Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 405/08
POSTANOWIENIE
Dnia 7 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku R.G. i E.K.
przy uczestnictwie [...]
o zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 7 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania J.M. i I.M.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 6 grudnia 2007 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 12 czerwca 2007 r. Sąd Rejonowy w Ł.,
uwzględniając ostateczny wniosek R.G. i E.K., który pierwotnie obejmował
zniesienie współwłasności nieruchomości, stwierdził, że S. i J. małżonkowie R.
2
nabyli przez zasiedzenie na prawach wspólności ustawowej małżeńskiej ½ udziału
we współwłasności nieruchomości położonej w Ł. przy ulicy C. 51 dla której w tym
samym sądzie prowadzona jest księga wieczysta numer [...].
Od tego postanowienia apelację złożyli uczestnicy postępowania J.M. i I.M.
Zarzucili w niej między innymi naruszenie art. 336 k.c. przez przyjęcie, że
posiadanie udziału w nieruchomości przez małżonków R. miało charakter
samoistny, pomimo iż J.R. podkreślała, że nie jest jedyną właścicielką i nigdy nie
manifestowała woli władania nieruchomością cum animo rem sibi habendi.
Skarżący powołując się na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11
października 2002 r., (sygn. akt I CKN 1009/00, nie publ.) podnieśli także, że
współwłaściciel żądający stwierdzenia zasiedzenia udziału innego współwłaściciela
powinien udowodnić, że zmienił zakres swego posiadania i uzewnętrznił tę zmianę
wobec współwłaściciela.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 6 grudnia 2007 r. oddalił w całości
apelację uczestników obciążając ich kosztami poniesionymi przez
wnioskodawczynie.
Sąd odwoławczy podzielił w całości ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji
zwłaszcza w tym zakresie, który usprawiedliwiał ocenę, iż posiadanie 1-2 udziału
we współwłasności miało charakter samoistny. Zdaniem sądu, chociaż J.R. miała
świadomość, że odziedziczyła po rodzicach jedynie udział we współwłasności
nieruchomości i podkreślała, że „jest jeszcze brat”: to z tego nie wynika brak woli
władania jak właściciel dopełniającego udziału. O tym, że małżonkowie tak władali
wspólnie nieruchomością świadczy ponoszenie przez nich ciężarów związanych z
prawem własności, decydowanie o nakładach i modernizacjach nieruchomości.
Według sądu, niezasadne jest twierdzenie, że współwłaściciel żądający
stwierdzenia zasiedzenia idealnego udziału innego współwłaściciela powinien
udowodnić, że zmienił (rozszerzył) zakres swego samoistnego posiadania i
uzewnętrznił tę zmianę wobec współwłaściciela. Wymagania tego typu należy
stawiać jedynie, gdy współposiadanie było wykonywane przez podział quoad usum.
Uczestnicy I.M. i J.M. wnieśli skargę kasacyjną od wymienionego
postanowienia Sądu Okręgowego. W ramach pierwszej podstawy wymienionej w
3
art. 3983
§ 1 pkt k.p.c. zarzucili w niej naruszenie art. 336 oraz art. 339 k.c. przez
ich zastosowanie pomimo: składania oferty nabycia udziału od jego właściciela po
upływie okresu zasiedzenia, przekazania właścicielowi dokumentacji umożliwiającej
sprzedaż swego udziału w 2000 r., złożenia pierwotnie wniosku o zniesienie
współwłasności nieruchomości, braku ujawnienia zmiany zakresu i charakteru
posiadania przez osoby, na których rzecz miało biegnąć zasiedzenie. Ponadto
zdaniem skarżących, sąd naruszył art. 172 k.c. przez jego zastosowanie w sytuacji,
kiedy posiadanie idealnego udziału we współwłasności przedmiotowej
nieruchomości przez S. i J. małżonków R. nie miało charakteru samoistnego z
przyczyn wyżej wymienionych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Samoistne posiadanie nieruchomości, zdefiniowane w art. 336 k.c., które
prowadzi do zasiedzenia jej własności może odnosić się do pełnego prawa albo też
jego idealnej części. Ze względu na stan faktyczny sprawy należy wyróżnić
sytuację, kiedy samoistny posiadacz włada całą nieruchomością stanowiącą
przedmiot współwłasności a jego władztwo wynika ze stosunku współwłasności.
Z charakteru współwłasności, jako prawa własności do jednej rzeczy,
przysługującego kilku osobom, wynika uprawnienie do jej współposiadania
i korzystania w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem
i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli (art. 206 k.c.). Jednym
ze sposobów wykonywania współposiadania jest podział rzeczy quoad usum, który
prowadzi do tego, że współwłaściciel jest nadal współposiadaczem całości rzeczy
oraz wyłącznym posiadaczem prawa użytkowania. W takim przypadku, gdy
zbiegają się dwa domniemania – zgodności z prawem (art. 241 k.c.) i posiadania
samoistnego (art. 336 k.c.) w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że
współwłaściciel żądający stwierdzenia zasiedzenia idealnego udziału innego
współwłaściciela powinien udowodnić, że zmienił (rozszerzył) zakres swego
samoistnego posiadania i uzewnętrznił tę zmianę wobec współwłaściciela
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 20 października 1997 r., II CKN
408/97, OSNC 1998, 4, 61; z dnia 11 października 2002 r. I CKN 1009/00, nie
publ.). Nie inaczej należy oceniać zastosowanie art. 339 k.c., kiedy przedmiotem
współwłasności jest nieruchomość, której właściwości i przeznaczenie nie
4
pozwalają na wspólne lub rozdzielne władanie przez wszystkich współwłaścicieli.
Jeśli władanie nieruchomością przez posiadacza wynika ze stosunku
współwłasności, to w razie zgłoszenia przez niego wniosku o stwierdzenie
zasiedzenia udziału należącego do innego współwłaściciela, który nie korzysta
z nieruchomości, powinien on udowodnić zmianę, rozszerzenie zakresu swego
posiadania i uzewnętrznić tę zmianę wobec współwłaściciela, do którego należał
ten udział. Obowiązek ten aktualizuje się w razie zmiany charakteru posiadania
i władania nieruchomością przez jednego ze współwłaścicieli z zamiarem władania
dla siebie (cum animo rem sibi habendi) także w zakresie idealnego udziału
należącego do innego współwłaściciela.
Dlatego należy zgodzić się ze skarżącymi, że na współwłaścicielu
zmieniającym charakter swego posiadania nieruchomości wobec idealnego udziału
należącego do innego współwłaściciela spoczywa ciężar udowodnienia, że
w określonym czasie posiadając całą nieruchomość wykonywał nie tylko prawo do
przysługującego mu udziału we współwłasności ale w zakresie pozostałych
udziałów był posiadaczem samoistnym. Problem ten wymaga rozważenia na tle
zdarzeń jakie nastąpiły po śmierci J.Ż., tj. po 18 czerwca 1967 r., który to dzień
został uznany przez sąd za początek biegu zasiedzenia udziału we współwłasności
nieruchomości.
Według art. 336 k.c., samoistnym posiadaczem nieruchomości jest ten, kto
włada nieruchomością jak właściciel. Trafnie przyjmuje się w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, że dla spełnienia przesłanki samoistnego posiadania w rozumieniu
zarówno art. 336 jak i art. 172 k.c. konieczne jest wykonywanie przez posiadacza,
który nie jest właścicielem, czynności faktycznych wskazujących na samodzielny,
rzeczywisty i niezależny od woli innej osoby stan władztwa (tak Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 28 kwietnia 1999 r. I CKN 430/98, OSNC 1999/11/198;
a także w wyroku z dnia 16 stycznia 2001 r. II CKN 901/00, nie publ.). Wszystkie
dyspozycje posiadacza powinny swą treścią odpowiadać dyspozycjom właściciela.
W razie zaś przekształcenia posiadania w posiadanie samoistne zmiana ta powinna
być wyraźnie uwidoczniona (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
8 października 2008 r. V CSK 146/08, nie publ.).
5
O posiadaniu samoistnym współwłaściciela nieruchomości zamieszkującego
w znajdującym się na niej budynku w zakresie udziałów we współwłasności innych
współwłaścicieli nie przesądza sam fakt samodzielnego wykonywania uprawnień,
ponoszenie ciężarów związanych z korzystaniem z nieruchomości a nawet pokrycie
przez niego kosztów remontu lub modernizacji budynku (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 11 maja 2004 r. II CK 29-03, nie publ.). Dlatego nie stanowi
wystarczającego usprawiedliwienia samoistnego posiadania, poprzestanie przez
sąd drugiej instancji na stwierdzeniu dokonywania tych czynności przez
władających nieruchomością.
Dla oceny elementu woli posiadania nieruchomości w określony sposób mogą mieć
istotne znaczenie zachowania posiadaczy i ich następców prawnych zarówno
w okresie wymaganym do zasiedzenia własności jak też po jego upływie.
Wymagają zatem oceny nie tylko składane A.Ż. w różnym czasie oferty nabycia
jego udziału ale także pierwotne złożenie wniosku o zniesienie współwłasności
nieruchomości przez spadkobierców osób, na rzecz których nastąpiło stwierdzenie
zasiedzenia. Jednocześnie podzielając pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w
wymienionym wyżej postanowieniu z dnia 28 kwietnia 1999 r., iż samo złożenie
przez samoistnego posiadacza rzeczy w złej wierze właścicielowi rzeczy oferty
nabycia jej własności nie pozbawia dotychczasowego posiadania przymiotu
samoistności wskazać należy, że pogląd ten odnosi się do oferty złożonej w okresie
biegu zasiedzenia, kiedy stan posiadania nie pokrywał się ze stanem prawnym.
Brak oceny wymienionych i ustalonych faktów, ze względu na charakter posiadania
jaki miały wykonywać osoby, na których rzecz stwierdzono zasiedzenie własności,
nakazuje uznać za przedwczesny zarzut naruszenia art. 336 k.c. przez jego
niewłaściwe zastosowanie.
Podobnie, jako przedwczesny, należy ocenić zarzut naruszenia art. 172 k.c.,
według którego samoistne posiadanie nieruchomości pełni rolę przesłanki
warunkującej nabycie pierwotne własności nieruchomości.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji
6