Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 356/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości "M"
przeciwko I. SA
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 lutego 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz strony
pozwanej kwotę 3600 tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego
Uzasadnienie
2
Powód wniósł przeciwko pozwanemu trzy pozwy o roszczenia powstałe na
tle łączącej strony umowy o roboty budowlane z dnia 21 maja 1997 r., której
przedmiotem było wykonanie przez niego budynku biurowego dla pozwanego.
Sąd Okręgowy połączył powyższe sprawy do łącznego rozpoznania,
prowadząc je pod sygnaturą pierwszej z nich, zaś po ogłoszeniu upadłości
przedsiębiorstwa prowadzonego przez powoda, do sprawy po stronie powodowej
przystąpił syndyk masy upadłości. Wyrokiem łącznym z dnia 9 marca 2004 r. Sąd
Okręgowy oddalił powództwo we wszystkich trzech sprawach.
W sprawie 1168 Sąd ustalił, że powód zgłosił do odbioru wykonanie elewacji
budynku w dniu 23 kwietnia 1998 r. W sporządzonym na tę okoliczność protokole
strony stwierdziły, że termin wykonania tej pracy został przekroczony o 23 dni, zaś
ich jakość jest niedostateczna, w związku z czym pozwany ich nie przyjął. W dniu 9
maja 1998 r. powód zgłosił ponownie odbiór robót. W dniu 12 maja sporządzono
protokół odbioru robót. Stwierdzono w nim, że termin zakończenia został
przekroczony o 38 dni, jakość prac jest niedostateczna, wobec czego nie zostały
one odebrane przez pozwanego. Tego protokołu powód nie podpisał, nie zgadzając
się z zawartą w nim oceną i wnioskował o powołanie rzeczoznawcy. Pozwany w
piśmie z dnia 25 czerwca 1998 r. oświadczył, że w tej sytuacji odstępuje od umowy.
Powód zlecił sam wykonanie ekspertyzy dotyczącej jakości prac elewacyjnych i w
dniu 27 lipca 1998 r. sporządził jednostronny protokół odbioru prac, wystawiając za
prace dociepleniowo - elewacyjne fakturę na kwotę 59.484,19 zł, której pozwany
nie zapłacił Zdaniem Sądu z uwagi na istotną wadliwość tych prac, żądanie
wynagrodzenia za nie jest bezzasadne, a odstąpienie przez pozwanego od umowy
usprawiedliwione. W ocenie Sądu powód bezpodstawnie domaga się zasądzenia
kar umownych za opóźnienie w płatności faktur, gdyż kara umowna może być
zastrzeżona tylko za niewykonanie świadczenia niepieniężnego. Wprawdzie powód
w trakcie procesu zmienił stanowisko w tym względzie, twierdząc, że kary te są w
istocie odsetkami umownymi, ale Sąd nie podzielił tego stanowiska, przyjmując, że
pozwany nie opóźnił się z zapłatą wymagalnych należności na rzecz powoda.
Niezasadne było roszczenie o zapłatę kwoty 8.587,83 zł tytułem wstrzymania przez
pozwanego kaucji gwarancyjnej, gdyż takie uprawnienie przysługiwało pozwanemu
na podstawie § 3 ust. 5 umowy. Jeśli chodzi o żądanie zasądzenia kwoty 5.189,95
3
zł z tytułu pobranej przez pozwanego kaucji gwarancyjnej, to Sąd Okręgowy przyjął,
że obejmuje ją zarzut potrącenia. Według Sądu bowiem, odstępując od umowy,
pozwany zgłosił pretensje wzajemne wobec powoda na łączną kwotę 2.343.906 zł
z tytułu przysługujących mu kar umownych i złożył oświadczenie o potrąceniu ich
z wierzytelnościami powoda. Kwota wierzytelności pozwanego pokrywa roszczenia
powoda dochodzone w trzech połączonych sprawach. Z tych względów roszczenie
z pierwszej z nich zostało oddalone.
W sprawie 38 roszczenia powoda były zdaniem Sądu Okręgowego
uzasadnione, ale zostały umorzone na skutek podniesionego przez pozwanego
zarzutu potrącenia.
W sprawie trzeciej, pierwsze dwa roszczenia były usprawiedliwione jedynie
w niewielkim zakresie (pierwsze do kwoty 794,38 zł za nieterminową zapłatę 7
faktur i drugie do kwoty 633,49 zł za opóźnioną zapłatę za roboty 11 etapu,
zgłoszone do odbioru 10 stycznia 1998 r. - 0,75% od kwoty 84.465,59 zł).
Naliczenie przez powoda kar umownych z tego tytułu, określonych później jako
odsetki umowne było nieuzasadnione. W całości niezasadne było trzecie z
roszczeń zgłoszonych w tamtej sprawie, ponieważ zgodnie z umową, a wbrew
twierdzeniom powoda, pozwany miał prawo zatrzymać 5% wynagrodzenia jako
kaucję gwarancyjną. Uzasadnione pretensje powoda z tej sprawy, ograniczające
się do tych dwóch stosunkowo niewielkich kwot za opóźnienie w zapłacie
należności, podlegały potrąceniu ze świadczeniem pozwanego.
Powód zaskarżył to orzeczenie apelacją w następującym zakresie:
W sprawie 1168, w części oddalającej powództwo o zapłatę 59.484,19 zł
tytułem wynagrodzenia za prace określone w fakturze oraz o zapłatę kwoty
5.189,95 zł tytułem niesłusznie pobranej kaucji gwarancyjnej. W sprawie 38, w
części oddalającej powództwo o zapłatę 95.308,78 zł, a w sprawie 1728, w części
oddalającej powództwo o zapłatę kwoty 130.866.63 zł.
Apelacja ta została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 26
października 2006 r. Sąd Apelacyjny, po przeprowadzeniu uzupełniającego
postępowania dowodowego podzielił ustalenie co do istnienia istotnych wad
elewacji budynku wykonanej przez powoda. Uznał jednak, że pozwany miał prawo
4
odstąpić nie od całej umowy, jak to przyjął Sąd Okręgowy, lecz tylko w odniesieniu
do etapu budowy, obejmującego wykonanie elewacji. Zdaniem Sądu Apelacyjnego,
za takim stanowiskiem przemawia to, że świadczenie wykonawcy miało z natury
charakter podzielny, a dodatkowo w taki sposób potraktowały je strony w treści
umowy, dzieląc roboty na trzynaście etapów, z których każdy stanowił pewną
samodzielną całość. Zresztą opóźnienie w realizacji budowy, stanowiące
przyczynę odstąpienia przez pozwanego od umowy, odnosiło się tylko do jej etapu
XIII, wobec czego nie mogło być skuteczne w stosunku do poprzednich etapów
budowy. Z tego ustalenia Sąd Apelacyjny wyciągnął wniosek, że pozwany nie miał
obowiązku odbioru XIII etapu robót, a wobec odmowy przez wykonawcę usunięcia
ich wad, był uprawniony do odstąpienia od tej części urnowy. Przysługiwało mu
zatem prawo do obciążenia powoda karą umowną na podstawie § 12 ust. 3 umowy
w wysokości 322.186 zł, miał zaś obowiązek zapłaty tylko połowy wynagrodzenia
za wykonane prace w ramach tego etapu (z faktury opiewającej na 59.484,19 zł, tj.
kwoty 29.742,10 zł). Ta kwota należności powoda podlegała jednak umorzeniu,
wobec zgłoszonego przez pozwanego zarzutu potrącenia z przysługującej mu
względem powoda wierzytelności w kwocie 322.186 zł. W ocenie Sądu
Apelacyjnego zasadnie Sąd Okręgowy nie uwzględnił też roszczenia powoda o
zapłatę z drugiej połączonej sprawy (o zapłatę 95.194,24 zł), prawidłowo
uwzględniając zarzut potrącenia. Za częściowo trafny uznał Sąd Apelacyjny zarzut
apelacji dotyczący błędnego ustalenia wysokości wierzytelności powoda w trzeciej
z połączonych spraw - z tytułu odsetek za opóźnione opłacenie faktur przez
pozwanego. W ocenie Sądu Apelacyjnego powodowi należały się odsetki umowne
na podstawie § 11 ust. 2a w zw. z § 12 ust. 2 zd. 2 umowy według stopy 0,75% za
każdy dzień, a nie, jak to przyjął Sąd Okręgowy, odsetki ustawowe. Dlatego też za
opóźnienie w opłaceniu siedmiu faktur należy się powodowi kwota 6.214,82 zł, a
nie kwota 794,38 zł. Jednakże i ta należność powoda podlega umorzeniu w ramach
zgłoszonego przez pozwanego zarzutu potrącenia. W rezultacie z wyroku Sądu l -ej
Instancji w części zaskarżonej apelacją oraz w części niezaskarżonej, w której ten
Sąd oddalił powództwo na skutek uwzględnienia zarzutu potrącenia, uzasadnione
wierzytelności powoda ograniczają się do następujących należności:
5
- w pierwszej z połączonych spraw 5.189,95 zł z tytułu zatrzymanej kaucji
gwarancyjnej oraz 29.742,10 zł tytułem połowy zapłaty za wykonane prace
elewacyjne z faktury,
- w drugiej sprawie 95.194,24 zł z tytułu odsetek (uwzględniony przez Sąd
Okręgowy zarzut potrącenia),
- w sprawie trzeciej tytułem odsetek 6.214,82 zł plus uwzględniony przez Sąd
Okręgowy zarzut potrącenia w stosunku do kwoty odsetek 633,49 zł. Razem
uzasadniona należność powoda wynosiła 136.974,60 zł. Pozwany zaś
przedstawił do potrącenia usprawiedliwioną wierzytelność wobec powoda na
kwotę 322.186 zł. Wierzytelność stron podlegały umorzeniu do wysokości
wierzytelności niższej, wobec czego brak było podstaw do uwzględnienia
apelacji.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył skargą kasacyjną powód w części
oddalającej apelację. Zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego: art. 498
oraz art. 499 k.c. przez dokonanie przez Sąd z urzędu kompensaty wzajemnych
roszczeń stron; art. 36 i 37 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia
24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz. U. 1999 r., nr 118, poz. 512,
ze zm.) przez przyjęcie dopuszczalności potrącenia; art. 647 k.c. oraz art. 484 § 2
k.c. w zw. z § 10 ust. 5 oraz § 12 ust. 3 umowy przez przyjęcie dopuszczalności
odstąpienia od części umowy i naliczenia kar umownych; art. 481 k.c. w zw. z § 11
ust. 2a w zw. z § 12 ust. 2 zd. drugie umowy oraz art. 65 k.c. przez naliczenie
odsetek od wartości faktur, zamiast od całego wynagrodzenia umownego.
W ramach procesowej podstawy skargi zarzucił naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. przez
nierozważenie wszystkich zarzutów apelacji, a w szczególności zarzutu co do braku
oświadczenia pozwanego o potrąceniu. W oparciu o te zarzuty wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego w części zaskarżonej
apelację i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o jego uchylenie i zmianę przez „zasądzenie należności zgodnie
z żądaniami apelacji".
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wnosił o jej odrzucenie
w części dotyczącej sprawy oznaczonej sygnaturą Sądu Okręgowego 1168 oraz o
6
jej oddalenie w pozostałej części, z obciążeniem powoda kosztami postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy odrzucił skargę kasacyjną w części dotyczącej oddalenia
apelacji od rozstrzygnięcia o oddaleniu roszczeń o zapłatę kwoty 59.484,19 zł za
wykonanie przez powoda prace dociepleniowo - elewacyjne oraz kwoty 5.189,95 zł
z tytułu pobranej przez pozwanego kaucji gwarancyjnej, w pozostałym zakresie
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy uznał za zasadny zarzut naruszenia art. 498 i 499 k.c.,
a także art. 378 § 1 k.p.c., gdyż Sąd Apelacyjny nie wskazał czy i kiedy pozwany
podniósł zarzut procesowy dotyczący potrącenia. Dlatego też, skoro wątpliwym jest,
czy pozwany w ogóle zgłosił zarzut potrącenia, przedwczesne było przesądzanie
kwestii, jaki wpływ miało na dopuszczalność podniesienia tego zarzutu ogłoszenie
upadłości strony powodowej oraz jakie skutki wywierało to ewentualne potrącenie
w kontekście prowadzonego postępowania upadłościowego.
Odnosząc się do zarzutów skargi dotyczących błędnej interpretacji zapisów
umownych w zw. z art. 647 k.c., art. 484 § 2, art. 481 oraz art. 65 § 2 k.c. Sąd
Najwyższy uznał je za usprawiedliwione, ze względu na to, że Sąd Apelacyjny nie
przedstawił pogłębionej analizy tych postanowień umowy.
Wyrokiem z dnia 19 lutego 2008 r. Sąd Apelacyjny w sprawie 38 oddalił
apelację, w sprawie 1727 zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 15.941,96 zł, a w pozostałym zakresie
powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny stwierdził, iż znajdujące się w sprawie 1168 noty
obciążeniowe, wzywające powoda do zapłaty kar umownych w nich obliczonych
oraz oświadczenie o odstąpieniu od umowy przez pozwanego, stanowią
konkretyzację roszczeń pozwanego i jednoznacznie wzywają powoda do ich
zapłaty. Sąd uznał, iż to stanowisko pozwanego należy ocenić jako złożone
w odpowiedzi na pozew oświadczenie o potrąceniu, a więc także jako zgłoszenie
skuteczne procesowego zarzutu potrącenia. W sprawie 38 zarzut potrącenia
7
dotyczący dochodzonych tam wierzytelności powoda podniesiono w odpowiedzi na
pozew. W sprawie 1727 zarzut potrącenia nie został natomiast zgłoszony.
Sąd Apelacyjny poddał też analizie treść umowy. Uznał, iż zgodnym
zamiarem stron, w świetle § 11 umowy, było zastrzeżenie kar umownych dla obu
stron, zaś użyte w § 12 umowy słowo „odsetki" zostało użyte omyłkowo. Sąd przyjął
również, że wolą stron było przyznanie zamawiającemu prawa do odstąpienia od
umowy zarówno w części jak i w całości. Jednakże pozwany w sytuacji, gdy
przedmiot umowy został zaoferowany do odbioru, nawet z opóźnieniem i wadami,
nie był już uprawniony do odstąpienia od umowy.
Pozwany nie miał zatem podstaw do dochodzenia kary umownej z uwagi na
odstąpienie od umowy. Zarzut potrącenia zgłosił jednak w sprawie 38 również w
oparciu o karę umowną za opóźnienie w wykonaniu robót, która przysługiwała
pozwanemu za 23 dni opóźnienia, co uzasadniało jej wysokość na kwotę 475
225,23 zł. Wysokość kary umownej przedstawionej do potrącenia pochłaniała
wartość należności powoda dochodzonych w sprawie 38 i z tego względu apelacja
powoda w tej sprawie była nieuzasadniona. W sprawie 1727 zarzut potrącenia nie
został zgłoszony. Powód dochodził w tej sprawie odsetek umownych za
nieterminowe regulowanie płatności przez pozwanego oraz kary za zwłokę w
przystąpieniu do odbioru robót wraz z odsetkami ustawowymi. Wobec zastrzeżenia
faktycznie kar umownych za nieterminowe opłacenie faktur, zatem co do świadczeń
pieniężnych, postanowienia umowy były w tym zakresie nieważne, a roszczenie w
tej części nieuzasadnione. Z tytułu opóźnienia w płatności faktur usprawiedliwione
było dochodzenie przez powoda odsetek ustawowych, których wysokość wynosiła
659,61 zł. Usprawiedliwione było co do zasady żądanie zasądzenia kar umownych
za opóźnienie pozwanego w odbiorze robót. Miało ono miejsce przy realizacji I, XI i
XII etapu robót. Łącznie z tego tytułu powodowi przysługiwała kwota 15.282,35.
Przemawiało to za zmianą zaskarżonego wyroku odnośnie kwoty 15.941,96, a dalej
idąca apelacja podlegała oddaleniu.
Powyższy wyrok powód zaskarżył skargą kasacyjną zarzucając naruszenie:
8
- art. 498 oraz 499 k.c. poprzez uznanie, iż pozwany skutecznie wniósł zarzut
potrącenia kary umownej z tytułu opóźnienia w zakończeniu prac
w odpowiedzi na pozew,
- art. 36 i 37 rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia
24 października 1934 r. Prawo Upadłościowe (Dz. U. 1991, Nr 118, poz. 512
ze zm.) poprzez dokonanie potrącenia choć pozwany stał się dłużnikiem
masy upadłości,
- art. 483 i 481 § 2 k.c. poprzez uznanie, iż strony zastrzegły karę umowną na
wypadek nienależytego wykonania świadczenia pieniężnego,
- art. 378 § 1 k.p.c. poprzez nierozważenie wszystkich podniesionych
w apelacji zarzutów i wniosków.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. poprzez nierozważenie wszystkich
podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków jest niezasadny. Sąd Apelacyjny
rozpoznał zawarte w apelacji zarzuty naruszenia prawa materialnego oraz zarzuty
naruszenia przepisów postępowania w zakresie wadliwości ustaleń faktycznych
i oceny dowodów, koncentrujące się wokół problematyki opóźnienia powoda
w wykonywaniu robót elewacyjnych oraz jakości wykonanych robót. Odniósł się
także do podnoszonych przez powoda w toku postępowania apelacyjnego
zarzutów, również zawartych w piśmie procesowym z dnia 15 grudnia 2005 r.
Wymaga podkreślenia, że Sąd Apelacyjny dopuścił dowód z opinii biegłego celem
ustalenia jakości robót wykonanych przez powoda. Przy ponownym rozpoznaniu
sprawy Sąd Apelacyjny dokonał w tym zakresie oraz co do terminu opóźnienia
wykonawcy własnych ustaleń. Kwestie prawne dotyczące odsetek i kar umownych
czy prawa odstąpienia od umowy zostały przez Sąd II instancji niewątpliwie
szczegółowo wyjaśnione.
Skarżący nie ma racji kwestionując ocenę Sądu Apelacyjnego co do
zgłoszonego przez pozwanego zarzutu potrącenia. Od potrącenia jako czynności
materialnoprawnej, odróżnić trzeba zarzut potrącenia będący czynnością
procesową. Oświadczenie o potrąceniu, o którym mowa w art. 499 k.c., jest
czynnością materialnoprawną powodującą - w razie wystąpienia przesłanek
9
określonych w art. 498 § 1 k.c. - odpowiednie umorzenie wzajemnych
wierzytelności, natomiast zarzut potrącenia jest czynnością procesową, polegającą
na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części z powołaniem się na
okoliczność, że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło wskutek potrącenia.
Oświadczenie o potrąceniu stanowi zatem materialnoprawną podstawę zarzutu
potrącenia. Do dokonania potrącenia może dojść zarówno w ramach postępowania
sądowego, jak i poza nim; w trakcie postępowania sądowego uprawniony może
połączyć złożenie oświadczenia woli o potrąceniu z podniesieniem zarzutu
potrącenia. Podniesienie w odpowiedzi na pozew zarzutu potrącenia jest tym
samym równoznaczne ze złożeniem oświadczenia o potrąceniu, jeżeli
oświadczenie takie nie zostało złożone wcześniej. Podnosząc zarzut potrącenia
pozwany oświadcza bowiem swą wolę potrącenia; w przeciwnym razie podniesiony
zarzut byłby bezskuteczny. Z tych względów Sąd Apelacyjny, na podstawie
zawartych w odpowiedzi na pozew w sprawie 38 sformułowań, był uprawniony do
przyjęcia, że procesowy zarzut potrącenia został wyrażony w sposób dostateczny
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2008 r., II CSK 243/08, niepubl.).
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 36 i art. 37 Prawa upadłościowego
należy wskazać, że jeżeli potrącenie zostało dokonane jeszcze przed ogłoszeniem
upadłości, to nie mogły mieć do niego zastosowania przepisy Prawa
upadłościowego, gdyż w chwili ogłoszenia upadłości wzajemna wierzytelność
upadłego już nie istniała z powodu jej umorzenia, wobec czego nie mogła zostać
objęta masą upadłości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2004 r.,
II CK 263/04, niepubl.). W sprawie 38 pozwany w odpowiedzi na pozew z dnia 3
kwietnia 2000 r., doręczonej powodowi 12 maja 2000 r. wniósł o oddalenie
wszystkich roszczeń powoda powołując się na zarzut potrącenia. Natomiast
upadłość powoda Sąd Rejonowy ogłosił postanowieniem z dnia 26 kwietnia 2002 r.,
a więc dwa lata później.
Skarżący zarzuca naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 483 i 481
§ 2 k.c. poprzez uznanie, iż strony zastrzegły karę umowną na wypadek
nienależytego wykonania świadczenia pieniężnego. Powołuje się jednak wyłącznie
na przepisy prawa materialnego regulujące kwestię kary umownej i odsetek, przez
co niemożliwe jest skuteczne podważenie oceny treści umowy dokonanej przez
10
Sąd. Zarzut ten został wadliwie skonstruowany, w sposób uniemożliwiający
poddanie go kontroli kasacyjnej, gdyż skarżący nie zarzucił naruszenia art. 65 k.c.
dotyczącego wykładni treści umowy. Tymczasem z treści przytoczonego zarzutu
wynika, że skarżący zamierzał poddać kontroli kasacyjnej właśnie prawidłowość
wykładni umowy. Uszło jego uwagi, że jej przeprowadzenie w postępowaniu
kasacyjnym wymagało podniesienia zarzutu naruszenia art. 65 k.c. Przepis ten
zawiera bowiem dyrektywy wykładni oświadczeń woli i umów. Skarżący,
kwestionując wykładnię spornej umowy, powinien przytoczyć zatem art. 65 k.c. i
wykazać, że zakwestionowana wykładnia umowy jest rezultatem naruszenia
dyrektyw wskazanych w tym przepisie. Brak zarzutu naruszenia art. 65 k.c. –
wobec związania sądu granicami skargi kasacyjnej – uniemożliwia
przeprowadzenie kontroli kasacyjnej w omawianym zakresie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 maja 2005 r., IV CK 577/04, niepubl.).
Z przyczyn wyżej wskazanych skarga kasacyjna była pozbawiona
uzasadnionych podstaw i podlegała oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1,
391 § 1 i 39821
k.p.c.