III CSK 251/08
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:08-08-2013
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt III CSK 251/08
POSTANOWIENIE
Dnia 22 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku B.K.
przy uczestnictwie K.K.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 22 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 27 maja 2008 r., sygn. akt [....],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 31 października 2007 r. dokonał
podziału majątku wspólnego byłych małżonków B. i K.K. Podstawowym składnikiem
tego majątku jest prawo do odrębnej własności lokalu mieszkalnego o pow. 72,46
m2
położonego w K. przy ul. R., którego wartość ustalona została na 442.990 zł.
Lokal został przyznany uczestniczce postępowania, mieszkającej w nim wraz z
matką i niepełnosprawną córką. Jednocześnie Sąd uznał, że ze względu na
zasady współżycia społecznego nie do przyjęcia jest czysto matematyczne
rozliczenie jego wartości. Najemcą lokalu był ojciec uczestniczki; po jego śmierci
uczestniczka uzyskała wyrok ustalający, że wstąpiła w stosunek najmu po ojcu.
Nabycie prawa własnościowego do lokalu nastąpiło przez małżonków od Gminy K.
po cenach preferencyjnych i przy znacznej pomocy finansowej matki uczestniczki,
przebywającej wówczas w celach zarobkowych w USA. Uwzględniając ten sposób
nabycia prawa do lokalu oraz sytuację osobistą obojga byłych małżonków, a
zwłaszcza fakt, że uczestniczka opiekuje się niepełnosprawną córką, Sąd uznał za
uzasadnione obniżenie spłaty przypadającej wnioskodawcy od wartości lokalu. W
tym celu ustalił, jaką kwotę na jego wykupienie zainteresowani musieliby wyłożyć
obecnie. Jest to suma 120.620,93 zł. i połowę tej kwoty, czyli 60.310,47 zł. zasądził
od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy. Wszystkie ruchomości znajdujące się w
lokalu oraz samochód marki fiat cinquecento Sąd przyznał uczestniczce, a
wnioskodawcy samochód marki mercedes. Jako składnik majątku dorobkowego
uwzględnił też Sąd kwotę 16.900 zł., pobraną przez wnioskodawcę ze wspólnego
konta w trakcie postępowania rozwodowego. Po dokonaniu wzajemnych rozliczeń
na tych zasadach, do zasądzenia od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy
pozostała kwota 51.478,47 zł., której płatność rozłożył Sąd na sześć rat – ostatnia
płatna do 28 lutego 2010 r.
Rozpoznając apelacje obojga zainteresowanych od tego rozstrzygnięcia,
Sąd Okręgowy w K. uznał, powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego
wyrażone w postanowieniu z dnia 6 stycznia 2000 r., I CKN 320/98, że
niedopuszczalne jest obniżenie na podstawie art. 5 k.c. spłaty należnej
wnioskodawcy z tytułu wartości przyznanego uczestniczce lokalu mieszkalnego,
3
gdyż doszłoby tą drogą do swoistego wywłaszczenia z przysługującego mu prawa
własności i to bez ekwiwalentu, co pozostawałoby w sprzeczności z art. 21 i art. 64
ust. 2 Konstytucji. Jednocześnie uwzględnił argument apelacji uczestniczki, że do
majątku dorobkowego (wspólnego) powinno się zaliczyć całość pobranych przez
wnioskodawcę wypłat z konta bankowego, tj. kwotę 40.140 zł, a nie, jak przyjął Sąd
Rejonowy, 16.900 zł. Po dokonaniu tych korekt, Sąd Okręgowy zasądził od
uczestniczki na rzecz wnioskodawcy dopłatę w kwocie 201.043 zł, płatną w ciągu
roku z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia. W pozostałej części obie
apelacje zostały oddalone,
Postanowienie Sądu Okręgowego zakwestionowała skargą kasacyjną
uczestniczka postępowania w części oddalającej jej apelację oraz zasądzającej
podwyższoną dopłatę bez rozłożenia na raty. Zarzuciła naruszenie art. 5 k.c. oraz
art. 382 i art. 233 § 1 k.p.c., wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przemianom systemowym, jakie dokonują się w naszym kraju po 1989 r.,
towarzyszy przewartościowanie ocen wielu instytucji prawnych, w tym praktyki
stosowania klauzul generalnych, z art. 5 k.c. na czele. Próbowano nawet
zakwestionować konstytucyjność tego przepisu, jednakże Trybunał Konstytucyjny
w wyroku z dnia 17 października 2000 r., SK 5/99 (OTK Zb. Urz. 2000, nr 7, poz.
254) nie podzielił tego skrajnie radykalnego stanowiska. Ogólna tendencja
w judykaturze i w doktrynie jest taka, że przepis ten może być stosowany
w sytuacjach wyjątkowych i w sposób bardzo powściągliwy. Akceptacja tej
dyrektywy nie zdołała zapobiec rozbieżnościom w orzecznictwie, które nie ominęły
także występującej w sprawie problematyki dopuszczalności zastosowania art. 5
k.c., jako podstawy do obniżenia spłat, czy dopłat udziałów w sprawie o podział
majątku dorobkowego. I tak przykładowo w postanowieniu z dnia 25 maja 1998 r.
I CKN 684/97, niepubl., Sąd Najwyższy opowiedział się za taką możliwością,
natomiast w postanowieniu z dnia 6 stycznia 2000 r., I CKN 320/98 (OSNC 2000,
nr 7 – 8, poz. 133) wykluczył ją.
Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę,
stanowisko wyłączające w sposób kategoryczny dopuszczalność stosowania art. 5
4
k.c. w sprawach o podział majątku dorobkowego (wspólnego) jest zbyt
rygorystyczne i nie można go zaaprobować z dwóch co najmniej powodów.
Po pierwsze, jak trafnie przypomniano i podkreślono w uzasadnieniu
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 117/06
(OSNC 2007, nr 11, poz. 165), dominujący pogląd trafnie przyjmuje założenie, że,
poza nielicznymi wyjątkami, nie ma podstaw do generalnego wyłączenia
stosowania art. 5 k.c. w poszczególnych kategoriach spraw. Z jednej bowiem strony
przestrzeganie zasad współżycia społecznego powinno być immanentnym
czynnikiem oceny postaw i zachowań wszystkich uczestników obrotu społecznego,
z drugiej zaś odwołanie się do tej klauzuli generalnej pozwala sądowi na
uwzględnienie złożoności i bogactwa życia, umożliwiając mu realizację zasady
słuszności w orzekaniu. Wyjątkiem spraw, w których - ze względu na ich specyfikę
nie stosuje się art. 5 k.c. - są sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym oraz o ustalenie nieważności czynności prawnej
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1965 r., I CR 265/65, OSNCP
1966, nr 7 -8, poz. 123, z dnia 22 września 1987 r., III CRN 265/87, OSNCP 1989,
nr 5, poz. 80, oraz z dnia 10 października 2002 r., V CK 370/02, OSNP 2004, nr 2,
poz. 21). Po drugie zaś, nie jest przekonujący koronny argument Sądu
Najwyższego, powołany w postanowieniu I CKN 320/98 przeciwko możliwości
obniżenia spłat lub dopłat na podstawie art. 5 k.c., o sprzeczności tego przepisu
z konstytucyjną ochroną prawa własności, skoro takiej sprzeczności co do zasady
nie dopatrzył się Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku Sk 5/99. Tym
bardziej nie można się zgodzić z poglądem wyrażonym przez Sąd Okręgowy, że
obniżeniu dopłaty sprzeciwia się konstytucyjny zakaz wywłaszczania bez
zapewnienia słusznego odszkodowania, gdyż zakaz z art. 21 ust. 2 Konstytucji
odnosi się do wywłaszczania na cele publiczne, dokonywanego przez władze
publiczną, a nie do stosunków z zakresu prawa prywatnego. W rezultacie trzeba
dojść do wniosku, iż nie można w sposób generalny wyłączyć możliwości
zastosowania art. 5 k.c. jako podstawy do obniżenia spłat lub dopłat z udziałów
przy podziale majątku wspólnego byłych małżonków. Dopuszczalność takiej
sądowej korekty wysokości tych należności musi być, rzecz jasna,
usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami. Czy takie zachodzą
5
w rozpoznawanej sprawie, nie można przesądzić w obecnym jej stanie. Potrzebne
są w tej mierze szczegółowe ustalenia, co do sytuacji osobistej i majątkowej
obojga byłych małżonków i na tym tle ustalenie realnych możliwości płatniczych
uczestniczki, z uwzględnieniem stanu i rzeczywistej wartości nieruchomości
położonej w R., należącej do niej i do jej siostry. Takich ustaleń i ocen
w zaskarżonym postanowieniu zabrakło, wobec przyjęcia przez Sąd Okręgowy
założenia o niedopuszczalności stosowania art. 5 k.c. Dokonanie tych ustaleń
pozwoli też rozstrzygnąć kwestię ewentualnego rozłożenia zasądzonej należności
na raty.
Uzasadniało to uwzględnienie skargi kasacyjnej (art. 39815
w zw. z art. 13
§ 2 i art. 108 § 2 k.p.c.).
POSTANOWIENIE
Dnia 22 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku B.K.
przy uczestnictwie K.K.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 22 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 27 maja 2008 r., sygn. akt [....],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 31 października 2007 r. dokonał
podziału majątku wspólnego byłych małżonków B. i K.K. Podstawowym składnikiem
tego majątku jest prawo do odrębnej własności lokalu mieszkalnego o pow. 72,46
m2
położonego w K. przy ul. R., którego wartość ustalona została na 442.990 zł.
Lokal został przyznany uczestniczce postępowania, mieszkającej w nim wraz z
matką i niepełnosprawną córką. Jednocześnie Sąd uznał, że ze względu na
zasady współżycia społecznego nie do przyjęcia jest czysto matematyczne
rozliczenie jego wartości. Najemcą lokalu był ojciec uczestniczki; po jego śmierci
uczestniczka uzyskała wyrok ustalający, że wstąpiła w stosunek najmu po ojcu.
Nabycie prawa własnościowego do lokalu nastąpiło przez małżonków od Gminy K.
po cenach preferencyjnych i przy znacznej pomocy finansowej matki uczestniczki,
przebywającej wówczas w celach zarobkowych w USA. Uwzględniając ten sposób
nabycia prawa do lokalu oraz sytuację osobistą obojga byłych małżonków, a
zwłaszcza fakt, że uczestniczka opiekuje się niepełnosprawną córką, Sąd uznał za
uzasadnione obniżenie spłaty przypadającej wnioskodawcy od wartości lokalu. W
tym celu ustalił, jaką kwotę na jego wykupienie zainteresowani musieliby wyłożyć
obecnie. Jest to suma 120.620,93 zł. i połowę tej kwoty, czyli 60.310,47 zł. zasądził
od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy. Wszystkie ruchomości znajdujące się w
lokalu oraz samochód marki fiat cinquecento Sąd przyznał uczestniczce, a
wnioskodawcy samochód marki mercedes. Jako składnik majątku dorobkowego
uwzględnił też Sąd kwotę 16.900 zł., pobraną przez wnioskodawcę ze wspólnego
konta w trakcie postępowania rozwodowego. Po dokonaniu wzajemnych rozliczeń
na tych zasadach, do zasądzenia od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy
pozostała kwota 51.478,47 zł., której płatność rozłożył Sąd na sześć rat – ostatnia
płatna do 28 lutego 2010 r.
Rozpoznając apelacje obojga zainteresowanych od tego rozstrzygnięcia,
Sąd Okręgowy w K. uznał, powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego
wyrażone w postanowieniu z dnia 6 stycznia 2000 r., I CKN 320/98, że
niedopuszczalne jest obniżenie na podstawie art. 5 k.c. spłaty należnej
wnioskodawcy z tytułu wartości przyznanego uczestniczce lokalu mieszkalnego,
3
gdyż doszłoby tą drogą do swoistego wywłaszczenia z przysługującego mu prawa
własności i to bez ekwiwalentu, co pozostawałoby w sprzeczności z art. 21 i art. 64
ust. 2 Konstytucji. Jednocześnie uwzględnił argument apelacji uczestniczki, że do
majątku dorobkowego (wspólnego) powinno się zaliczyć całość pobranych przez
wnioskodawcę wypłat z konta bankowego, tj. kwotę 40.140 zł, a nie, jak przyjął Sąd
Rejonowy, 16.900 zł. Po dokonaniu tych korekt, Sąd Okręgowy zasądził od
uczestniczki na rzecz wnioskodawcy dopłatę w kwocie 201.043 zł, płatną w ciągu
roku z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia. W pozostałej części obie
apelacje zostały oddalone,
Postanowienie Sądu Okręgowego zakwestionowała skargą kasacyjną
uczestniczka postępowania w części oddalającej jej apelację oraz zasądzającej
podwyższoną dopłatę bez rozłożenia na raty. Zarzuciła naruszenie art. 5 k.c. oraz
art. 382 i art. 233 § 1 k.p.c., wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przemianom systemowym, jakie dokonują się w naszym kraju po 1989 r.,
towarzyszy przewartościowanie ocen wielu instytucji prawnych, w tym praktyki
stosowania klauzul generalnych, z art. 5 k.c. na czele. Próbowano nawet
zakwestionować konstytucyjność tego przepisu, jednakże Trybunał Konstytucyjny
w wyroku z dnia 17 października 2000 r., SK 5/99 (OTK Zb. Urz. 2000, nr 7, poz.
254) nie podzielił tego skrajnie radykalnego stanowiska. Ogólna tendencja
w judykaturze i w doktrynie jest taka, że przepis ten może być stosowany
w sytuacjach wyjątkowych i w sposób bardzo powściągliwy. Akceptacja tej
dyrektywy nie zdołała zapobiec rozbieżnościom w orzecznictwie, które nie ominęły
także występującej w sprawie problematyki dopuszczalności zastosowania art. 5
k.c., jako podstawy do obniżenia spłat, czy dopłat udziałów w sprawie o podział
majątku dorobkowego. I tak przykładowo w postanowieniu z dnia 25 maja 1998 r.
I CKN 684/97, niepubl., Sąd Najwyższy opowiedział się za taką możliwością,
natomiast w postanowieniu z dnia 6 stycznia 2000 r., I CKN 320/98 (OSNC 2000,
nr 7 – 8, poz. 133) wykluczył ją.
Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę,
stanowisko wyłączające w sposób kategoryczny dopuszczalność stosowania art. 5
4
k.c. w sprawach o podział majątku dorobkowego (wspólnego) jest zbyt
rygorystyczne i nie można go zaaprobować z dwóch co najmniej powodów.
Po pierwsze, jak trafnie przypomniano i podkreślono w uzasadnieniu
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 117/06
(OSNC 2007, nr 11, poz. 165), dominujący pogląd trafnie przyjmuje założenie, że,
poza nielicznymi wyjątkami, nie ma podstaw do generalnego wyłączenia
stosowania art. 5 k.c. w poszczególnych kategoriach spraw. Z jednej bowiem strony
przestrzeganie zasad współżycia społecznego powinno być immanentnym
czynnikiem oceny postaw i zachowań wszystkich uczestników obrotu społecznego,
z drugiej zaś odwołanie się do tej klauzuli generalnej pozwala sądowi na
uwzględnienie złożoności i bogactwa życia, umożliwiając mu realizację zasady
słuszności w orzekaniu. Wyjątkiem spraw, w których - ze względu na ich specyfikę
nie stosuje się art. 5 k.c. - są sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym oraz o ustalenie nieważności czynności prawnej
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1965 r., I CR 265/65, OSNCP
1966, nr 7 -8, poz. 123, z dnia 22 września 1987 r., III CRN 265/87, OSNCP 1989,
nr 5, poz. 80, oraz z dnia 10 października 2002 r., V CK 370/02, OSNP 2004, nr 2,
poz. 21). Po drugie zaś, nie jest przekonujący koronny argument Sądu
Najwyższego, powołany w postanowieniu I CKN 320/98 przeciwko możliwości
obniżenia spłat lub dopłat na podstawie art. 5 k.c., o sprzeczności tego przepisu
z konstytucyjną ochroną prawa własności, skoro takiej sprzeczności co do zasady
nie dopatrzył się Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku Sk 5/99. Tym
bardziej nie można się zgodzić z poglądem wyrażonym przez Sąd Okręgowy, że
obniżeniu dopłaty sprzeciwia się konstytucyjny zakaz wywłaszczania bez
zapewnienia słusznego odszkodowania, gdyż zakaz z art. 21 ust. 2 Konstytucji
odnosi się do wywłaszczania na cele publiczne, dokonywanego przez władze
publiczną, a nie do stosunków z zakresu prawa prywatnego. W rezultacie trzeba
dojść do wniosku, iż nie można w sposób generalny wyłączyć możliwości
zastosowania art. 5 k.c. jako podstawy do obniżenia spłat lub dopłat z udziałów
przy podziale majątku wspólnego byłych małżonków. Dopuszczalność takiej
sądowej korekty wysokości tych należności musi być, rzecz jasna,
usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami. Czy takie zachodzą
5
w rozpoznawanej sprawie, nie można przesądzić w obecnym jej stanie. Potrzebne
są w tej mierze szczegółowe ustalenia, co do sytuacji osobistej i majątkowej
obojga byłych małżonków i na tym tle ustalenie realnych możliwości płatniczych
uczestniczki, z uwzględnieniem stanu i rzeczywistej wartości nieruchomości
położonej w R., należącej do niej i do jej siostry. Takich ustaleń i ocen
w zaskarżonym postanowieniu zabrakło, wobec przyjęcia przez Sąd Okręgowy
założenia o niedopuszczalności stosowania art. 5 k.c. Dokonanie tych ustaleń
pozwoli też rozstrzygnąć kwestię ewentualnego rozłożenia zasądzonej należności
na raty.
Uzasadniało to uwzględnienie skargi kasacyjnej (art. 39815
w zw. z art. 13
§ 2 i art. 108 § 2 k.p.c.).