Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 259/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Henryk Pietrzkowski
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Starosty Powiatu K.
przeciwko "H." S.A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 marca 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony powodowej na
rzecz strony pozwanej kwotę 2.700 zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 6 grudnia 2007 r. po uchyleniu wydanego w
sprawie nakazu zapłaty zasądził od pozwanej „H.” S.A. na rzecz powoda Skarbu
Państwa – Starosty Powiatu K. kwotę 75.776,5 zł z ustawowymi odsetkami z tytułu
nie uiszczonych opłat rocznych za użytkowanie wieczyste gruntów, oddalając
powództwo w pozostałym zakresie to jest co do kwoty 179.914,71 zł.
W części oddalającej powództwo Sąd Okręgowy kierował się oceną, że
pozwana oświadczeniem złożonym w dniu 8 listopada 2004 r. w formie aktu
notarialnego dokonała skutecznego zrzeczenia się prawa użytkowania
wieczystego. Uznał Sąd za nieuzasadnione roszczenie powoda o zapłatę opłat
z tytułu użytkowania wieczystego za okres następujący po złożeniu przez pozwaną
oświadczenia o zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego, pomimo
niewykreślenia tego prawa w księdze wieczystej.
Apelację powoda od wyroku Sądu pierwszej instancji w części oddalającej
powództwo Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia 14 marca 2008 r. Sąd
Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że zrzeczenie się prawa
użytkowania wieczystego przez pozwaną Spółkę było skuteczne już od daty
dokonania czynności prawnej i nieuzasadnione jest roszczenie powoda o dalsze
opłaty roczne aż do czasu wykreślenia prawa użytkowania wieczystego
przysługującego poprzednio stronie pozwanej.
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że na tle stosunku łączącego strony
niniejszej sprawy wypowiedział Sąd Najwyższy pogląd, że „nie wymaga
konstytutywnego wpisu (wykreślenia) w księdze wieczystej ponieważ nie
przewiduje tego żaden przepis prawa. W szczególności do zrzeczenia się
użytkowania wieczystego nie ma zastosowania art. 246 § 2 k.c. dotyczący
ograniczonych praw rzeczowych” (uzasadnienie postanowienia SN z dnia
30 czerwca 2006 r., V CSK 131/06).
Dostrzegając rozbieżności w orzecznictwie Sąd Apelacyjny wykluczył
stosowanie w drodze analogii art. 246 § 2 k.c., dotyczącego zrzeczenia się
ograniczonego prawa rzeczowego, według którego „jeżeli ustawa nie stanowi
inaczej, a prawo było ujawnione w księdze wieczystej do jego wygaśnięcia
3
potrzebne jest wykreślenie prawa z księgi wieczystej”. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
w poszukiwaniu analogii należałoby kierować się raczej do przepisów o prawie
własności, w tym do obowiązującego w dniu dokonywania przez pozwaną
zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego art. 179 k.c., dotyczącego
zrzeczenia się nieruchomości, a nie wymagającego wpisu konstytutywnego.
Za nadużycie interpretacyjne uznał Sąd Apelacyjny nazbyt swobodne traktowanie
użytkowania wieczystego jak ograniczonego prawa rzeczowego przy unikaniu
ściślejszych podobieństw do prawa własności.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powód zarzucił
naruszenie prawa materialnego: art. 179 § 1 i § 2 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą
z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny i niektórych innych ustaw
(Dz.U. z 2003 r. Nr 49, poz. 408) – poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające
na przyjęciu, że przepis ten ma zastosowanie w niniejszej sprawie, art. 246 § 2 k.c.
poprzez niewłaściwe zastosowanie przez przyjęcie, że wskazany przepis nie
znajduje zastosowania w niniejszej sprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powód dochodzi roszczenia z tytułu opłat rocznych za użytkowanie
wieczyste. Pozwana w dniu 8 listopada 2004 r. złożyła w formie aktu notarialnego
oświadczenie o zrzeczenie się prawa użytkowania wieczystego. Przedmiotem
sporu między stronami jest kwestia czy i kiedy oświadczenie pozwanej o zrzeczeniu
się prawa użytkowania wieczystego stało się skuteczne i spowodowało wygaśnięcie
tego prawa i związanego z nim obowiązku uiszczania opłaty rocznej.
W kodeksie cywilnym brak regulacji dotyczącej zrzeczenia się prawa
użytkowania wieczystego. Jednakże, spotykany w doktrynie pogląd, że z braku
regulacji nie ma możliwości zrzeczenia się tego prawa, jest odosobniony i został
odrzucony w orzecznictwie (por. uchwałę SN z dnia 8 września 1992 r., III CZP
89/92, OSNC 1993, nr 4, poz. 53 oraz postanowienie SN z dnia 24 sierpnia 2005 r.,
II CK 34/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 125).
Nieuregulowanie zrzeczenia się użytkowania wieczystego powoduje
konieczność posłużenia się analogią. Powstaje przy tym problem czy w drodze
analogii należy sięgać do art. 179 § 1 k.c. dotyczącego zrzeczenia się własności
4
nieruchomości, jak uczynił w tej sprawie Sąd Apelacyjny, czy do art. 246 k.c.
dotyczącego zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego. Wprawdzie art. 179
k.c. wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2005 r. K 9/04 uznany
został za niezgodny z art. 2 i art. 165 Konstytucji, ale utracił moc obowiązującą
dopiero z dniem 15 lipca 2006 r., więc do wcześniejszych zdarzeń może mieć
zastosowanie. Wybór analogii ma istotne konsekwencje, gdyż oświadczenie
o zrzeczeniu się prawa na podstawie art. 179 § 1 k.c. nie wymaga dla jego
skuteczności wykreślenia prawa w księdze wieczystej i jako czynność prawna
jednostronna staje się skuteczne z chwilą złożenia oświadczenia. Odmiennie
przedstawia się sytuacja przy zrzeczeniu się ograniczonego prawa rzeczowego na
podstawie art. 246 k.c., jeżeli bowiem prawo było ujawnione w księdze wieczystej
do jego wygaśnięcia potrzebne jest wykreślenie prawa w księdze wieczystej.
Poglądy doktryny są podzielone odnośnie do tego czy do zrzeczenia się
użytkowania wieczystego stosować art. 179 k.c. czy art. 246 k.c. Rozbieżności
w tym zakresie wystąpiły także w orzecznictwie.
W uzasadnieniu wspomnianego wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 15 marca 2005 r. wyrażony został pogląd, że do skuteczności oświadczenia
i wygaśnięcia prawa użytkowania wieczystego konieczne jest także jego
wykreślenie w księdze wieczystej. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego w związku
z konstytutywnym znaczeniem wpisu użytkowania wieczystego do księgi wieczystej
należy przyjąć, że mimo dokonanego zrzeczenia się – skutki prawne tej czynności
(wygaśnięcie prawa) są uzależnione od dokonania odpowiedniego wpisu w księdze
wieczystej. Oderwanie od publikacji w księdze wieczystej stwarzałoby zagrożenie
dla pewności obrotu.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 sierpnia 2005 r. II CK 34/05
(OSNC 2006, nr 7-8, poz. 125) wyraził pogląd, że ponieważ w odróżnieniu od
własności użytkowanie wieczyste jest – tak jak ograniczone prawa rzeczowe –
prawem na rzeczy cudzej do zrzeczenia się tego prawa należy stosować art. 246
§ 1 k.c. Konsekwentne zastosowanie per analogiam do zrzeczenia się użytkowania
wieczystego art. 246 k.c. w zakresie określającym skutek tej czynności nie pozwala
na pominięcie § 2 wymienionego artykułu, co prowadzi do wniosku, że do
5
wygaśnięcia prawa użytkowania wieczystego potrzebne jest wykreślenie go z księgi
wieczystej. Do ponownego postanowienia odwołał się i podzielił wyrażone w nim
poglądy Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 maja 2006 r., III CZP 26/06 (OSNC
2007, nr 3, poz. 39). Podobny pogląd został wyrażony w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 60/2006 (OSNC 2007, nr 6,
poz. 81).
Odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w dwóch postanowieniach z dnia
30 czerwca 2006 r. V CSK 131/06 i V CSK 133/06 (niepubl.). Oba orzeczenia
zapadły w sprawach wiążących się z niniejszą sprawą, w których pozwana w tej
sprawie bezskutecznie domagała się w postępowaniach wieczystoksięgowych
wykreślenia w księgach wieczystych zrzeczonych przez nią praw użytkowania
wieczystego. W uzasadnieniach tamtych postanowień Sąd Najwyższy stwierdził,
że użytkownik wieczysty nie będący państwową lub samorządową osobą prawną
może zrzec się swoich praw na podstawie art. 179 k.c., stosowanego w drodze
analogii. Sąd Najwyższy przyjął, że skutek zrzeczenia w postaci wygaśnięcia praw
do gruntu i budynków powstaje w wyniku jednostronnej czynności prawnej
podmiotu zrzekającego się. Ponadto wskazał, że wygaśnięcie nie wymaga
konstytutywnego wpisu (wykreślenia) w księdze wieczystej, ponieważ nie
przewiduje tego żaden przepis prawa. W szczególności do zrzeczenie się
użytkowania wieczystego nie ma zastosowania art. 246 § 2 k.c., dotyczący
ograniczonych praw rzeczowych.
W związku z omówionymi wyżej rozbieżnościami nasuwa się uwaga,
że wprawdzie użytkowanie wieczyste podobnie jak ograniczone prawa rzeczowe
jest prawem na rzeczy cudzej, to jednak treść tego prawa bardziej zbliża się do
prawa własności niż do ograniczonych praw rzeczowych. Określenie przez k.c.
użytkowania wieczystego jest podobne do określenia uprawnień właściciela.
Istota użytkowania wieczystego jest właściwie taka sama jak zniesionej instytucji
własności czasowej. Z tych względów zgodzić się należy z poglądem,
że w kwestiach nieuregulowanych w przepisach o użytkowaniu wieczystym,
wymagających stosowania analogii, w pierwszym rzędzie należy sięgać do
przepisów dotyczących własności a nie ograniczonych praw rzeczowych.
Argumenty, że skoro do powstania prawa użytkowania wieczystego konieczny jest
6
wpis w księdze wieczystej, to do jego wygaśnięcia konieczne jest wykreślnie wpisu,
nie można uznać za przekonywujący. Konstytutywny charakter wpisu dla powstania
prawa użytkowania wieczystego wynika z konkretnego przepisu - art. 27 u.g.n.
Nie ma odpowiedniego przepisu dotyczącego wykreślenia wpisu jako
konstytutywnej przesłanki wygaśnięcia prawa. Nieprzekonujące jest także
stwierdzenie, że wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego bez jego wykreślenia
w księdze wieczystej stanowi zagrożenie dla obrotu, gdyż bezpieczeństwo obrotu
chronione jest rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych.
Zatem, uznać należy za niezasadny zarzut skargi kasacyjnej co do
naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 179 § 1 k.c. przez jego zastosowanie i art.
246 § 2 k.c. przez jego niezastosowanie.
Jeżeli zaś chodzi o zarzut naruszenia art. 179 § 2 k.c. przez jego
zastosowanie, to zgodzić się trzeba z twierdzeniem, że przepis ten nawet przez
analogię nie może być stosowany do prawa użytkowania wieczystego. Jest to
przepis szczególny, ustanowiony ze względu na szczególny charakter własności
nieruchomości. Nieruchomość nie może być niczyja, zawsze ktoś musi być jej
właścicielem.
Na skutek złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się prawa własności na podstawie
art. 179 § 1 k.c. prawo dotychczasowego właściciela wygasało, niezbędne więc
było uregulowanie komu będzie przysługiwało prawo własności. Taką funkcję
spełniał art. 179 § 2 k.c. Zastosowanie art. 179 § 2 k.c. do użytkowania wieczystego
byłoby wadliwe, jednakże Sąd Apelacyjny tego nie uczynił wbrew twierdzeniu skargi
kasacyjnej, dlatego zarzut jest chybiony.
Z powyższych względów na mocy art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji wyroku.