Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 listopada 2008 r.
II PK 80/08
Z art. 24h oraz 24k ust. 1 i 3 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie
gminnym (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.) nie wynika
możliwość żądania zwrotu wynagrodzenia wypłaconego za wykonaną pracę na
podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Przewodniczący SSN Jolanta Strusińska-Żukowska, Sędziowie SN:
Małgorzata Gersdorf (sprawozdawca), Zbigniew Hajn.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 listopada
2008 r. sprawy z powództwa S. Centrum Renowacyjnego Spółki z o.o. w S. przeciw-
ko Edycie K.-S. o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 31
października 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu w Szczecinie, pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
1. Wyrokiem z dnia 6 czerwca 2007 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Szczecinie zasądził od pozwanej Edyty K.-S. na rzecz powódki
S. Centrum Renowacyjnego sp. z o.o. kwotę 10.525, 25 zł wraz z ustawowymi odset-
kami, liczonymi od kwoty 10.014,88 zł od dnia 19 czerwca 2005 r., a od kwoty 510,32
zł od dnia 18 listopada 2005 r. oraz oddalił powództwo w pozostałym zakresie. Nadto
Sąd Rejonowy zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 2.790,95 zł tytułem
zwrotu kosztów procesu.
Swój wyrok Sąd Rejonowy oparł na następujących ustaleniach faktycznych i
rozważaniach prawnych. Jedynym udziałowcem S. Centrum Renowacyjnego Spółki
z o.o. „C.” jest Gmina Miasta S. W dniu 4 listopada 2004 r. uchwałą rady nadzorczej
2
C., Edyta K.-S. została powołana na stanowisko prezesa zarządu tej Spółki. Uchwała
weszła w życie w dniu 1 grudnia 2004 r. W tym też dniu pomiędzy powodową Spółką
a Edytą K.-S. została zawarta umowa o pracę. Pozwana była zatem pracownikiem tej
Spółki. W § 4 ust. 1 umowy o pracę pozwana została zobowiązana do sumiennego i
starannego wykonywania - między innymi - obowiązków wynikających z przepisów
ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (jednolity tekst: Dz.U. z 2001
r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.). Wynagrodzenie pozwanej było płatne z dołu. Edyta K.-
S. nie złożyła oświadczenia o swoim stanie majątkowym w terminie 30 dni od dnia
powołania jej na stanowisko prezesa zarządu powodowej Spółki, do czego zobowią-
zywał ją art. 24k ustawy o samorządzie gminnym. Pod koniec lutego 2005 r. pozwa-
na została poinformowana o tym, że nie złożyła oświadczenia majątkowego. Pozwa-
na złożyła oświadczenie majątkowe w dniu 1 marca 2005 r. Za styczeń 2005 r. Edyta
K.-S. otrzymała wynagrodzenie w wysokości 5.000 zł w dniu 16 stycznia 2005 r. oraz
kwotę 357,33 zł tytułem ryczałtu za korzystanie z samochodu prywatnego i telefonu
w dniu 28 stycznia 2005 r. Za luty 2005 r. pozwana otrzymała wynagrodzenie w kwo-
cie 5.525 zł w dniu 25 lutego 2005 r. oraz kwotę 198,45 zł tytułem ryczałtu za korzy-
stanie z samochodu prywatnego i telefonu w dniu 28 lutego 2005 r. Pozwana zwra-
cała się z prośbą do rady nadzorczej o zwolnienie z konieczności zwrotu wynagro-
dzenia, argumentując, że wynagrodzenie przeznaczyła na bieżące, życiowe wydatki.
Uchwałą [...] rady nadzorczej powodowej Spółki, Edyta K.-S. i drugi członek zarządu
- Dariusz P. zostali zobowiązani do zwrotu wynagrodzenia za następujące okresy:
pozwana - od dnia 2 stycznia 2005 r. do dnia 1 marca 2005 r. zaś Dariusz P. - od
dnia 9 grudnia 2004 r. do dnia 6 marca 2005 r. Zwrot wynagrodzeń miał nastąpić na
konto powodowej Spółki do dnia 30 kwietnia 2005 r. W związku z brakiem stosow-
nych wpłat, rada nadzorcza uchwałą [...] z dnia 10 maja 2005 r. ponownie w sposób
ostateczny zobowiązała Edytę K.-S. i Dariusza P. do zwrotu wynagrodzeń w terminie
30 dni od dnia otrzymania uchwały. Na podstawie wskazanych uchwał do Edyty K.-S.
zostało skierowane wezwanie do zwrotu wynagrodzenia w łącznej kwocie 10.014,88
zł w terminie 30 dni od dnia otrzymania tego wezwania. Pozwana odebrała wezwanie
w dniu 18 maja 2005 r. Uchwałą rady nadzorczej powodowej Spółki z dnia 20 wrześ-
nia 2005 r. Edyta K.-S. została odwołana ze stanowiska prezesa zarządu powodowej
Spółki, co jednocześnie spowodowało rozwiązanie umowy o pracę z zachowaniem
jednomiesięcznego okresu wypowiedzenia. Pismem z dnia 7 października 2005 r.
powodowa Spółka ponownie wezwała Edytę K.-S. do zwrotu nienależnie pobranego
3
wynagrodzenia, tym razem wysokość zobowiązania określając na kwotę 10.740,50 zł
wraz z odsetkami na dzień 10 października 2005 r. w wysokości 452,87 zł tytułem
nienależnie pobranego wynagrodzenia w okresie od dnia 2 stycznia 2005 r. do dnia 1
marca 2005 r. w terminie 7 dni od dnia otrzymania wezwania. Edyta K.-S. otrzymała
to wezwanie w dniu 10 listopada 2005 r. Wpłata nie została dokonana. Wynagrodze-
nie w powodowej Spółce naliczają i wypłacają pracownicy działu kadr tej Spółki. Nie
czynią tego pracownicy Urzędu Miasta S. W styczniu i w lutym 2005 r. pozwana wy-
konywała obowiązki związane z zajmowanym przez nią stanowiskiem prezesa za-
rządu powodowej Spółki. Edyta K.-S. jest radcą prawnym i do czasu objęcia funkcji
prezesa zarządu prowadziła kancelarię prawną, co wskazuje na jej znajomość
prawa. W styczniu i w lutym 2005 r. pozwana wraz z mężem spłacali kredyt mieszka-
niowy (miesięczna rata około 3.000 zł) i kredyt za samochód (miesięczna rata około
2.000 zł).
Biorąc pod uwagę ustalony stan faktyczny Sąd Rejonowy uznał powództwo za
uzasadnione w przeważającej części na zasadzie art. 405 k.c. w związku z art. 410 §
1 k.c. w związku z art. 300 k.p. W motywach wyroku Sąd pierwszej instancji wskazał,
że przedmiotem sporu było istnienie po stronie pozwanej obowiązku zwrotu wyna-
grodzenia za styczeń oraz luty 2005 r. Sąd meriti zaznaczył, iż powodowa Spółka
jest gminną osobą prawną, do której ma zastosowanie ustawa o samorządzie gmin-
nym. Zgodnie z art. 24k ust. 5 tej ustawy osoba zarządzająca i członek zarządu
gminnej osoby prawnej są zobowiązani do złożenia oświadczenia o swoim stanie
majątkowym w terminie 30 dni od dnia powołania na stanowisko lub od dnia zatrud-
nienia. Za bezsporne Sąd Rejonowy uznał, że pozwana nie złożyła w terminie
oświadczenia majątkowego. Uczyniła to dopiero w dniu 1 marca 2005 r., a więc z
dwumiesięcznym opóźnieniem. Zatem w ocenie Sądu pierwszej instancji, pobrane
przez nią wynagrodzenie za styczeń i luty 2005 r. stanowiło wynagrodzenie niena-
leżne, gdyż zgodnie z powołanym art. 24k sankcją za nieterminowe złożenie oświad-
czenia majątkowego przez osobę zarządzająca gminną osobą prawną jest utrata
wynagrodzenia. Tym samym pozwana z chwilą otrzymania wynagrodzenia za sty-
czeń oraz luty 2005 r. stała się bezpodstawnie wzbogacona.
Uzasadniając ten pogląd Sąd Rejonowy wskazał, że w myśl art. 405 k.c. w
związku z art. 410 § 1 k.c., pozwana powinna zwrócić wypłacone nienależne wyna-
grodzenie. Zdaniem Sądu meriti przesłanki, które zwalniałyby pozwaną z obowiązku
zwrotu otrzymanego wynagrodzenia nie zostały w sprawie spełnione (art. 409 k.c.).
4
Pozwana powinna była liczyć się z obowiązkiem zwrotu wynagrodzenia za styczeń i
luty 2005 r. jeszcze przed miesiącem marcem 2005 r., kiedy tylko wypłacono jej to
wynagrodzenie. Sąd meriti podkreślił, że o obowiązku zwrotu nie decyduje stan wie-
dzy wzbogaconego, lecz sama powinność przewidywania obowiązku zwrotu, istnie-
jąca w chwili wyzbywania się lub zużywania korzyści. Jeżeli przy zachowaniu na-
leżytej dla niego staranności wzbogacony powinien liczyć się w danych okoliczno-
ściach z obowiązkiem zwrotu korzyści, nie może skutecznie bronić się okolicznością,
że korzyść zużył (por. Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiąza-
nia, pod red. G. Bieńka i innych, Warszawa 2003, s. 204). Jeżeli nie można byłoby
zatem przypisać pozwanej złej wiary, to obowiązek zwrotu korzyści wygasłby, jeżeli
pozwana zużyłaby ją. Sąd Rejonowy wskazał, że w konstrukcji dochodzonego rosz-
czenia wystarczające jest uznanie, że pozwana powinna się liczyć z obowiązkiem
zwrotu wypłaconego jej świadczenia (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 7 sierpnia 2001 r., I PKN 408/00, OSNP 2003 nr 13, poz. 305).
Sąd pierwszej instancji zbadał również, czy powodowa Spółka była upraw-
niona do domagania się od pozwanej zwrotu nienależnego świadczenia z uwagi na
treść art. 411 k.c. Mając na uwadze okoliczności sprawy Sąd Rejonowy rozważył,
czy powodowa Spółka jako spełniająca świadczenie wiedziała, że nie była do świad-
czenia zobowiązana oraz to czy wypłacone wynagrodzenie pozwanej za miesiące
styczeń i luty 2005 r. czyniło zadość zasadom współżycia społecznego. W ocenie
tego Sądu, spełniający świadczenie nie wiedział i nie miał obowiązku wiedzieć, że
wynagrodzenie za wskazane miesiące pozwanej się nie należy. Zgodnie z ustawą o
samorządzie gminnym, oświadczenia majątkowe, między innymi, osób wchodzących
w skład zarządu gminnych spółek kapitałowych składane są prezydentowi Miasta,
zaś obowiązek wypłaty wynagrodzenia spoczywał na powodowej Spółce a nie na
Gminie Miasta S. Sąd pierwszej instancji podkreślił, że pracodawca pozwanej nie
miał obowiązku dopilnowania, czy pracownik w terminie złożył oświadczenie mająt-
kowe, a ponadto nie miał takiej możliwości. Obowiązek znajomości i stosowania
ustawy o samorządzie gminnym spoczywał na pozwanej i nie mogła ona w później-
szym czasie skutecznie podnieść, że o nim nie wiedziała oraz że pracodawca jej o
nim nie przypomniał. Sąd Rejonowy wskazał też, iż o tym czy świadczenie czyni za-
dość zasadom współżycia społecznego decyduje każdorazowo całokształt okoliczno-
ści konkretnego przypadku. Wstępnie, bez rozważenia okoliczności danej sprawy,
można by przyjąć, że czynią zadość zasadom współżycia społecznego zwłaszcza
5
tzw. świadczenia quasi - alimentacyjne, a więc również wynagrodzenie za pracę. Sąd
pierwszej instancji miał jednak na uwadze cel ustawodawcy we wprowadzeniu obo-
wiązku złożenia oświadczenia majątkowego przez członka zarządu gminnej osoby
prawnej i we wprowadzeniu sankcji za jego niezłożenie w terminie oraz sytuację ma-
jątkową i rodzinną pozwanej, a także długość opóźnienia pozwanej w złożeniu wy-
maganego oświadczenia majątkowego. Sąd Rejonowy zaznaczył, że celem usta-
wodawcy przy wprowadzaniu tych regulacji było przeciwdziałanie korupcji, a nałoże-
nie na pracownika sankcji za niezastosowanie się do przepisów ustawy w postaci
utraty prawa do wynagrodzenia miało na celu doprowadzenie do przestrzegania
przepisów w tym zakresie. W sprawie Sąd ten miał na względzie, że konieczność
zwrotu wynagrodzenia powstała po stronie pozwanej tylko i wyłącznie z powodu jej
niedbalstwa, zaś od osoby piastującej tak poważną funkcję należałoby wymagać jak
największej staranności. Argument, iż pozwana złożyła oświadczenie z dwumie-
sięcznym opóźnieniem przemawiał w opinii Sądu Rejonowego na jej niekorzyść i do-
bitnie świadczył o braku zainteresowania pozwanej własnymi obowiązkami pracow-
niczymi. Sąd Rejonowy odmówił także uwzględnienia twierdzeń pozwanej, iż wyna-
grodzenie za styczeń i luty 2005 r. nie mogło podlegać zwrotowi, gdyż było wynagro-
dzeniem za pracę wykonaną i przysługiwało na zasadzie ekwiwalentości świadczeń.
Odnośnie do kwestii zarzutu niekonstytucyjności przepisów ustawy o samorządzie
gminnym, Sąd Rejonowy podkreślił znaczenie faktu, że w polskim systemie prawnym
sądy rejonowe nie są uprawnione do badania zgodności aktów prawnych z Konstytu-
cją, a podmiotem powołanym do tego jest Trybunał Konstytucyjny, który jak dotąd nie
stwierdził sprzeczności przepisów ustawy o samorządzie gminnym z Konstytucją w
zakresie obowiązku złożenia oświadczenia majątkowego i sankcji za jego niezłoże-
nie.
Natomiast Sąd pierwszej instancji wskazał, że strona powodowa wnosiła o
zasądzenie na jej rzecz nie tylko kwoty 10.525,20 zł tytułem wynagrodzenia na sty-
czeń i luty 2005 r. ale też kwoty 555,78 zł tytułem ryczałtu za korzystanie z samocho-
du oraz telefonu. Z kolei zgodnie z brzmieniem art. 24k ustawy o samorządzie gmin-
nym, niezłożenie oświadczenia majątkowego w ustawowym terminie powoduje utratę
wynagrodzenia, a nie świadczeń o charakterze rekompensacyjnym, np. z tytułu
zwrotu kosztów oraz innych świadczeń niewchodzących w skład wynagrodzenia,
stąd powództwo w tym zakresie nie zostało uwzględnione
6
Z treścią powyższego rozstrzygnięcia nie zgodziła się strona pozwana, która w
wywiedzionej apelacji zaskarżyła wyrok w całości i wniosła o jego zmianę przez od-
dalenie powództwa, ewentualnie o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy
Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie od powoda
na rzecz pozwanej kosztów procesu, według norm przepisanych.
Jako zarzuty apelacji podniesiono: 1. naruszenie prawa materialnego, tj. w
szczególności: a) art. 410 § 2 k.c. i art. 405 k.c., w wyniku ich zastosowania w spra-
wie; b) art. 409 k.c., w wyniku uznania, że pozwana powinna liczyć się z obowiąz-
kiem zwrotu wynagrodzenia c) art. 411 k.c., poprzez jego zastosowanie w sprawie
oraz w związku z uznaniem, że „spełniający świadczenie - powódka, nie wiedziała i
nie miała obowiązku wiedzieć, że wynagrodzenie pozwanej się nie należy”; d) art.
24k ustawy o samorządzie gminnym, polegające na błędnej wykładni przepisu w wy-
niku uznania, że przepis odnosi się do wypłaconego wynagrodzenia i wprowadza
obowiązek zwrotu wypłaconego wynagrodzenia jako nienależnego; e) art. 8 k.p., w
wyniku uznania, że powódka uprawniona jest do żądania zwrotu wypłaconego wyna-
grodzenia, podczas gdy wynagrodzenie, które otrzymała pozwana, stanowiło pod-
stawowe źródło jej utrzymania; f) art. 13 k.p. oraz przepisów prawa pracy o ochronie
wynagrodzenia za pracę, w szczególności art. 84 i nast. k.p., w wyniku błędnej wy-
kładni przepisu art. 24k ustawy i przyjęcia, że przepis ten stanowi przepis szczególny
w stosunku do przepisów o ochronie wynagrodzenia, art. 94 k.p., w wyniku jego nie-
zastosowania i uznania, że na powodowej Spółce, jako pracodawcy, nie ciążył obo-
wiązek poinformowania o obowiązku złożenia oświadczeń majątkowych i dopilnowa-
nia wykonania tego obowiązku; g) art. 300 k.p., w wyniku zastosowania w sprawie i
orzekania na jego podstawie; h) art. 405 i nast. k.c. w związku z art. 24 k ustawy o
samorządzie gminnym, 2. naruszenie prawa procesowego, w tym w szczególności:
a) art. 233 k.p.c., przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów; b) art. 328
§ 2 k.p.c.; c) pominięcie w szczególności okoliczności, że członkowie zarządu złożyli
stosowne oświadczenia majątkowe niezwłocznie po uzyskaniu informacji o tym, że
byli obowiązani złożyć takie oświadczenie w określonym terminie.
W uzasadnieniu skarżąca wskazała, że obowiązujące zasady wykładni prawa
nie pozwalają na przyjęcie, że treść przepisów ustawy o samorządzie gminnym (w
dotychczasowym brzmieniu) wyłącza ochronę prawną wynagrodzenia. Brzmienie art.
24k ustawy o samorządzie gminnym - w ocenie skarżącej - nie daje podstaw do
uznania go za przepis szczególny w stosunku do przepisów o wynagrodzeniu,
7
zwłaszcza zaś przepisów o ochronie wynagrodzenia. Zdaniem apelującej błędne jest
także stanowisko Sądu Rejonowego w przedmiocie uznania, że pozwana nie wyka-
zała, iż nie jest już wzbogacona. Na poparcie swojego stanowiska pozwana powołała
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 2001 r., I PKN 408/00 (Lex nr
50350), w którym Sąd ten wskazał, iż pracownik ma prawo uważać, że świadczenie
wypłacone przez pracodawcę posługującego się wyspecjalizowanymi służbami jest
spełnione zasadnie i zgodnie z prawem, a więc nie musi liczyć się z obowiązkiem
jego zwrotu (art. 409 k.c.). Nadto apelująca wskazała, że niesłuszne jest twierdzenie
Sądu pierwszej instancji, iż Sąd Rejonowy nie jest uprawniony do badania zgodności
aktów prawnych z Konstytucją, gdyż kłóci się ono z treścią art. 193 Konstytucji. W
piśmie z dnia 17 lipca 2007 r. pozwana powołała nowe dowody dotyczące wysokości
ponoszonych przez nią miesięcznych wydatków na utrzymanie na okoliczność, iż
wynagrodzenie pozwanej z miesięcy styczeń - marzec 2005 r. przeznaczone zostało
na pokrycie bieżących kosztów utrzymania jej rodziny.
Powodowa Spółka w odpowiedzi na apelację wniosła o jej oddalenie jako bez-
zasadnej, o pominięcie wszystkich faktów i dowodów przedstawionych przez pozwa-
ną w piśmie z dnia 17 lipca 2007 r. jako spóźnionych oraz o zasądzenie od pozwanej
na rzecz powódki kosztów postępowania sądowego według norm przepisanych.
Sąd Okręgowy w Szczecinie wyrokiem z dnia 31 października 2007 r. [...] od-
dalił apelację, przyjmując stanowisko i generalne oceny prawne Sądu Rejonowego
za trafne i uznając wszystkie zarzuty apelacji za bezpodstawne. Dodatkowo biorąc
za punkt wyjścia te zarzuty wskazał, że art. 405 k.c. i art. 410 k.c. mają i mogą mieć
zastosowanie w sprawie, co zgodne jest z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 29
stycznia 1975 r., III PRN 67/74 (OSNCP 1975 nr 7-8, poz. 123), w uzasadnieniu któ-
rego Sąd Najwyższy wskazał, że „z mocy art. 300 kodeksu pracy w sprawie o zwrot
świadczenia spełnionego na rzecz pracownika przez zakład pracy - dochodzony w
trybie art. 422 § 1 w związku z art. 415 k.p.c. - stosuje się odpowiednio przepisy
prawa cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu. Kwestii tej bowiem Kodeks pracy
nie normuje, a nałożenie na pracownika obowiązku zwrotu bezpodstawnie uzyskanej
od zakładu pracy korzyści, którą jest nadal wzbogacony (art. 409 k.c.) nie jest
sprzeczne z zasadami prawa pracy wówczas, gdy korzyść tę pracownik uzyskał
mimo uchybienia podstawowym obowiązkom pracowniczym”. Zdaniem Sądu Okrę-
gowego niezasadne było twierdzenie skarżącej, iż nieprecyzyjna redakcja przepisu
art. 24k ustawy o samorządzie gminnym nie pozwala na uznanie go za normę
8
szczególną w stosunku do zasad prawa pracy, w szczególności do zasady, iż za
wykonaną pracę należy się wynagrodzenie (art. 13 k.p.). Wspomniany przepis jasno i
precyzyjnie wskazuje, iż sankcją za niezłożenie oświadczenia majątkowego jest
utrata wynagrodzenia. W związku z powyższym brak jest podstaw do odmowy jego
zastosowania.
Wyrok Sądu Rejonowego nie narusza też zdaniem Sądu Okręgowego art. 409
k.c., przez uznanie, że pozwana powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu wynagro-
dzenia. Oczywiste jest, że naruszenie dyspozycji art. 24k wspomnianej ustawy ob-
ciążą właśnie pozwaną i czyni zasadne zastosowanie do niej art. 409 k.c. Brakuje też
zdaniem Sądu Okręgowego podstaw do przyjęcia, iż pracodawcy mają obowiązek,
oprócz udzielania pracownikom informacji, o których mowa w art. 94 pkt 1 k.p. i art.
29 § 3 k.p., informowania ich również o normach wynikających ze źródeł prawa po-
wszechnie obowiązującego. Z uwagi na powyższe zdaniem Sądu Okręgowego nie-
trafny jest zarzut naruszenia dyspozycji art. 411 k.c. i art. 94 k.p.
W ocenie Sądu drugiej instancji nietrafne okazały się zarzuty naruszenia art.
233 k.p.c. i przekroczenia granic swobodnej oceny dowodów przez nieprzyjęcie, że
pozwana nie jest już wzbogacona oraz zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., przez
pominięcie przez Sąd pierwszej instancji okoliczności, że w powodowej Spółce cały
skład zarządu nie złożył w terminie oświadczeń majątkowych. Niniejsza sprawa doty-
czyła pozwanej Edyty K.-S., więc podstawę rozstrzygnięcia powinien stanowić stan
faktyczny jej dotyczący, a nie pozostałych członków zarządu. Sąd odwoławczy odda-
lił na zasadzie art. 381 k.p.c. wniosek skarżącej z dnia 15 lipca 2007 r. o przeprowa-
dzenie dodatkowych dowodów.
Skargę kasacyjną od tego orzeczenia wniosła pozwana, zaskarżając wyrok w
całości. Jako podstawę skargi kasacyjnej pozwana wskazała: a) art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c., tj. naruszenie prawa materialnego, a w szczególności: - art. 24k ustawy o sa-
morządzie gminnym, w wyniku uznania, że przepis ten odnosi się również do wyna-
grodzenia wypłaconego pracownikowi, nie do wynagrodzenia, które pracownik ma
otrzymać, że sformułowanie „utrata wynagrodzenia” oznacza wygaśnięcie zobowią-
zania do wypłaty wynagrodzenia po stronie pracodawcy (tj. upadek podstawy świad-
czenia), a tym samym wynagrodzenie wypłacone pracownikowi, w warunkach obję-
tych zakresem normowania przepisu, stanowi świadczenie nienależne i mają do
niego zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, jak również, że prze-
pis ten kształtuje obowiązek zwrotu wypłaconego wynagrodzenia (błąd wykładni), a
9
w konsekwencji naruszenie: - art. 405, 410 § 2 k.c., wskutek podzielenia stanowiska
Sądu pierwszej instancji, iż wynagrodzenie otrzymane przez pozwaną stanowi
świadczenie nienależne (błąd subsumcji) - art. 409 k.c. w wyniku uznania, że po-
zwana powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu wynagrodzenia, gdyż obowiązek ten
wynika z przepisów powszechnie obowiązujących, tj. z art. 24k ustawy o samorzą-
dzie gminnym - art. 411 k.c. oraz art. 94 k.p., w wyniku uznania, że określony w
przepisach ustawy o samorządzie gminnym obowiązek złożenia oświadczenia mająt-
kowego nie jest obowiązkiem pracowniczym, że powodowa Spółka (a ściśle organ
występujący w relacjach z zarządem) nie była obowiązana do poinformowania po-
zwanej o obowiązku złożenia oświadczenia majątkowego, jak również do zweryfiko-
wania we właściwym czasie, czy obowiązek ten został wykonany - art. 8 k.p., w wyni-
ku uznania, że żądanie zwrotu wynagrodzenia wypłaconego pozwanej nie jest
sprzeczne z przeznaczeniem prawa lub zasadami współżycia społecznego - art. 13,
84-94 i 282 § 1 pkt 1 k.p. (w kontekście przepisów o ochronie wynagrodzenia) w wy-
niku uznania, że zasadne było orzeczenie wobec pozwanej obowiązku zwrotu otrzy-
manego wynagrodzenia; b) art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., tj. naruszenie przepisów postę-
powania, które to uchybienie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a w szcze-
gólności: - art. 381 k.p.c., w wyniku oddalenia wniosku pozwanej z dnia 15 lipca 2007
r. w zakresie nowych faktów i dowodów.
Biorąc powyższe naruszenie pod uwagę skarżąca wniosła o uchylenie zaskar-
żonego wyroku Sądu Okręgowego w całości oraz uchylenie wyroku Sądu pierwszej
instancji (wyroku z dnia 3 listopada 2006 r.) w całości i przekazanie sprawy do po-
nownego rozpoznania przez Sąd pierwszej instancji, ewentualnie uchylenie wyroku
Sądu drugiej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi dru-
giej instancji; w przypadku zaś zaistnienia przesłanek z art. 39816
k.p.c., o: oddalenie
powództwa w całości i orzeczenie o zwrocie spełnionego świadczenia (pozwana wy-
konała wyrok w całości). Skarżąca domagała się też zasądzenia kosztów procesu
według norm przepisanych. W uzasadnieniu skargi strona pozwana przedstawiła po-
dobną argumentację do tej, którą zawarła w apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ocenę zasadności skargi kasacyjnej należy rozpocząć od ustosunkowania się
do zarzutu naruszenia art. 405 k.c., przez błędne jego zastosowanie do ustalonego
10
stanu faktycznego sprawy. Wypada zaznaczyć, iż bezpodstawne wzbogacenie
kreuje węzeł obligacyjny pomiędzy podmiotem, który bez podstawy prawnej uzyskał
korzyść majątkową (wzbogacony), a podmiotem, którego kosztem korzyść została
uzyskana (zubożony). Musi zawsze istnieć zarówno wzbogacony, jak i zubożony.
Dopiero w takiej sytuacji przysługuje roszczenie o wydanie korzyści, z tym jednak
zastrzeżeniem, że przysporzenie na rzecz wzbogaconego nastąpiło bez podstawy
prawnej.
Skarga kasacyjna strony pozwanej okazała się ze względów pryncypialnych
zasadna. Sądy obu instancji orzekające w sprawie dokonały bowiem błędnej sub-
sumcji normy prawnej zawartej w art. 405 k.c. w związku z art. 410 k.c. w związku z
art. 300 k.p. Zasadniczym dla sprawy jest bowiem dokonanie oceny, czy doszło do
wzbogacenia strony pozwanej kosztem Centrum Renowacji, co stanowi warunek
sine qua non stosowania art. 405 k.c. i dalszych przepisów Kodeksu cywilnego re-
gulujących bezpodstawne wzbogacenie i nienależne świadczenie.
Bezsporne jest, iż pozwana miała obowiązek złożenia oświadczenia majątko-
wego. Zobowiązywał ją do tego art. 24h ustawy o samorządzie gminnym. Pozwana
była bowiem członkiem organu zarządzającego gminnej osoby prawnej (prezesem
zarządu spółki ze 100% udziałem gminy). Bezsporne jest także, iż pozwana takiego
oświadczenia nie złożyła w terminie i świadczyła pracę przez dwa miesiące zamyka-
jące się w okresie między ustawowym terminem złożenia oświadczenia, a faktyczną
datą złożenia takiego dokumentu. Za miesiące, w których pozwana świadczyła
pracę, otrzymała wynagrodzenie. Zgodnie z art. 24k ust. 1 pkt 2 ustawy o samorzą-
dzie gminnym niezłożenie oświadczenia majątkowego przez osoby do tego zobowią-
zane w terminie 30 dni od daty objęcia funkcji powoduje utratę wynagrodzenia za
okres od dnia, w którym powinno ono być złożone zgodnie z dyspozycją normy
prawnej zawartej w całym art. 24h powołanej ustawy. Brak takiego zachowania po
stronie zobowiązanego lub niezłożenie oświadczenia najpóźniej w 30 dni od upływu
terminu ustawowego, ma być - w myśl art. 24k pkt 3 powołanego aktu prawnego -
powidować odwołanie z funkcji lub rozwiązanie stosunku pracy, co jest kwalifikowane
jako zastosowanie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. Ponadto niezłożenie w terminie oświadczenia
powoduje utratę wynagrodzenia za okres od dnia, w którym owo oświadczenie po-
winno być złożone, do dnia złożenia oświadczenia (art. 24k ust. 1 pkt 2 ustawy o sa-
morządzie gminnym). Powołane jednostki redakcyjne przepisu art. 24k zawierają
zatem normę prawną, która osobom znajdującym się w określonej sytuacji (hipoteza)
11
nakazuje złożenie stosownego oświadczenia w określonym terminie (dyspozycja), a
w przypadku niezastosowania się do dyspozycji normy, zawierają dwie sankcje. Po
pierwsze, kwalifikują niezgodne z dyspozycją art. 24k ust. 1 zachowanie (brak termi-
nowego złożenia oświadczenia majątkowego) nagannie i pozwalają na zastosowanie
sankcji polegającej na odwołaniu ze stanowiska lub/i rozwiązaniu stosunku pracy. To
jest pierwsza sankcja za naruszenie obowiązku poddania się lustracji majątkowej, o
ile oczywiście można zobowiązanemu przypisać winę lub rażące niedbalstwo (por.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2007 r., I PZP 4/07, OSNP 2007 nr 23-
24, poz. 340). Druga sankcja, która została opisana w art. 24k, polega na utracie wy-
nagrodzenia za czas od dnia, w którym powinno być złożone oświadczenie majątko-
we, do dnia faktycznego złożenia tego oświadczenia.
Trzeba zaznaczyć, że powołane przepisy nakładają obowiązki w sferze lustra-
cji majątkowej tak na pracownika jak i na pracodawcę. Są to obowiązki niezwiązane
wprost ze stosunkiem pracy, lecz ze sferą podejmowanych przez państwo działań
antykorupcyjnych. Są to zatem obowiązki spoza obowiązków stricte pracowniczych,
raczej o charakterze publicznoprawnym, a co najmniej na pograniczu prawa pracy i
polityki. Pierwsza ze wskazanych sankcji nieterminowego złożenia oświadczenia
majątkowego (zwolnienie z pracy równoznaczne ze zwolnieniem dyscyplinarnym z
art. 52 § 1 pkt 1 k.p.) wskazuje jednocześnie jaką wagę przykłada ustawodawca do
omawianego tu zobowiązania zatrudnionego. To znaczenie i ta ocena braku oświad-
czenia majątkowego dokonana przez prawodawcę nakłada też sama przez się obo-
wiązki na publicznego pracodawcę i powinna prowadzić do podjęcia przez niego sto-
sownych działań, które pozwoliłyby na pełną realizację norm prawnych ustawy. Owe
działania powinny polegać na niezwłocznym odsunięciu zobowiązanego od wykony-
wania zadań i do utraty wynagrodzenia za czas nieświadczenia pracy, o czym wprost
stanowi i na co wprost zezwala art. 24k lit. 1 pkt 2 ustawy o samorządzie gminnym.
Analizowany art. 24k lit. 1 pkt 2 ustawy o samorządzie gminnym ma niewątpliwie
charakter wyjątkowy i epizodyczny, w tym sensie, że dotyczy tylko pracowników sa-
morządowych i zmierza do przeciwdziałania korupcji. Wyjątkowość zawartych w tym
przepisie rozwiązań prawnych nie może podważać podstawowych konstrukcji prawa
(orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2003 r., V CKN 1209/00). Ad casum
chodzi tu o instytucje bezpodstawnego wzbogacenia oraz zasadę prawa do wyna-
grodzenia za pracę wykonaną.
12
Oba Sądy rozstrzygające spór stanęły na stanowisku, że w sprawie doszło do
bezpodstawnego wzbogacenia pozwanej pracownicy; otrzymała bowiem świadcze-
nie nienależne od swego pracodawcy. Jest to ocena prawnie wadliwa. Zgodnie bo-
wiem z utrwalonym poglądem doktryny i judykatury przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu znajdują zastosowanie tylko w tych sytuacjach, w których zachodzi ko-
nieczność przywrócenia równowagi majątkowej między stronami, wobec uzyskania
bez podstawy prawnej korzyści majątkowej i wobec braku innej podstawy uzasad-
niającej żądanie pozwu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2001 r., III CK
379/00). W stanie faktycznym sprawy nie zaistniało zaś wzbogacenie pozwanej
kosztem Spółki. Pozwana za wykonaną pracę otrzymała wynagrodzenie, które strony
zobowiązaniowego stosunku pracy oceniły w umowie o pracę jako ekwiwalentne do
ilości, jakości i rodzaju pracy pracownika. Otrzymanie zatem owego wynagrodzenia
zgodnie z postanowieniami ważnie zawartej umowy nie powinno być i nie może być
oceniane jako prowadzące do zachwiania równowagi majątkowej między stronami
stosunku pracy. Powszechnie przyjmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, że
każda praca ma swój wymiar gospodarczy i wywołuje doniosłe skutki, w tym w za-
kresie konieczności rozliczenia się z tej pracy (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
10 kwietnia 1957 r., III CR 132/57, OSNPG 1958 nr 1, poz. 81; z dnia 22 czerwca
2007 r., V CSK 114/07). Wypłata zatem wynagrodzenia za pracę wykonaną nie może
być traktowana jako prowadząca do zubożenia pracodawcy. Przeciwnie brak wyna-
grodzenia za pracę wykonaną rodziłby konieczność rozliczenia się z niej. Owa ko-
nieczność rozliczenia się może wynikać z przyjęcia jednej z podstaw interpretacyj-
nych zaprezentowanych w tej materii w literaturze przedmiotu.
I tak na potwierdzenie zaprezentowanego poglądu, że każda wykonana praca
musi zostać opłacona można przywołać występujące w doktrynie stanowisko, że na-
wet zawarcie bezwzględnie nieważnej umowy zobowiązuje do rozliczenia się z doko-
nanych nakładów na wykonanie tego kontraktu. Poszukuje się tu rozwiązania praw-
nego w koncepcji faktycznego stosunku pracy, a częściej w przepisach o odstąpieniu
od umowy (art. 496 w związku z art. 497 k.c., por. T. Liszcz: Nieważność czynności
prawnych w umownych stosunkach pracy, Warszawa1977, s.183 i nast.;
J.Preussner-Zamorska: Nieważność czynności prawnej w prawie cywilnym, Warsza-
wa 1983, s.147 i nast.).
Akceptacji dla przedstawionego przez Sąd Najwyższy w niniejszej sprawie
poglądu można także poszukiwać w doktrynalnej zasadzie compensatio lucrum cum
13
damno, która wynika z ogólnego założenia, że poszkodowany w końcowym rezulta-
cie nie powinien otrzymać więcej niż wynosi szkoda. Jego szkoda powinna być za-
tem kompensowania z ewentualnymi korzyściami jakie otrzymał na skutek zdarzenia
prawnego.(por. T. Dybowski /w:/ System prawa cywilnego, t. III. 1, pod red. Z. Rad-
wańskiego, Ossolineum 1981, s.303 i nast.). Tak jak przy obliczaniu szkody, tak i w
niniejszej sprawie pracodawca, dochodząc zwrotu wynagrodzenia, powinien skom-
pensować je z wartością pracy, jaką otrzymał od pracownika, w przeciwnym bowiem
razie będzie wzbogacony w sposób nieuprawniony o wartość pracy wykonanej przez
pracownika. Reasumując, wypłata wynagrodzenia za pracę wykonaną w sytuacji
objętej hipotezą i dyspozycją normy prawnej zawartej w art. 24h oraz 24k ust. 1 i 3
ustawy o samorządzie gminnym nie daje podstaw do skutecznego dochodzenia
zwrotu wypłaconego wynagrodzenia na podstawie przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu.
Przeciwne od zaprezentowanego rozumienie art. 24k ustawy o samorządzie
gminnym prowadziłoby do sprzeczności tego przepisu z Konstytucją RP. Celem
prawa pracy jest pełnienie funkcji ochronnej. Prawo pracy nie jest predestynowane
do karania za działania niezwiązane wprost z realizacją stosunku pracy. Nie może tej
reguły zmieniać żadne unormowanie o charakterze wpadkowym i w tym sensie incy-
dentalne. Taka bowiem regulacja zagrażałaby całemu systemowi prawa pracy. Skoro
penalizacja jest obca istocie stosunków pracy, to każda interpretacja incydentalnych
przepisów dotyczących lustracji majątkowej musi uwzględniać tę regułę, a także kon-
stytucyjne zasady odnoszące się wprost do prawa pracy, w tym w szczególności
konstytucyjne prawo do pracy, a także prawo do ochrony własności i co równie
ważne, funkcje prawa pracy i jego zasady, które to zasady mają walor zasad zawar-
tych w Konstytucji RP. Będą zatem sprzeczne z regułami wykładni systemowej i w
szczególności brzmieniem art. 8 ust. 1 i ust.2 Konstytucji RP.
Ocena, że w sprawie niniejszej doszło do wadliwego zastosowania instytucji
bezpodstawnego wzbogacenia zwalnia Sąd Najwyższy z polemiki z dalszymi poglą-
dami strony skarżącej zawartymi w skardze kasacyjnej. Ocena ta wymaga od Sądu
Okręgowego ponownego rozważenia podstaw prawnych żądania zwrotu wypłaco-
nego wynagrodzenia.
Z tych względów, na zasadzie art. 398 15
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
========================================