Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 279/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. K. i Z. C.
przeciwko M. W., K. W., J. W., M. M., L. M., T. M., B. B., Gminie O. oraz H. M. i J. K. -
nieznanych z miejska pobytu zastąpionych przez kuratora M. W.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 28 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Okręgowego w O. z dnia 5 grudnia 2007 r.,
sygn. akt II Ca (…),
oddala skargę kasacyjną powodów i przyznaje adw. D. T. (Kancelaria Adwokacka
w O.) od Skarbu Państwa - Sąd Okręgowy w O., kwotę 5400 (pięć tysięcy
czterysta) złotych tytułem kosztów pomocy prawnej udzielonej powodom z
urzędu.
Uzasadnienie
Powodowie W. K. i Z. C. domagali się uzgodnienia ze stanem rzeczywistym stanu
prawnego ujawnionego w księdze wieczystej Kw nr (…) prowadzonej przez Sąd
2
Rejonowy w O. dla nieruchomości gruntowej zabudowanej składającej się z działek nr
(...)/1 i (...)/2 zawierającej obszaru 1182 m2
, położonej w O., przez wpisanie w dziale II
Gminy O. jako następcy Skarbu Państwa zamiast pozwanych M. W., H. M., J. K., T. M.,
B. B., K. W., M. M. i L. M. Twierdzili powodowie, że własność tej nieruchomości należała
do M. M. zmarłego 31 stycznia 1945 r. i była ujawniona w dawnej księdze wieczystej. W
dniu wejścia w życie dekretu z 8 marca 1946 r. nieruchomość stała się własnością
Skarbu Państwa, a na skutek komunalizacji - własnością jednostki samorządu
terytorialnego Gminy Miasta O.
Wyjaśniając swoją legitymację do wszczęcia postępowania powoływali się
powodowie na interpretację prawa zawartą w wyroku Sądu Najwyższego z 27 lutego
2002 r., sygn. III CKN 38/01 oraz swój status najemców, zajmujących od 1945 r. lokale
mieszkalne w budynku znajdującym się na nieruchomości.
Pozwana Gmina O. i pozostali pozwani wnosili o oddalenie powództwa. Gmina
podnosiła zarzut, że nieruchomość nie była opuszczona, nie podpadała zatem pod
przepisy ustawy z 4 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych (Dz. U. Nr
17, poz. 97) oraz dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i
poniemieckich, ponieważ na tej nieruchomości znajdował się dom zamieszkiwany przez
członków rodziny M. Objęcie lokali publiczną gospodarką nie zmieniało stosunków
własności.
Sąd Rejonowy rozpoznający sprawę ustalił, że M. M. był do śmierci tj. do 31
stycznia 1945 r. właścicielem nieruchomości, a spadek po nim zgodnie z
postanowieniem Sądu Rejonowego w O. z dnia 30 kwietnia 1996 r. w sprawie I Ns
972/95, nabyła z ustawy G. M. oraz dzieci M. W., J. W., M. M., H. M., H. M. i J. K., a po
G. M. spadek nabyły jej dzieci wymienione wyżej. Wreszcie po zmarłym H. M. spadek
nabyli T. M., B. B. i K. M.
Księga wieczysta nr (…)/4 została założona 3 lipca 2007 r. i pozwani wpisani w
dziale II wyczerpują całość prawa własności w odpowiednich udziałach.
Wyrokiem z 29 maja 2006 r. Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo.
Rozważając zagadnienie legitymacji czynnej do wystąpienia z powództwem opartym na
art. 10 k.w.h. Sąd Rejonowy stwierdził brak jednolitości również w orzecznictwie Sądu
Najwyższego i wskazał rozstrzygnięcia zawierające wymaganie przesłanki interesu
prawnego (wyrok z 27.02.2002 r., III CKN 38/01) oraz rozstrzygnięcia przyznające tę
legitymację temu, czyje prawo nie zostało wpisane (wyrok z 11.04.1963 r. 2 CR 296/62,
OSNCP 1964 r., nr 3, poz. 59) a także orzeczenia wymagające aby powodowi
3
przysługiwało prawo podlegające wpisowi albo interes prawny w żądaniu wpisu prawa
innej osoby (wyrok z 30.11.1971 r. II CR 525/71, OSNCP 1972, nr 5, poz. 96). Kierunek
wykładni odpowiadający wyrokowi z 11 kwietnia 1963 r., a przeciwny stanowisku
wyrażonemu w wyroku z 27 lutego 2002 r. prezentował Sąd Najwyższy w uchwale
składu siedmiu sędziów z 15 marca 2006 r. III CZP 106/05, wiążąc legitymację czynną
do żądania uzgodnienia stanu prawnego wynikającego z księgi ze stanem rzeczywistym
z uprawnieniem do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej. Sąd
Rejonowy oparł swe rozstrzygnięcie na wykładni art. 10 k.w.h., zgodną - jak się okazało
po opublikowaniu uzasadnienia uchwały III CZP 106/05 – ze stanowiskiem Sądu
Najwyższego. Sąd meriti uznał, że powodowie nie należą do kręgu osób wskazanych w
art. 6262
§ 5 k.p.c., skoro nie domagają się wpisu w dziale II lub innym księgi wieczystej,
a w pozwie powoływali się jedynie na przysługujące im prawo najmu i z tego faktu
wywodzili niesprecyzowany interes prawny do nabycia zajmowanych przez siebie lokali.
Poza tym nie wykazali, że prawo własności nieruchomości przysługuje Gminie. Brak
legitymacji czynnej stanowił zasadnicza przyczyna oddalenia powództwa.
Sąd Rejonowy rozważał również - na marginesie - merytoryczne podstawy
powoływane przez powodów i nie uznał ich zasadności. Przeciw twierdzeniom,
że nieruchomość stała się własnością Skarbu Państwa na podstawie przepisów dekretu
z 8 marca 1946 r., który wszedł w życie po śmierci M. M. zdaniem Sądu meriti
przemawia przywrócenie G. M. posiadania orzeczeniem Sądu Grodzkiego w O. z 14
stycznia 1946 r. Jest ono równoznaczne z uznaniem majątku za opuszczony w
rozumieniu tego dekretu, co nawet w braku tytułu własności uprawniało do jego nabycia
po 10 latach od daty uprawomocnienia się orzeczenia o przywróceniu posiadania (art.
36). Na podobnych zasadach oparte były przepisy ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o
majątkach opuszczonych i porzuconych. Przywrócenie posiadania żonie zmarłego M. M.
powodowało, że nie miał zastosowania art. 34 dekretu i to w stosunku wszystkich
współuprawnionych do tego majątku (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 19
września 1960 r. I CO 16/60, OSN 1961, nr 2, poz. 31). Z postanowienia w przedmiocie
stwierdzenia nabycia spadku po M. M., Sąd Rejonowy w rozpoznawanej sprawie
wywiódł wniosek o przysługiwaniu M. M. obywatelstwa polskiego, skoro postanowieniem
objęty został cały spadek (arg. z art. 1102 k.p.c.). W dawnej księdze wieczystej
prowadzonej dla tej nieruchomości wpisano hipotekę na rzecz Skarbu Państwa, co
potwierdza stanowisko, że nie służyło państwu prawo własności. Żądanie wpisania
4
Gminy jest tym bardziej bezzasadne, że wymagało decyzji organu administracji
rządowej i w zakresie komunalizacji droga sądowa jest wyłączona.
Sąd Okręgowy aprobował zarówno ustalenia faktyczne jak i ocenę prawną Sądu
Rejonowego.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu II instancji wnieśli obydwoje powodowie
reprezentowani przez pełnomocnika z urzędu. Przytoczyli w niej, w ramach drugiej
podstawy, naruszenie art. 382 w związku z art. 316 § 1 k.p.c., art. 233 § 1 i art. 328 § 2
k.p.c. przez pominiecie dowodów wskazujących na przysługiwanie prawa najmu
podlegającego wpisowi w dziale III księgi wieczystej. Naruszenie prawa materialnego
skarżący upatrują w błędnej wykładni art. 10 ust. 1 i ust. 2 pkt k.w.h. oraz art. 6262
§ 5
k.p.c. przez uznanie, że najemcom nie służy roszczenie o uzgodnienie stanu prawnego
wynikającego z działu II księgi ze stanem rzeczywistym, mimo że przysługuje im prawo
najmu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 16 ust. 1 k.w.h., w księdze wieczystej poza prawami rzeczowymi
mogą być ujawnione prawa osobiste i roszczenia, m.in. wymienione w ust. 2 pkt 1 prawo
najmu. Wpisu tego prawa dokonuje się w dziale III. księgi wieczystej (art. 25 ust. 1 pkt 3
k.w.h.). Najem jest prawem obligacyjnym wiążącym w zasadzie tylko strony stosunku
zobowiązaniowego, jednak jeszcze przed wejściem w życie kodeksu cywilnego
skuteczność tego prawa była zwiększana (art. 379 k.z.) a według kodeksu cywilnego
(art. 690 k.c.) prawa najemcy do używania lokalu uzyskały ochronę zrównaną z prawem
własności. Jednym ze środków ochrony prawnej jest przewidziany w art. 16 ust. 2 pkt 1
k.w.h. wpis w księdze wieczystej obciążający wynajmującego lub właściciela
nieruchomości obowiązkiem obalenia domniemania istnienia prawa najmu oraz
ułatwiający najemcy obronę przed żądaniem windykacyjnym nabywcy nieruchomości.
Uzyskanie wzmożonej ochrony najemcy zależy od istnienia wpisu wymagającego
dołączenia do wniosku odpowiedniego dokumentu, przy czym, jeżeli źródłem stosunku
najmu jest umowa, minimalną jego formę określa art. 31 ust. 1 k.w.h. (podpis
poświadczony notarialnie).
Ustawa nie zawiera innych wymagań, w szczególności nie uzależnia wpisu prawa
najmu od osoby wynajmującego. Gdyby wpis taki był dopuszczalny tylko w wypadku,
gdy wynajmujący jest wpisany w dziale II księgi wieczystej, uzasadnione byłoby
przyznanie najemcy legitymacji czynnej do wystąpienia z powództwem o uzgodnienie
stanu wynikającego z wpisu w dziale II. księgi ze stanem rzeczywistym. Wpis prawa
5
najmu służy jednak wzmocnieniu ochrony prawnej najemcy, dlatego kognicja sądu
prowadzącego księgę ogranicza się do zbadania, czy chronione prawo przysługuje
wnioskodawcy. W postępowaniu tym sąd nie rozstrzyga sporów między uczestnikami,
dlatego wykładnia językowa art. 6262
§ 5 k.p.c. dopuszczająca legitymację czynną
każdej osobie, uprawnionej do złożenia wniosku o wpis w księdze wieczystej,
prowadziłaby w niektórych wypadkach do wyników niemożliwych do akceptacji. Sąd
Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 15 marca 2006 r., sygn. akt III CZP
106/05, (publ. OSNC 2006/10/160) nie rozstrzygał tej kwestii, jednak funkcja ksiąg
wieczystych zabezpieczająca prawa osób wpisanych i bezpieczeństwo obrotu
nieruchomościami oraz prawami, dla których zakłada się księgę, nie pozwala przyjąć, że
osoba uprawniona do wpisu w dziale III. tym samym uzyskuje w każdym wypadku
legitymację do żądania zmiany wpisu w dziale II.
Przykładem wyjątku od takiego rozszerzania legitymacji procesowej w procesie o
usunięcie niezgodności stanu prawnego wynikającego z wpisu ze stanem rzeczywistym
jest prawo najmu powstałe przed wejściem w życiem ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o
najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz. U. Nr 105, poz. 509 ze
zm.). Art. 56 ust. 1 ustawy potwierdził ważność i skuteczność najmu nawiązanego na
podstawie decyzji administracyjnych o przydziale lub na podstawie innego tytułu
prawnego przed wprowadzeniem w danej miejscowości publicznej gospodarki lokalami
albo szczególnego trybu najmu.
Nie ma dostatecznych argumentów wspierających zapatrywanie, że wpis prawa
najmu dotyczy tylko najmu powstałego w wyniku czynności prawnej dokonanej między
właścicielem a najemcą, ponieważ oznaczałoby to wydatne obniżenie poziomu ochrony
prawa najmu tych najemców, którzy uzyskali prawo używania lokalu z mocy decyzji
administracyjnej lub innego aktu władzy publicznej, natomiast wpis prawa najmu w
dziale III. polepsza sytuację prawną najemcy nie tylko w stosunku do właściciela
nieruchomości ale i wobec osób trzecich; zwiększa również bezpieczeństwo obrotu.
Należy przy tym dodać, że wpis w księdze wieczystej nie pozbawia właściciela obalenia
domniemania wynikającego z art. 3 u.k.w.h., i nie pozbawia go uprawnienia do
rozwiązania stosunku najmu.
Wskazane okoliczności są wystarczające do stwierdzenia braku uzasadnienia
skargi kasacyjnej w części zmierzającej do wykazania, że powodom przysługuje prawo
najmu, skoro przedmiotem sporu w sprawie jest treść wpisu w dziale II.
6
Następnie należy stwierdzić, że sąd rozpoznający sprawę z powództwa o
usunięcie niezgodności (art. 10 ust. 1 k.w.h.) jest związany żądaniem pozwu (uchwała III
CZP 76/08 z 28.08.2008, Biul. SN 2008/8/7). Ponieważ w rozpoznawanej sprawie
powodowie domagali się wpisu Gminy w dziale II. księgi, to uwzględnienie tego żądania
było niemożliwe także dlatego, że stwierdzenie nabycia mienia przez jednostkę
samorządu terytorialnego na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. -
Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach
samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.) wymaga wydania decyzji przewidzianej
w 18 ust. 1. Decyzją tą jest związany sąd (uchwała składu siedmiu sędziów SN III CZP
46/07 z 9 października 2007 r. OSNC 2008/3/30) i wyłączona jest możliwość orzekania
przez sąd powszechny w tym przedmiocie, pod rygorem nieważności postępowania (art.
379 pkt 1 k.p.c.).
Punkt wyjścia rozumowania przedstawionego w skardze stanowi zapatrywanie, że
Skarb Państwa z mocy ustawy stał się właścicielem nieruchomości, ponieważ M. M. był
obywatelem Rzeszy Niemieckiej. Tym twierdzeniom opartym na domniemaniach
faktycznych Sąd przeciwstawił okoliczność przywrócenia G. M. posiadania nieruchomości
w drodze sądowej, na podstawie art. 20 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87). Postępowanie w przedmiocie
przywrócenia posiadania toczyło się przy uczestnictwie okręgowego urzędu
likwidacyjnego, zastępowanego przez Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej,
zgodnie z przepisami postępowania cywilnego. Według art. 381 d. k.p.c. (obecnie art. 365
k.p.c.) orzeczenie prawomocne obowiązywało nie tylko strony i sąd, który je wydał, ale
również inne sądy oraz urzędy Rzeczypospolitej.
Materialny skutek orzeczenia prawomocnego nie dopuszcza uwzględnienia
odmiennego zapatrywania powodów co do tego, czy nieruchomość była porzucona
i przeszła z mocy prawa na własność Państwa Polskiego (art. 2 ust. 1 pkt b dekretu), czy
też była („tylko”) opuszczona. Związanie prawomocnym orzeczeniem oraz treść art. 36
dekretu uzasadniało uznanie za nieuzasadnioną argumentacji o przejęciu nieruchomości
przez państwo.
Z tych przyczyn skarga kasacyjna okazała się nieuzasadniona i podlegała
oddaleniu (art. 39814
k.p.c.). Pełnomocnikowi z urzędu, który sporządził skargę kasacyjną
rozpoznaną merytorycznie przyznano zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej powodom, stosownie do § 3 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia
7
przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, z
uwzględnieniem nakładu pracy adwokata.