacji od tego postanowienia uczestniczki zarzuciły naruszenie art. 43 § 2
k.r.o. przez błędne przyjęcie, że nie zachodzą przesłanki do ustalenia nierównych
udziałów oraz art. 43 § 1 k.r.o. przez błędne przyjęcie, że zaciągnięty przez Z. B. kredyt
na wykończenie domu stanowi nakład na jego majątek odrębny w postaci spłaty części
kredytu z majątku wspólnego. Ponadto zdaniem skarżących sąd dowolnie przyjął, że
środki z konta bankowego stanowią składnik majątku wspólnego pomimo, iż zostały
wydatkowane w czasie trwania małżeństwa między innymi na utrzymanie i nie istniały w
chwili ustania wspólności majątkowej.
Wnioskodawczyni zarzuciła w apelacji pominięcie, bez uzasadnienia, kwoty
51.275,95 złotych jako równowartości 26.520 DEM stanowiących wynagrodzenie Z. B.
za okres od 18 października 1994 r. do dnia 17 kwietnia 1995 r.
4
Postanowieniem z dnia 29 listopada 2007 r. Sąd Okręgowy w S. z apelacji
uczestniczek zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że ustalił równowartość
nakładów na majątek odrębny Z. B. z tytułu spłaty kredytu na kwotę 36.171,60 złotych i
obniżył spłaty zasądzone od uczestniczek na rzecz wnioskodawczyni do kwot po
16.327,69 złotych.
Sąd Okręgowy wskazał, że przyjęte przez Sąd Rejonowy metoda odniesienia
wartości nakładu do wartości nieruchomości nie może być zastosowana
w uwarunkowaniach niniejszej sprawy, gdyż kredyt nie był przeznaczony na zakup
nieruchomości, a jedynie w niewielkiej części został przeznaczony na wykończenie
budynku. Zdaniem sądu najbardziej adekwatnym sposobem ustalenia wartości nakładu
w postaci spłaty kredytu było odniesienie do średniego wynagrodzenia w dacie
dokonywania spłaty. W ten sposób sąd ustalił wysokość nakładów z majątku wspólnego
na kwotę 36.171,60 złotych.
Jako niezasadne ocenił sąd odwoławczy zaliczenie w skład majątku wspólnego
wynagrodzenia otrzymywanego przez Z. B. w okresie w 1992 i 1993 roku, czyli na 8 lat
przed ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej. Brak było bowiem podstaw do
zarzucenia mu zawinionego nierozliczenia się z kwot stanowiących równowartość
38.151,72 DEM i 2.215,93 USD.
Sąd Okręgowy oddalił w całości apelację wnioskodawczyni uznając za
niezasadne zaliczenie do majątku wspólnego dochodów uczestnika, jakie osiągnął na
pięć lat przed ustaniem wspólności majątkowej, tym bardziej, iż wnioskodawczyni
dochody uzyskiwane w tym czasie zachowała dla siebie a współmałżonek musiał się
także sam utrzymać.
Wnioskodawczyni złożyła skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Okręgowego
w S. w części uwzględniającej apelację uczestniczek i w części oddalającej jej apelację.
W ramach pierwszej podstawy skargi (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), wnioskodawczyni
zarzuciła naruszenie: art. 45 § 1 i 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 19
stycznia 2005 r. przez jego nieprawidłową wykładnię i przyjęcie, że wysokość nakładów
z majątku wspólnego podlega rozliczeniu przez odniesienie do średniego
wynagrodzenia a nie do wartości rzeczy, na którą nakładów dokonano; art. 415 k.c. w
związku z art. 6 k.c. przez przyjęcie, że wnioskodawczyni nie udowodniła szkody
powstałej w wyniku pobrania przez uczestnika środków zgromadzonych na walutowym
rachunku bankowym; art. 31 k.r.o. oraz art. 32 § 1 i 2 pkt 1 k.r.o. w brzmieniu
obowiązującym do dnia 19 stycznia 2005 r. przez przyjęcie, że dochody uzyskane przez
5
jednego z małżonków w trakcie separacji faktycznej nie są objęte wspólnością
ustawową. Naruszenie przepisów postępowania polegało na, sprzecznym z art. 382
k.p.c., dokonaniu ustaleń odmiennych niż sąd pierwszej instancji bez przeprowadzenia
postępowania dowodowego oraz na wyjściu, pomimo zakazu z art. 378 § 1 k.p.c., poza
granice apelacji uczestniczek.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazany w skardze kasacyjnej art. 382 k.p.c. ma charakter ogólnej dyrektywy.
Jest wyrazem pełnej apelacji i nakłada na sąd drugiej instancji obowiązek orzekania na
podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w
postępowaniu apelacyjnym.
Jak trafnie przyjmuje się w judykaturze, przepis ten może stanowić podstawę
kasacyjną jedynie wtedy, gdy sąd drugiej instancji pominie część zebranego w sprawie
materiału dowodowego i wyda orzeczenie wyłącznie na podstawie materiału zebranego
przed sądem pierwszej instancji lub na podstawie własnych ustaleń z pominięciem
wyników postępowania dowodowego przeprowadzonego przed sądem pierwszej
instancji (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2005 r., III CKN 674/04, nie
publ. oraz z 22 lutego 2007 r., III CSK 337/06, nie publ.). W skardze kasacyjnej
naruszenie art. 382 k.p.c. łączy się jednak z innymi wadliwościami postępowania przed
sądem drugiej instancji a mianowicie brakiem wskazania wysokości średniego rocznego
i kwartalnego wynagrodzenia będącego podstawą ustalenia wartości nakładów jak
również zaniechanie przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego. Uchybienia te obejmują
hipotezy innych, nie wskazanych w skardze kasacyjnej norm procesowych. Z tego
względu nie można podzielić stanowiska skarżącej, iż doszło w jakikolwiek sposób
do naruszenia art. 382 k.p.c.
Nie ma także racji wnosząca skargę kasacyjną, że sąd drugiej instancji,
sprzecznie z art. 378 § 1 k.p.c., wyszedł poza granice apelacji uczestniczek. Niezależnie
od odrębności nieprocesowego postępowania o podział majątku wspólnego
i integralności postanowienia co do istoty kończącego to postępowanie, należy wskazać,
że uczestniczki zaskarżyły postanowienie Sądu Rejonowego w S. w zakresie ustalenia
wysokości spłaty w związku z nakładami z majątku wspólnego na majątek osobisty
uczestnika oraz w związku z zaliczeniem do majątku wspólnego środków pieniężnych tj.
38.151,72 DEM oraz 2.215,93 USD. Zdaniem skarżących majątek wspólny nie
obejmował tych składników i nie było podstaw do rozliczenia nakładów. Wobec tego
6
jednoczesne zakwestionowanie odmowy ustalenia nierównych udziałów w majątku
wspólnym nie wyczerpywało zakresu apelacji uczestniczek.
Bezzasadność zarzutów obejmujących przepisy postępowania sprawia,
że podstawą dalszych rozważań dotyczących naruszenia prawa materialnego jest stan
faktyczny przyjęty przez sąd drugiej instancji.
Wstępnie należy podnieść, iż wobec ustania wspólności majątkowej małżeńskiej
Z. B. i K. B. przed dniem 20 stycznia 2005 r. tj. przed dniem wejścia w życie ustawy z
dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) do podziału ich majątku oraz do
zwrotu wydatków i nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek osobisty
stosuje się przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu obowiązującym
przed tym dniem (art. 5 ust. 5 pkt 3 ustawy).
Na gruncie art. 45 § 1 k.r. i op. w orzecznictwie wyrażono pogląd, że w sytuacji,
gdy nakłady pochodzące z majątku wspólnego zostały poczynione na budowę domu na
gruncie wchodzącym w skład majątku odrębnego jednego z małżonków wartość tych
nakładów określa się w ten sposób, że najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów
małżonków w wartości domu z czasu jego budowy a następnie oblicza się ten sam
ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych (uchwała Sądu najwyższego z
dnia 16 grudnia 1980 r. III CZP 46/80 OSNC 1981/11/206).
W późniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy podtrzymywał ten sposób ustalenia
wartości nakładów na rzecz stanowiącą majątek osobisty jednego z małżonków (por. np.
uchwałę z dnia 12 kwietnia 1989 r., III CZP31/89 nie publ., z dnia 5 października 1990 r.,
III CZP 55/90, OSNC 1991/4/48). Podziela go również Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym skargę kasacyjną wnioskodawczyni a wobec nieco odmiennego stanu
faktycznego uznać należy, że opisane zasady rozliczenia mają zastosowanie do spłaty
kredytu, który został przeznaczony na budowę, rozbudowę lub remont domu
postawionego na gruncie należącym do jednego z małżonków.
Sąd drugiej instancji bezzasadnie odstąpił od tej metody ustalania wartości
nakładu wskazując, że kredyt zaciągnięty przez jednego z małżonków przed
powstaniem wspólności majątkowej małżeńskiej, nie był przeznaczony na zakup
nieruchomości a tylko jego niewielka część została przeznaczona na wykończenie
budynku. Przedmiotem rozliczeń jest dokonana z majątku wspólnego spłata
wymienionego kredytu. W tej części, w jakiej kredyt ten został przeznaczony na
wykończenie budynku lub w jakikolwiek sposób wpłynął na zwiększenie wartości
7
nieruchomości, wartość nakładów należy ustalić stosownie do wskazanej wyżej metody.
Zastosowanie innej metody ustalenia wartości nakładów z majątku wspólnego jest
możliwe wobec tej części kredytu, który został wykorzystany na inne cele, nie związane
z nabyciem lub zwiększeniem wartości rzeczy. Kwestie te, związane z przeznaczeniem
kredytu nie zostały ustalone przez sąd drugiej instancji, pomimo obowiązków
wynikających z art. 567 § 1 k.r. i op. (por. też uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21
lutego 2008 r. III CZP 148/07, Biul. SN 2008/2/10).
Kodeks rodzinny i opiekuńczy posługując się w art. 45 pojęciami „nakładów”
i „wydatków” nie określa ich desygnatów. W piśmiennictwie przyjmuje się, że nakłady i
wydatki w rozumieniu tego przepisu, obejmują wszystkie przysporzenia na rzecz jednej
masy majątkowej, dokonane z uszczerbkiem dla drugiej masy majątkowej. Podstawą
przysporzenia może być czynność faktyczna jak i jakiekolwiek inne zdarzenie. Jednym z
przykładów takiego przysporzenia są nakłady i wydatki z majątku wspólnego na
działalność gospodarczą prowadzoną przez jednego z małżonków opartą na majątku
odrębnym (por. uchwałę Sądu najwyższego z dnia 15 września 2004 r. III CZP 46/04,
OSNC 2005/9/152). Z ustalonego w sprawie stanu faktycznego wynika, że środki
zgromadzone na rachunkach bankowych w wysokości 32.151,71 DEM oraz 2.215,93
USD, przynajmniej w części, zostały przeznaczone na uruchomienie działalności
gospodarczej uczestnika M.. Dlatego podstawę rozliczeń w tym zakresie – jak słusznie
podnosi się w skardze kasacyjnej - stanowi art. 45 § 1 k.r. i op. nie zaś art. 415 k.c.
W skład majątku wspólnego wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w czasie
trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, w
szczególności określone w art. 32 k.r. i op., niezależnie od tego, czy przed ustaniem
wspólności małżonków pozostawali w faktycznej separacji. Zerwanie więzi
gospodarczych przez małżonków nie mających wspólnych dzieci ma jednak istotny
wpływ na zakres obowiązku rozliczenia się jednego z małżonków z zużytych tylko przez
niego przedmiotów – składników majątkowych w ramach roszczenia
odszkodowawczego przysługującego współmałżonkowi, które miałoby swoją podstawę
w art. 415 k.c. Zważyć jednocześnie należy, iż zgodnie z poglądem wyrażonym przez
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 maja 1999 r. (sygn. akt III CKN 153/99, nie publ.) w
wypadku separacji faktycznej bezdzietnych małżonków ustaje przewidziany w art. 27 k.r.
i op. obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny.
Jeżeli ulokowane na rachunku bankowym środki stanowiące składnik majątku
wspólnego zostały przeznaczone na własne, usprawiedliwione potrzeby związane
8
z utrzymaniem jednego z małżonków, choćby zużycie tych składników w czasie trwania
wspólności majątkowej nastąpiło bez zgody współmałżonka, brak jest podstaw do
konstruowania na tej podstawie odpowiedzialności odszkodowawczej pomiędzy
małżonkami. Uwagi te odnoszą się do rozliczenia wynagrodzenia uczestnika
otrzymywanego w okresie faktycznej separacji, której początku sąd drugiej instancji
precyzyjnie nie oznaczył.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak wyżej na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c.