Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 240/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K.S.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Wojewodę M.
i Wojewodę P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej powódki K.S.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 kwietnia 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w pkt 3, w części oddalającej
apelację co do kwoty 1 223 779,57 zł (jeden milion dwieście
dwadzieścia trzy tysiące siedemset siedemdziesiąt dziewięć)
oraz w pkt 2 i 4 i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem częściowym z dnia 6 listopada 2007 r.
zasądził na rzecz powódki K.S. od Skarbu Państwa, reprezentowanego przez
Wojewodę M., kwotę 1 661 663,51 zł z odsetkami ustawowymi od 25 listopada
2004 r., a dalej idące powództwo o zapłatę oddalił. Rozstrzygnięcie to zostało
oparte o ustalenia wskazujące, że na mocy decyzji administracyjnej wydanej w
1955 r. zostały przejęte na własność Skarbu Państwa nieruchomości stanowiące
własność poprzedników prawnych powódki. Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i
Rozwoju Miast w 2003 r. stwierdził, że decyzja ta w części dotyczącej działki o nr
1394/2, wchodzącej w skład przejętej nieruchomości, została wydana z
naruszeniem prawa, a w odniesieniu do działki nr [...] stwierdził jej nieważność.
Wartość nieruchomości oznaczonej nr [...] uległa obniżeniu o 6050 zł z uwagi na
pozbawienie jej dostępu do drogi. Wartość nieruchomości o nr [...] (obecnie
oznaczonej nr ewidencyjnymi [....] i [...]) wynosi 1 735 000 zł. Wartość przyznanego
w 1955 r. odszkodowania za wywłaszczoną nieruchomość po jego zwaloryzowaniu
wynosi 227 559,40 zł. Nieruchomość była obciążona hipoteką, wykreśloną po
wywłaszczeniu, której wartość ustalono na 37 517,17 zł. Sąd Okręgowy uznał
powództwo za usprawiedliwione w zakresie odszkodowania za utraconą
nieruchomość, zmniejszenia wartości zwróconej nieruchomości oraz
odszkodowania za utracone korzyści z powodu opóźnienia w zwrocie
nieruchomości. Należność z tych tytułów należało pomniejszyć o kwotę 81 736,13
zł stanowiącą wartość zwaloryzowanej hipoteki. W ocenie Sądu pierwszej instancji
brak było podstaw prawnych do zasądzenia odszkodowania obejmującego
utracone korzyści z nieruchomości, której nie zwrócono powodom.
Apelacja powódki została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 10
kwietnia 2008 r., który podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i uznał,
że zaskarżone orzeczenie mimo wadliwego uzasadnienia odpowiada prawu. Sąd
Apelacyjny wskazał, że Skarb Państwa pozostaje właścicielem nieruchomości, w
odniesieniu do której stwierdzono wydanie decyzji wywłaszczeniowej z
naruszeniem prawa. Powodowie nie zakwestionowali zaś czynności, która
spowodowała nieodwracalność skutków decyzji administracyjnej z 1955 r. Było nią
3
wniesienie w 1996 r. nieruchomości jako aportu do spółki akcyjnej. Powódka nie
wykazała, aby to zachowanie pozwanego było działaniem bezprawnym i wyrządziło
powódce szkodę. Nakazywało to przyjąć, że Skarb Państwa miał prawo korzystać z
nieruchomości bez obowiązku rozliczenia się z korzyści osiągniętych z
nieruchomości. W tej sytuacji szkoda w postaci utraconych korzyści z
nieruchomości nie pozostawała w związku przyczynowym z wadliwą decyzją
wywłaszczeniową z 1995 r. i oddalenie powództwa w zakresie roszczenia
dotyczącego utraconych korzyści było usprawiedliwione. Sąd drugiej instancji
uznał, że brak było podstaw do pomniejszenia odszkodowania należnego powódce
przez potrącenie wartości hipotek, skoro w dacie wywłaszczenia nie istniała
wierzytelność z tytułu kosztów remontu, stanowiąca podstawę ustanowienia
hipoteki oraz nie wykazano by istniały jeszcze wierzytelności zabezpieczone
hipoteką kaucyjną w 1927 r. Przy ustaleniu wysokości odszkodowania
przypadającego powódce należało jednak uwzględnić wypłacone jej poprzednikom
odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość, w wysokości 91 417,39 zł, które
po zwaloryzowaniu odpowiada kwocie 227 559,40 zł. Uwzględniając, że Sąd
Okręgowy pomniejszył odszkodowanie należne powódce jedynie o wartość
zwaloryzowanych hipotek na kwotę 81 736,49 zł, zasądzona wysokość
odszkodowania była odpowiednia. Apelacja podlegała zatem oddaleniu.
Skarga kasacyjna powódki została oparta o podstawę naruszenia prawa
materialnego. Zarzucono w niej naruszenie art. 361 § 1 k.c. w zw. z art. 160 § 1
i § 2 k.p.a., art. 156 § 2 k.p.a., art. 158 § 2 w zw. z art. 156 § 2 k.p.a., art. 160 § 1
i § 2 k.p.a., art. 231, 232 i 236 k.z. W oparciu o te zarzuty skarżąca wniosła
o uchylenie wyroku w zaskarżonej przez nią części i przekazanie sprawy w tym
zakresie Sądowi Apelacyjnemu lub innemu sądowi równorzędnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny uznał roszczenie o zwrot utraconych korzyści
z nieruchomości niezwróconej powodom (nr [...]) za nieuzasadnione z tej
przyczyny, że brak jest związku przyczynowego pomiędzy tego rodzaju szkodą
a decyzją wywłaszczeniową z 1955 r., w sytuacji, gdy na skutek późniejszych
zdarzeń (wniesienia w 1996 r. nieruchomości jako aportu do spółki akcyjnej),
4
decyzja ta wywołała nieodwracalne skutki prawne, a powódka nie wykazała, by
pozwany swoim bezprawnym zachowaniem z 1996 r. wyrządził powódce szkodę.
Ocena ta została zasadnie zakwestionowana w skardze kasacyjnej. Zdarzeniem
wyrządzającym powódce szkodę było bowiem wydanie bezprawnej decyzji
wywłaszczeniowej. Stwierdzenie w postępowaniu administracyjnym, że decyzja ta
w odniesieniu do części nieruchomości została wydana z naruszeniem prawa,
przesądza o jej bezprawności tak samo, jak stwierdzenie nieważności decyzji.
Wydanie takiej decyzji pozbawiało jedynie właściciela możliwości uzyskania zwrotu
nieruchomości, a w konsekwencji miało wpływ na ustalenie okresu, za który
przysługuje mu odszkodowanie z tytułu utraconych korzyści z nieruchomości. Treść
art. 160 k.p.a., który stanowił podstawę roszczeń powódki, nie daje natomiast
podstaw do różnicowania przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu
Państwa w przypadku stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej
i stwierdzenia jej wydania z naruszeniem prawa w tym znaczeniu, że powoda
obciąża obowiązek wykazania, że bezprawne było również działanie wywołujące
nieodwracalny skutek wadliwej decyzji administracyjnej.
Bezprawne pozbawienie właściciela władania nieruchomością w wyniku wydania
wadliwej decyzji wywłaszczeniowej mogło niewątpliwie spowodować szkodę
w postaci utraconych korzyści z nieruchomości, pozostającą w normalnym związku
przyczynowym z pozbawieniem właściciela możliwości korzystania z nieruchomości
na skutek wydania takiej decyzji. W związku z orzeczeniem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 23 września 2003 r. (K 20/02) istnieje zaś możliwość
dochodzenia na podstawie art. 160 k.p.a. odszkodowania także w zakresie
utraconych korzyści, co do szkód powstałych po dniu 17 października 1997 r. Taką
ocenę potwierdza powołany w skardze kasacyjnej wyrok Sądu Najwyższego z dnia
4 kwietnia 2008 r. (l CSK 464/07). W jego uzasadnieniu Sąd Najwyższy stwierdził,
że pozbawienie właściciela korzystania z nieruchomości obejmujące okres po
17 października 1997 r. uzasadnia roszczenie z tytułu utraconych korzyści także
w przypadku, gdy było ono wynikiem bezprawnej decyzji administracyjnej
wywołującej nieodwracalne skutki prawne.
Nie można podzielić również oceny Sądu Apelacyjnego, że stwierdzenie na
podstawie art. 156 k.p.a. wydania decyzji wywłaszczeniowej z naruszeniem prawa,
5
przy jednoczesnym braku podstaw do uznania bezprawności działania
powodującego nieodwracalność skutków takiej decyzji, oznacza nabycie przez
Skarb Państwa własności nieruchomości na podstawie decyzji wywłaszczeniowej
i powoduje zwolnienie z obowiązku rozliczenia się z osiągniętych korzyści wstecz,
od czasu wydania takiej decyzji. Okoliczność, że decyzja administracyjna, co do
której stwierdzono jej wydanie z naruszeniem prawa, jak przyjęto w orzecznictwie
„pozostaje w obrocie prawnym" nie oznacza, że sama ta decyzja stanowi podstawę
skutecznego nabycia uprawnień (w rozstrzyganej sprawie prawa własności).
Nie można bowiem w państwie prawnym dopuścić możliwości skutecznego
wywłaszczenia i nabycia własności przez Skarb Państwa na podstawie bezprawnej
decyzji administracyjnej. Należy przyjąć, że art. 156 k.p.a. pozwalał jedynie
sanować skutki wydania takiej decyzji, z uwagi na wyjątkowe okoliczności zaszłe po
jej wydaniu, za które przepis ten uznaje wywołanie przez decyzję bezprawną
nieodwracalnych skutków prawnych. Zatem dopiero decyzja nadzorcza
stwierdzająca istnienie podstaw do zastosowania art. 156, w wypadkach, gdy
uzasadnione jest odstąpienie od stwierdzenia nieważności decyzji, powoduje
ostatecznie wywarcie skutku w tym zakresie przez decyzję bezprawną. Z chwilą,
gdy decyzja nadzorcza staje się ostateczna przesądza ona stan prawny wynikający
z zaskarżonej, wadliwej decyzji. W rozstrzyganej sprawie po wydaniu przez
Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast decyzji z dnia 7 lipca 2003 r.
poprzedni właściciel uzyskał roszczenie o zapłatę odszkodowania za utraconą
nieruchomość i tym samym definitywnie utracił przysługujące właścicielowi
uprawnienie do korzystania z nieruchomości i pobierania z niej pożytków. Sąd
Najwyższy w składzie rozpoznającym sprawę nie podzielił z tego względu
stanowiska wyrażonego wcześniej w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia
2008 r. (l CSK 464/02), że roszczenie z tytułu utraconych korzyści w przypadku
decyzji wydanych z naruszeniem prawa przysługuje do czasu wyrównania szkody
za utratę nieruchomości. Należy przyjąć, że roszczenie o zwrot utraconych korzyści
nie przysługuje za okres po dacie powstania roszczenia o wypłatę odszkodowania
za utraconą nieruchomość. Opóźnienie w wypłacie odszkodowania może
uzasadniać natomiast inne roszczenie np. o zapłatę odsetek.
6
Usprawiedliwiony był również zarzut wadliwego zastosowania przez Sąd
Apelacyjny jako podstawy prawnej rozstrzygnięcia przepisów ustawy z dnia
15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone
przez funkcjonariuszy państwowych i przepisów kodeksu zobowiązań, co w jego
ocenie uzasadniało wydanie wadliwej decyzji wywłaszczeniowej przed wejściem
w życie kodeksu cywilnego. Ocena ta oparta o zasadę, że dla oceny prawnej
zdarzeń rodzących odpowiedzialność odszkodowawczą powinny być stosowane
przepisy obowiązujące w tym czasie, nie uwzględnia, że w związku z wydaniem
decyzji nadzorczej (stwierdzającej częściowo nieważność decyzji z 1995 r.,
a częściowo jej wydanie niezgodnie z prawem) w 2003 r. podstawę roszczeń
odszkodowawczych powódki stanowił art. 160 k.p.a. Zawarte w nim odesłanie
dotyczące stosowania do odszkodowania przepisów Kodeksu cywilnego nakazuje
przyjąć, że w wypadkach, w których podstawę roszczeń odszkodowawczych
stanowi art. 160 k.p.a. mają z mocy tego przepisu zastosowanie także przepisy
Kodeksu cywilnego regulujące odpowiedzialność odszkodowawczą, mimo że
wadliwa decyzja została wydana przed jego wejściem w życie.
Bezzasadne były natomiast zarzuty naruszenia art. 231, 232 i 236 kodeksu
zobowiązań związane z twierdzeniem, że usprawiedliwiona odmowa przyjęcia
odszkodowania za bezprawnie wywłaszczoną nieruchomość nie uzasadniała
złożenia go do depozytu sądowego i wygaśnięcia odpowiedniej części roszczenia
odszkodowawczego. Ocena tak sformułowanych zarzutów naruszenia prawa
materialnego została wyłączona spod kontroli kasacyjnej z uwagi na oparcie ich
o kwestionowanie jednocześnie ustaleń faktycznych Sądu drugiej instancji, co jest
w świetle art. 3983
§ 3 niedopuszczalne. Sąd ten swoje rozstrzygnięcie oparł
bowiem o ustalenie, że poprzednikom prawnym powodów wypłacono
odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość w wysokości 91 417,39 zł.
Z przyczyn wyżej wskazanych skarga kasacyjna była uzasadniona w części
dotyczącej roszczenia o zwrot uzyskanych korzyści (co do kwoty 1 223 779,57 zł)
i w tym zakresie zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c.