Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 19 listopada 2008 r., III CZP 114/08
Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)
Sędzia SA Dariusz Dończyk
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
Oddział w K. przy uczestnictwie Genowefy O. prowadzącej działalność
gospodarczą pod firmą "M.T." Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe w K. o
zgłoszenie wierzytelności, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 19 listopada 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Rejonowy w Kielcach postanowieniem z dnia 24 czerwca 2008 r.:
"Czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest legitymowany czynnie do
zgłaszania w postępowaniu upadłościowym wierzytelności z tytułu składek na
Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych?"
podjął uchwałę:
Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest legitymowany czynnie do
zgłaszania w postępowaniu upadłościowym wierzytelności z tytułu składek na
Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych, Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Uzasadnienie
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w K. zgłosił do masy upadłości,
przedsiębiorcy Genowefy O., prowadzącej działalność gospodarczą pod firmą
"M.T." Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe, wierzytelność z tytułu składek na
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych, Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Na uzupełniającej
liście wierzytelności syndyk masy upadłości umieścił wierzytelności z tytułu składek
na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, a odmówił uznania wierzytelności z tytułu
składek na Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych, Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, wyrażając pogląd, że Zakład
Ubezpieczeń Społecznych nie jest wierzycielem wobec tych trzech Funduszy.
Sędzia-komisarz oddalił sprzeciw wnioskodawcy postanowieniem z dnia 11
kwietnia 2008 r., które zaskarżył zażaleniem Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Przy jego rozpoznaniu przez Sąd Rejonowy w Kielcach wyłoniło się zagadnienie
prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art.
390 § 1 w związku z art. 397 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Narodowy Fundusz Zdrowia jest państwową jednostką organizacyjną mającą
osobowość prawną (art. 96 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach
opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, jedn. tekst: Dz.U. z 2008
r. Nr 164, poz. 1027). Zarządza on zgromadzonymi na nim środkami i działa w
imieniu własnym, lecz na rzecz ubezpieczonych (art. 97). Składki na ubezpieczenie
zdrowotne stanowią przychody funduszu (art. 116), a środki finansowe funduszu są
środkami publicznymi (art. 114). Składki wpłaca się do Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, który przekazuje je Narodowemu Funduszowi Zdrowia, za co
otrzymuje wynagrodzenie (art. 88). Zakład jest uprawniony do kontroli płatników
składek (art. 90); składki niezapłacone podlegają ściągnięciu na zasadach
określonych w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74).
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych służy do zaspokojenia
roszczeń pracowników w razie niewypłacalności pracodawcy. Jest państwowym
funduszem celowym mającym osobowość prawną (art. 24 ustawy z dnia 13 lipca
2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy,
Dz.U. Nr 158, poz. 1121), pozostającym w dyspozycji ministra właściwego do spraw
pracy. Składki stanowią jedno ze źródeł dochodu Funduszu (art. 25); poboru
dokonuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który je przekazuje Funduszowi (art.
30). Do poboru składek i ich egzekucji stosuje się przepisy ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych.
Fundusz Pracy jest państwowym funduszem celowym, niemającym
osobowości prawnej, pozostającym w dyspozycji ministra właściwego do spraw
pracy (art. 103 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i
instytucjach rynku pracy, jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415). Składki
stanowią jedno ze źródeł jego przychodów; pobiera je Zakład Ubezpieczeń
Społecznych i przekazuje dysponentowi Funduszu (art. 107), a także wymierza kary
za nieopłacenie składek przez pracowników. Koszty poboru są zwracane poborcy w
zryczałtowanej wysokości przez Fundusz.
W uchwale z dnia 16 października 2008 r., III CZP 99/08 (OSNC 2009, nr 10,
poz. 133) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że administracyjne tytuły wykonawcze
obejmujące składki na ubezpieczenie społeczne, na ubezpieczenie zdrowotne oraz
na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych są tytułami egzekucyjnymi
w rozumieniu art. 777 § 1 pkt 3 k.p.c., nie stanowi zaś takiego tytułu administracyjny
tytuł wykonawczy obejmujący składki na Fundusz Pracy. W stosunku do tego
Funduszu system egzekucji alternatywnej (administracyjna i sądowa), wynikający z
unormowania zawartego w art. 24 ust 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, został wyłączony unormowaniem zawartym w art. 107 ust. 4 ustawy o
promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Zmiana ta nie ma jednak
znaczenia z punktu widzenia przedstawionego zagadnienia prawnego, skoro
egzekucję składek na Fundusz Pracy prowadzi także Zakład Ubezpieczeń
Społecznych.
Zgodnie z art. 107 ustawy z dnia 20 kwietnia o promocji zatrudnienia i
instytucjach rynku pracy, art. 30 ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń
pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy oraz art. 87 ustawy z dnia 27
sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych, składki na przedmiotowe Fundusze są opłacane i rozliczane na
zasadach przewidzianych dla składek na ubezpieczenie społeczne.
Na podstawie art. 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm. – dalej:
"u.s.u.s.") do składek na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych i na ubezpieczenie zdrowotne oraz wpłat na Państwowy Fundusz
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w zakresie ich poboru, egzekucji,
wymierzania odsetek za zwłokę i dodatkowej opłaty, przepisów karnych,
dokonywania zabezpieczeń na wszystkich nieruchomościach, ruchomościach i
prawach zbywalnych dłużnika oraz stosowania ulg i umorzeń stosuje się
odpowiednio przepisy dotyczące składek na ubezpieczenie społeczne. Zgodnie z
art. 52 u.s.u.s., składki na ubezpieczenie społeczne stanowią przychody Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, który jest funduszem celowym powołanym do realizacji
zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 51 u.s.u.s.).
Skoro art. 32 u.s.u.s. uprawnia Zakład Ubezpieczeń Społecznych m.in. do
poboru i egzekucji tych składek oraz dokonywania zabezpieczenia wykonania tych
należności, a także do stosowania ulg wobec zobowiązanych i umarzania tych
świadczeń, to nie ma podstaw do przyjęcia, że może on prowadzić tylko egzekucję
singularną, nie jest natomiast uprawniony do wszczęcia i udziału w egzekucji
uniwersalnej, jaką stanowi postępowanie upadłościowe. Kontekst językowy
przepisu przemawia za tym, że w tym wypadku przez wyrażenie "egzekucja" należy
rozumieć wyegzekwowanie tych składek wszystkimi dopuszczalnymi prawnie
sposobami. Innymi słowy, egzekucja w tym kontekście znaczy dochodzenie ich
przymusowej realizacji.
Postępowanie upadłościowe stanowi jeden z takich sposobów przymusowej
realizacji tych składek, do czego Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest uprawniony
na podstawie art. 32 u.s.u.s., mimo że składki ostatecznie są przeznaczone dla
innego podmiotu. Może więc skutecznie wnosić o umieszczenie roszczeń o zaległe
składki na rzecz Funduszu Pracy, Funduszu Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych i Funduszu Ubezpieczeń Zdrowotnych na liście wierzytelności. Z
tego względu nietrafna jest interpretacja, że ma tylko prawo do zbierania składek i
do przymusowej ich realizacji, gdy kondycja finansowa dłużnika jest dobra, a nie
może podejmować czynności prowadzących do ich wyegzekwowania, gdy dłużnik
nie jest w stanie regulować swych wymagalnych długów. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych może więc uczestniczyć w postępowaniu upadłościowym przez
zgłoszenie roszczeń z tytułu tych składek do masy upadłości.
Do podobnego wyniku prowadzi wykładnia systemowa. Znamienne jest, że
ustawy regulujące Fundusze nie przewidują żadnego innego dysponenta składek
na etapie ich uzyskania. Choć składki ostatecznie należą do innych podmiotów, to
ich obsługę ustawodawca powierzył tylko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych. Z
tego względu odmienna wykładnia de facto, pozbawiłaby Fundusze, którym te
składki przysługują, ochrony prawnej na wypadek wszczęcia postępowania
upadłościowego. Niepoprawne jest rozumowanie, z którego wynika, że
ustawodawca nie przewidział możliwości ich dochodzenia w fazie upadłości
dłużnika, spójność systemu prawnego przemawia zatem za wnioskiem, iż
uprawnionym do ich egzekucji tym sposobem jest Zakład Ubezpieczeń
Społecznych.
Fundusze są gromadzone na różne cele i dlatego jest ich kilka, aby składki nie
"mieszały się". W celu zminimalizowania kosztów ich obsługi ustawodawca
zdecydował się skoncentrować sposób ich poboru, powołując jeden podmiot do
realizacji tych zadań; tylko Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest legitymowany do
poboru egzekwowania i przekazywania ich podmiotom uprawnionym. Przewidziano
także mechanizm odpłatności za realizację tych zadań. Takie rozwiązanie zasługuje
na aprobatę, gdyż pozwala osiągnąć oczekiwane rezultaty jak najmniejszym
kosztem.
Z tych względów do rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia nie jest
konieczne określenie generalnego statusu prawnego Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych wobec majątku Skarbu Państwa i innych państwowych osób
prawnych, np. Funduszy. W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 22 kwietnia 1994 r., III CZP 189/93 (OSNC 1994, nr 6, poz. 121) w odniesieniu
do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa wyrażono pogląd, że osoba prawna,
której powierzono wykonywanie prawa własności i innych praw rzeczowych co do
określonego ustawowo mienia, jest jego dysponentem (instytucją powierniczą);
działa we własnym imieniu, lecz na rzecz właściciela. Na zewnątrz występuje jako
wyłączny dysponent określonego prawa, działając we własnym imieniu i ponosząc
własną odpowiedzialność za te działania (por. także postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 19 września 2002 r., V CKN 1223/00, OSNC 2003, nr 9, poz.
127). Odpowiada to wypracowanej w doktrynie konstrukcji podstawienia
ustawowego, która polega na upoważnieniu jednego podmiotu do dochodzenia
cudzych praw – w tym wypadku także zgłoszenia przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych cudzych wierzytelności w toku postępowania upadłościowego. Przy jej
przyjęciu nabycie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych kompetencji określonych
w art. 32 u.s.u.s. prowadzi do powstania na rzecz tego podmiotu w tym zakresie
legitymacji czynnej do dochodzenia składek. Skoro więc Zakład Ubezpieczeń
Społecznych zajmuje się ich "obsługą", to w rezultacie dochodzi do ustawowego
podstawienia na wypadek jakiegokolwiek postępowania związanego z ich
zgromadzeniem. Ma ono charakter bezwzględny, bo tylko ten podmiot może ich
dochodzić.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie..