Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 17 lutego 2009 r., III CZP 117/08
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Helena Ciepła
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Jacek Gudowski
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)
Sędzia SN Grzegorz Misiurek
Sędzia SN Lech Walentynowicz
Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 lutego
2009 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, po
rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika Praw
Obywatelskich we wniosku z dnia 30 września 2008 r.:
„1. Czy przewidziany art. 169 § 1 k.p.c. termin do wystąpienia z wnioskiem o
przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej podlega przywróceniu?
2. Czy przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez
pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w dniu, w którym dowiedział się on o
wyznaczeniu go pełnomocnikiem?”
podjął uchwałę:
Przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez
pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w czasie, w którym ma on
możliwość jej wniesienia, nie później jednak niż z upływem dwóch miesięcy
od dnia zawiadomienia go o ustanowieniu pełnomocnikiem;
odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Rzecznik Praw Obywatelskich, działając na podstawie art. 60 § 2 ustawy z
dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) w
związku z art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw
Obywatelskich (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.), wystąpił z
wnioskiem o rozstrzygnięcie ujawniających się w orzecznictwie Sądu Najwyższego
rozbieżności dotyczących wykładni art. 169 § 1 k.p.c.
Wskazał, że w doktrynie jednolicie prezentowany jest pogląd dopuszczający
możliwość przywrócenia tygodniowego terminu do wystąpienia z wnioskiem o
przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej, podczas gdy w
orzecznictwie Sądu Najwyższego zarysowały się w tej kwestii przeciwstawne
kierunki interpretacyjne. Zdaniem Rzecznika, istnieją ważne argumenty
przemawiające za każdym z tych kierunków, a opowiedzenie się za jednym z nich
powinno być zdeterminowane możliwością właściwej realizacji w konkretnych
stanach faktycznych tych wartości porządku prawnego, którym ma służyć instytucja
przywrócenia terminu w postępowaniu cywilnym. (...)
Istota drugiego zagadnienia dotyczy, zdaniem Rzecznika, określenia początku
biegu terminu do wystąpienia z wnioskiem o przywrócenie terminu do wniesienia
skargi kasacyjnej, gdy wiadomość o wyznaczeniu danej osoby pełnomocnikiem
dotarła do niej po upływie prawem przewidzianego terminu do wniesienia tego
środka. W tej kwestii zarysowała się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w
odniesieniu do kasacji, rozbieżność stanowisk. Według jednego, tygodniowy termin
przewidziany na wystąpienie przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu z
wnioskiem o przywrócenie terminu do wniesienia kasacji rozpoczyna bieg z chwilą
powzięcia przez daną osobę wiadomości o wyznaczeniu jej pełnomocnikiem w
sprawie, gdyż już w tym momencie ustaje przyczyna uchybienia terminowi do
złożenia kasacji (m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 października
2001 r., IV CZ 163/01, OSNC 2002, nr 5, poz. 70). W opozycji do niego pozostaje
stanowisko zaprezentowane przez Sąd Najwyższy m. innymi w postanowieniu z
dnia 27 czerwca 2000 r., I CZ 62/00 (OSNC 2001, nr 1, poz. 7), zgodnie z którym za
dzień ustania przyczyny uchybienia terminowi do wniesienia kasacji należy uznać
dzień, w którym pełnomocnik ustanowiony dla strony z urzędu miał rzeczywistą
możliwość wniesienia kasacji. W ocenie Rzecznika, bardziej uzasadnione jest
zapatrywanie łączące chwilę ustania przyczyny uchybienia terminowi z faktyczną
możliwością wniesienia kasacji (skargi kasacyjnej) przez pełnomocnika
ustanowionego z urzędu. (…)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie cywilne oparte jest na zasadzie prekluzyjności, wyrażającej się
w tym, że czynności stron i sądu muszą być dokonywane w określonych przez
prawo terminach, co umożliwia szybkie zakończenie postępowania. Zachowanie
terminów procesowych stanowi także istotny element zapewnienia bezpieczeństwa
i porządku prawnego. Szczególne znaczenie mają terminy ustawowe, którymi są
m.in. przewidziane w ustawie terminy do wniesienia środków odwoławczych.
Czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna.
Skutek ten, określony w art. 167 k.p.c., następuje ipso iure, chyba że przepis
szczególny stanowi inaczej.
Terminy do dokonania czynności procesowych mogą mieć charakter
przywracalny lub nieprzywracalny. W literaturze wyrażany jest pogląd, że
nieprzywracalny charakter mają terminy odznaczające się długością, np. roczny
termin do złożenia wniosku o przywrócenie terminu (art. 169 § 4 k.p.c.) albo
pięcioletni termin do złożenia skargi o wznowienie postępowania (art. 408 k.p.c.). W
przeciwieństwie do nich, terminy przywracalne są krótkie.
Określony w art. 169 § 1 k.p.c. tygodniowy termin do wniesienia wniosku o
przywrócenie terminu – jak jednolicie przyjmuje się w piśmiennictwie – jest
ustawowym przywracalnym terminem procesowym; podlega przywróceniu na
zasadach ogólnych, od których przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie
przewidują wyjątków.
Pogląd ten został zaakceptowany i przyjęty w judykaturze (postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2001 r., IV CZ 163/01 i z dnia 27
czerwca 2000 r., I CZ 62/00). Odmienne, lecz nietrafne stanowisko w omawianej
kwestii zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 października 1970 r., II CZ
121/70 (nie publ.), stwierdzając, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie
przewidują możliwości przywrócenia terminu do wniesienia wniosku o przywrócenie
terminu przewidzianego dla czynności procesowej. Ten pogląd nie był nigdy
kontynuowany; nie odnosi się do niego – nawet pośrednio – powołane przez
Rzecznika postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 1999 r., III CKN
125/99 (nie publ.).
W takim stanie rzeczy nie można uznać, że w orzecznictwie Sądu
Najwyższego ujawniły się w tym zakresie wymagające rozstrzygnięcia rozbieżności
w wykładni art. 169 § 1 k.p.c. Aktualny pozostaje ukształtowany w dotychczasowej
judykaturze pogląd, że przewidziany w art. 169 § 1 k.p.c. termin do wystąpienia z
wnioskiem o przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej podlega
przywróceniu.
Zgodnie z art. 3985
§ 1 k.p.c., bieg terminu do wniesienia skargi kasacyjnej
rozpoczyna się od doręczenia orzeczenia sądu drugiej instancji z uzasadnieniem
stronie, która żądała doręczenia. Termin ten biegnie niezależnie od tego, czy strona
była w postępowaniu zastępowana przez adwokata lub radcę prawnego, czy też
musi dopiero udzielić mu pełnomocnictwa lub wystąpić o jego ustanowienie przez
sąd. Zgłoszony w czasie biegu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej wniosek
strony o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu nie przerywa ani nie
powoduje przedłużenia tego terminu. Bez wpływu na jego bieg pozostaje fakt
ustanowienia przez sąd adwokata lub radcy prawnego po upływie
dwumiesięcznego terminu określonego w art. 3985
§ 1 k.p.c. (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1975 r., III PR 117/75, OSNCP 1976, nr 7-8,
poz. 177, z dnia 4 grudnia 1997 r., III CZ 90/97, nie publ., z dnia 15 kwietnia 1997 r.,
II CZ 35/97, OSNC 1997, nr 10, poz. 151, z dnia 21 kwietnia 1997 r., II CZ 38/97,
OSNC 1997, nr 10, poz. 152 oraz z dnia 9 sierpnia 2000 r., I CKN 747/00, nie
publ.).
Strona uprawniona do ubiegania się o ustanowienie pełnomocnika i
zamierzająca za jego pośrednictwem zaskarżyć wyrok sądu drugiej instancji
powinna, korzystając z udzielonego jej przez sąd pouczenia o treści art. 871
§ 1 i 2
k.p.c., wystąpić niezwłocznie z takim wnioskiem. Wniosek powinien być rozpoznany
przez sąd bez zwłoki; w taki sam sposób powinny również działać organy
samorządu adwokackiego lub radcowskiego. Ustanowiony przez sąd pełnomocnik
powinien podjąć z należytą starannością zawodową czynności, jakie w określonym
stanie sprawy są niezbędne do prawidłowego, a więc także terminowego
zastąpienia strony. Jeżeli jednak mimo to pozostały okres biegnącego terminu do
wniesienia skargi okaże się niewystarczający w stopniu prowadzącym do jego
naruszenia, może on ubiegać się o przywrócenie tego terminu (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1997 r., II CZ 38/97).
Pismo z wnioskiem o przywrócenie terminu wnosi się do sądu, w którym
czynność ma być dokonana, w ciągu tygodnia od czasu ustania przyczyny
uchybienia terminowi (art. 169 § 1 k.p.c.), jednak co do zasady przed upływem roku
od uchybionego terminu (art. 169 § 4 k.p.c.). Równocześnie z wnioskiem strona
powinna dokonać czynności procesowej (art. 169 § 3 k.p.c.). Spóźniony wniosek o
przywrócenie terminu podlega odrzuceniu (art. 171 k.p.c.).
Podniesiony przez Rzecznika problem wykładni art. 169 § 1 k.p.c. dotyczy
przywrócenia terminu do wniesienia skargi kasacyjnej przez stronę, dla której
ustanowiono pełnomocnika z urzędu już podczas biegu terminu do wniesienia
skargi albo na skutek wniosku złożonego podczas biegu terminu, już po jego
zakończeniu.
Kwestia, kiedy ustaje przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia kasacji
przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd była w orzecznictwie Sądu
Najwyższego rozstrzygana niejednolicie, co jest niepożądane z punktu widzenia
możliwości realizacji – na zasadzie równych praw – konstytucyjnego prawa do
uzyskania ochrony prawnej (art. 45 ust. 1 i art. 32 ust. 1 Konstytucji). Dostrzegając
potrzebę wyjaśnienia i wyeliminowania powstałych na tym tle rozbieżności, trafnie
wskazano w piśmiennictwie, że wykładnia przepisów procesowych określających
bieg terminów do wniesienia środków odwoławczych nie może być dowolna,
sprzeciwia się bowiem temu postulat państwa prawnego i prawa do sądu
obejmującego również prawo do kontroli kasacyjnej.
Według poglądu sformułowanego przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z
dnia 17 listopada 1998 r., II UZ 122/98 (OSNP 1999, nr 22, poz. 736),
powtórzonego w postanowieniu z dnia 12 kwietnia 2001 r., II CZ 132/00 (nie publ.),
przyczyna uchybienia terminowi do złożenia kasacji ustaje w dniu, w którym
pełnomocnik z urzędu dowiedział się o swoim ustanowieniu. Pogląd ten
podtrzymany został z poszerzoną argumentacją w postanowieniu z dnia 11
października 2001 r., IV CZ 163/01, w którym Sąd Najwyższy wskazał, że
przeszkodą uniemożliwiającą wniesienie kasacji jest, wywołany procedurą
ustanowienia pełnomocnika dla strony zwolnionej od kosztów sądowych, brak
adwokata uprawnionego do wniesienia kasacji i przeszkoda ta ustaje z chwilą jego
wyznaczenia. Od tej chwili – jak w przypadku ustania każdej przeszkody –
rozpoczyna bieg tygodniowy termin do złożenia wniosku o przywrócenie terminu do
wniesienia kasacji.
Odnosząc się do użytego w art. 169 § 1 k.p.c. pojęcia przyczyny uchybienia
terminowi, Sąd Najwyższy stwierdził, że chodzi o niezawinioną przez stronę
przeszkodę uniemożliwiającą jej dokonanie czynności procesowej w terminie. Tak
rozumiana przeszkoda jest kategorią obiektywną, jej ustanie nie może być więc
ustalone przez wskazanie dnia, w którym ustanowiony pełnomocnik miał
rzeczywistą możliwość dokonania czynności procesowej (wniesienia kasacji).
Rygorystyczną wymowę przedstawionego stanowiska Sąd Najwyższy złagodził,
dopuszczając możliwość przywrócenia na zasadach ogólnych tygodniowego
terminu do złożenia wniosku i dokonania czynności procesowej oraz możliwość
usunięcia na podstawie art. 130 k.p.c. braku formalnego, polegającego na
niedokonaniu w tak zakreślonym terminie, łącznie z wnioskiem o przywrócenie
terminu, samej czynności (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30
stycznia 2002 r., III CZ 140/01, nie publ. i z dnia 20 września 2002 r., III RN 140/01,
OSNP 2003, nr 17, poz. 411).
W opozycji do przedstawionego poglądu pozostaje stanowisko zajęte przez
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 sierpnia 1998 r., II CKN 415/98, (nie
publ.), że ustanie przyczyny uchybienia terminowi do złożenia kasacji przez stronę,
dla której pełnomocnika z urzędu ustanowiono dopiero podczas biegu terminu do
złożenia kasacji, następuje z chwilą zawiadomienia go o ustanowieniu i gdy
wyczerpie czas niezbędny do zapoznania się z aktami sprawy oraz do opracowania
i wniesienia kasacji. Podzielił je Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27 czerwca
2000 r., I CZ 62/00, przyjmując, że przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia
kasacji przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w dniu, w którym miał
on rzeczywistą możliwość wniesienia kasacji, a nie w dniu dowiedzenia się przez
niego o wyznaczeniu go pełnomocnikiem, nie później jednak niż miesiąc od dnia
zawiadomienia o ustanowieniu go pełnomocnikiem. Sąd Najwyższy podkreślił, że
wobec tego, iż w typowej sytuacji procesowej ustawa przewiduje dla tych czynności
termin miesięczny (obecnie na podstawie art. 3985
§ 1 termin dwumiesięczny),
skrócenie tego okresu stronie, dla której ustanowiono pełnomocnika, byłoby
ograniczeniem jej uprawnień. Kontynuacją tej linii orzeczniczej były postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2005 r., II UZ 72/04 (OSNP 2005, nr 20, poz.
325) i z dnia 26 września 2005 r., II UZ 53/05 (OSNP 2006, nr 15-16, poz. 255).
Ten kierunek wykładni jest zgodny z przyjętym już wcześniej w orzecznictwie
Sądu Najwyższego (postanowienia dnia 10 września 1971 r., I CZ 138/71, OSPiKA
1972, nr 3, poz. 50 oraz z dnia 24 czerwca 1999 r., II CKN 349/99, nie publ.)
ogólniejszym poglądem, że w razie zastępowania strony przez pełnomocnika
procesowego, tygodniowy termin przewidziany w art. 169 § 1 k.p.c. liczy się od
czasu, w którym pełnomocnik dowiedział się o uchybieniu terminowi i mógł dokonać
zamierzonej czynności procesowej.
Przedstawione stanowiska różnią się pod względem ujęcia przyczyny
uchybienia terminowi w rozumieniu art. 169 § 1 in fine k.p.c. i określenia czasu jej
ustania oraz podejścia do zagadnienia gwarancyjnego charakteru przepisów o
przywróceniu terminu zapewniającego stronie możliwość uniknięcia niekorzystnych
dla niej skutków procesowych w sytuacji, w której nie była w stanie im zapobiec.
Na tle określonego w art. 169 § 3 k.p.c. wymogu równoczesnego dokonania –
wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu – czynności procesowej należy przyjąć,
że ocena ustania przyczyny uchybienia terminowi powinna pozostawać w ścisłym
związku z ustaleniem realnej możliwości dopełnienia określonej czynności
procesowej. Dopóki możliwość ta nie ma rzeczywistego charakteru, dopóty nie
można mówić o ustaniu przeszkody uniemożliwiającej dokonanie czynności
procesowej, a więc o ustaniu przyczyny uchybienia terminowi. Jeżeli w rachubę
wchodzi uchybienie terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej, trzeba mieć na
względzie specyfikę tej sytuacji, polegającą na niemożliwości samodzielnego
działania przez stronę, która musi korzystać z wyręczenia przez adwokata lub radcę
prawnego (art. 871
§ 1 k.p.c.).
Założenia te, przyjęte jako punkt wyjścia wykładni art. 169 § 1 k.p.c.,
wykluczają tym samym wniosek, do jakiego doszedł Sąd Najwyższy w
postanowieniu z dnia 11 października 2001 r., IV CZ 163/01, że w sytuacji, o której
w nim mowa, przeszkodą uniemożliwiającą wniesienie kasacji jest, wywołany
procedurą ustanowienia pełnomocnika dla strony zwolnionej od kosztów sądowych,
brak adwokata uprawnionego do jej wniesienia. W konsekwencji konieczne jest
stwierdzenie, że badanie początku biegu terminu do wystąpienia z wnioskiem o
przywrócenie terminu do wniesienia skargi kasacyjnej, którego przedmiotem
powinny być wszystkie okoliczności mające wpływ na uchybienie terminowi,
obejmuje nie tylko datę wyznaczenia pełnomocnika, ale także jego działania po
powzięciu wiadomości o jego ustanowieniu, przy uwzględnieniu charakteru sprawy i
stopnia jej zawiłości (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2005 r.,
II UZ 53/05). Trzeba jednak podkreślić, że chociażby pełnomocnik złożył wniosek o
przywrócenie terminu do wniesienia skargi kasacyjnej w ciągu tygodnia od chwili
ustanowienia, wniosek taki nie może być uwzględniony, jeżeli strona bez
usprawiedliwionej przyczyny (np. z powodu opieszałości lub niezdecydowania)
wystąpiła o ustanowienie dla niej pełnomocnika na kilka dni przed upływem terminu
do wniesienia skargi kasacyjnej, wskutek czego wydanie przez sąd postanowienia o
jego ustanowieniu nastąpiło już po upływie terminu do wniesienia skargi kasacyjnej
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2000 r., I CKN 747/00, nie
publ.).
Sąd Najwyższy, odrzucając koncepcję wiążącą ustanie przeszkody do
wniesienia kasacji z rzeczywistą możliwością dokonania tej czynności przez
pełnomocnika ustanowionego przez sąd, uznał za przesadzającą dla dokonanego
wyboru niemożność jej pogodzenia z obiektywnym charakterem przeszkody
uniemożliwiającej wniesienie kasacji, wyrażającym się w tym, że na jej powstanie,
trwanie i ustanie strona nie może mieć żadnego wpływu (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 11 października 2001 r., IV CZ 163/01).
Znaczenie tej kwestii aktualizuje się jednakże dopiero na etapie orzekania w
przedmiocie przywrócenia terminu do wniesienia kasacji (skargi kasacyjnej). Sąd
podejmujący decyzję odnośnie do przywrócenia terminu powinien ustalić, zgodnie z
art. 168 § 1 k.p.c., czy związek między zachowaniem procesowym strony a
przyczynami, które spowodowały uchybienie terminowi jest tego rodzaju, że winę w
uchybieniu terminowi ponosi strona, czy też wyklucza przypisanie tej winy stronie.
Wyjaśniając znaczenie tego związku, Sąd Najwyższy, zgodnie z utrwalonym już
wówczas poglądem, który pozostał aktualny także na gruncie art. 168 § 1 k.p.c.,
wskazał w orzeczeniu z dnia 11 kwietnia 1938 r., III C 339/38 (Zb. Urz. 1939, nr 4,
poz. 158), że winą strony (jej przedstawiciela lub pełnomocnika procesowego) w
znaczeniu procesowym jest nieprzykładanie staranności i troskliwości w stopniu,
jakiego z natury rzeczy wymaga prowadzenie sprawy, nieprzestrzeganie wszelkich
potrzebnych i możliwych środków ostrożności dla dopełnienia w terminie czynności
procesowej, jeżeli wskutek tego czynności procesowej nie dokonano w terminie, a z
okoliczności przypadku wynika, że przy zachowaniu tej staranności i ostrożności
strona (przedstawiciel, pełnomocnik) dopełniłaby tej czynności w terminie. Podniósł,
że przy rozpoznaniu wniosku należy rozważyć wszystkie okoliczności danego
przypadku oraz mieć na względzie, że w stosunku do adwokata wymagania
staranności troskliwości i ostrożności muszą być większe, niż w stosunku do osoby
nieznającej prawa i nietrudniącej się zawodowo prowadzeniem spraw.
Przyczyna powodująca uchybienie terminowi może więc być uznana za
wykluczającą winę, gdy w tym znaczeniu, o jakim mowa, nie ma ona żadnego
związku z działaniem lub zachowaniem się strony. Wniosek o przywrócenie terminu
do dokonania czynności procesowej nie może być uwzględniony, gdy ustalone
okoliczności świadczą o zachowaniu się strony noszącym znamiona winy w
jakiejkolwiek postaci, także polegającej na niedbalstwie (postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 29 października 1999 r., I CKN 556/98, nie publ., i z dnia 4
marca 2005 r., II UZ 72/04).
Brak winy strony w uchybieniu terminowi, o którym mowa w art. 168 § 1 k.p.c.,
podlega ocenie z uwzględnieniem wszystkich okoliczności danej sprawy, w sposób
uwzględniający obiektywny miernik staranności, jakiej można wymagać od strony
dbającej należycie o swoje interesy (m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
8 grudnia 2004 r., I CZ 142 /04, z dnia 11 stycznia 2007 r. I CZ 116/06 i z dnia 26
kwietnia 2007 r., III CZ 22/07, nie publ.). Ocena ta nie może abstrahować od oceny
uwzględniającej stopień wykształcenia strony, posiadanej przez nią wiedzy
prawniczej oraz doświadczenia życiowego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13
maja 1994 r., I PRN 21/94, OSNAPUS 1994, nr 5, poz. 85).
Należy podzielić stanowisko zajęte w uzasadnieniu wniosku Rzecznika Praw
Obywatelskich w nawiązaniu do poglądu Sądu Najwyższego przedstawionego w
postanowieniu z dnia 11 października 2001 r., IV CZ 163/01, że pełna
obiektywizacja kryteriów orzekania o przywróceniu terminu nie jest celowa, gdyż
instytucja ta jest ze swej istoty ukierunkowana na wartościowanie konkretnych
stanów faktycznych.
Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (wyrok z
dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie Vacher v. France oraz wyrok z dnia 18 grudnia
2001 r. w sprawie R.D. przeciwko Polsce, "Prokuratura i Prawo" 2002, nr 3, s. 149),
interes wymiaru sprawiedliwości wymaga, aby oskarżony miał możliwość wniesienia
skargi kasacyjnej w swojej sprawie w sposób konkretny i skuteczny. W powołanej
sprawie, dotyczącej prawa oskarżonego do pomocy adwokata finansowanego przez
państwo, fakt koniecznego zastępstwa przez fachowego pełnomocnika został
oceniony przez Trybunał jako obiektywna niemożność uruchomienia stadium
kasacyjnego. Przy uwzględnieniu, że oskarżony otrzymał decyzję o odmowie
ustanowienia adwokata na osiem dni przed upływem ustawowego terminu do
wniesienia kasacji, Trybunał stwierdził, iż nie zapewniono mu realnej możliwości
wniesienia i bronienia swojej sprawy w sposób konkretny. Wynikające z
przytoczonego wyroku wskazania dotyczące prawa do sądu oraz dostępu do sądu
kasacyjnego, gdy wynika on z ustawy, są właściwe także dla postępowania
cywilnego.
Realizacji prawa do sądu na poziomie tak ukształtowanych standardów
ochrony prawnej nie może zapewnić wykładnia art. 169 § 1 k.p.c., w której
przyjmuje się, że bieg terminu do złożenia przez pełnomocnika ustanowionego
przez sąd wniosku o przywrócenie terminu oraz dokonanie czynności przez
wniesienie skargi kasacyjnej rozpoczyna się w dniu, w którym dowiedział się on o
wyznaczeniu go pełnomocnikiem. W sytuacji, w której ustanowienie przez sąd
pełnomocnika dla strony w celu umożliwienia jej wniesienia skargi kasacyjnej
następuje nieznacznie przed upływem lub nawet już po upływie dwumiesięcznego
terminu określonego w art. 3985
§ 1 k.p.c., termin do wniesienia skargi kasacyjnej
ulega znacznemu skróceniu. W drugim z tych przypadków skraca się do tygodnia,
tyle bowiem wynosi, liczony – przy takim założeniu – od dowiedzenia się przez
pełnomocnika o jego wyznaczeniu, termin do złożenia wniosku o przywrócenie
terminu oraz wniesienia wraz z nim skargi kasacyjnej.
Wydłużenie terminu do wniesienia skargi kasacyjnej z miesięcznego do
dwumiesięcznego prowadzi niewątpliwie do zmniejszenia liczby takich przypadków,
powoduje jednak jeszcze większe nieuzasadnione zróżnicowanie sytuacji strony,
która ma pełnomocnika z wyboru i sytuacji strony, która przy wnoszeniu skargi
kasacyjnej wyręcza się pełnomocnikiem wyznaczonym przez sąd. Nie można w
związku z tym odmówić racji krytyce takiej wykładni art. 169 § 1 k.p.c., prowadzącej
do rezultatów sprzecznych z zasadą równych praw stron w postępowaniu cywilnym,
wypływającą z konstytucyjnej zasady równości obywateli wobec prawa (art. 32 ust.
1 Konstytucji). Na rzecz tych zasad działa natomiast pogląd, że przyczyna
uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika
ustanowionego przez sąd ustaje w dniu, w którym miał on rzeczywistą możliwość jej
wniesienia, nie później jednak niż z upływem dwóch miesięcy od dnia
zawiadomienia go o ustanowieniu pełnomocnikiem.
Przeciwko stanowisku wiążącemu ustanie przyczyny uchybienia terminowi do
wniesienia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd z
dniem, w którym dowiedział się on wyznaczeniu go pełnomocnikiem, przemawia
także wzgląd na gwarancyjny charakter przepisów o przywróceniu terminu,
mających zapewnić stronie możliwość uniknięcia niekorzystnych dla niej skutków
procesowych niedopełnienia w terminie czynności procesowej w sytuacji, w której
nie była w stanie im zapobiec.
Skarga kasacyjna jest środkiem zaskarżania charakteryzującym się wysokim
stopniem sformalizowania, przysługującym w najpoważniejszych sprawach. Ocenie
takiej daje wyraz znaczne przedłużenie terminu do jej wniesienia. Nie wymaga
uzasadnienia stwierdzenie, że sporządzenie skargi kasacyjnej przez adwokata lub
radcę prawnego musi poprzedzać zapoznanie się z aktami sprawy oraz ze
stanowiskiem strony co do zakresu skargi, a jej wniesienie – uprzedniego
sporządzenia. Czynności te powinny być wykonane bez nieuzasadnionej zwłoki, ale
także z należytą starannością i dbałością o interes reprezentowanej strony.
Możliwość uniknięcia niekorzystnych skutków procesowych przez stronę, która
z przyczyn przez siebie niezawinionych (np. przedłużającej się z powodów leżących
po stronie sądu procedury ustanowienia adwokata lub radcy) nie mogła dochować
ustawowego terminu do wniesienia skargi kasacyjnej, należy rozumieć jako
możliwość dopełnienia opóźnionej czynności ze skutecznością potencjalnie nie
mniejszą niż wtedy, gdy dokonuje jej bez opóźnienia. Znaczne skrócenie terminu do
wniesienia skargi kasacyjnej w istotny sposób ogranicza, a w sytuacjach skrajnych
uniemożliwia osiągnięcie takiego skutku.
Należy odrzucić – jako zmierzające do obejścia prawa – założenie, że
rygorystyczny kierunek wykładni art. 169 § 1 k.p.c. w każdym przypadku daje się
złagodzić przez przedłużenie terminu do wniesienia skargi kasacyjnej na skutek
celowego poniechania jej dołączenia do wniosku o przywrócenie terminu. Nie jest
także uzasadnione poszukiwanie drogi odejścia od przedstawionego kierunku
wykładni przez odwołanie się do rozważanej we wniosku koncepcji
„dwustopniowego orzekania” o przywróceniu terminu do wniesienia skargi
kasacyjnej, polegającego na tym, że pełnomocnik składa nie jeden, lecz dwa
wnioski o przywrócenie terminu – jeden o przywrócenie terminu do wniesienia
skargi kasacyjnej, a drugi o przywrócenie tygodniowego terminu do wniesienia
wniosku o przywrócenie terminu, uzasadniając go przeszkodą faktycznej
niemożności sporządzenia skargi kasacyjnej i dołączenia jej do wniosku.
Prowadziłoby to do nadmiernego i zbędnego skomplikowania prawa procesowego.
Koncepcja ta nie eliminowałaby zresztą potrzeby posłużenia się przy rozstrzyganiu
o zachowaniu terminu do złożenia wniosku o przywrócenie terminu kryteriami nie w
pełni obiektywnymi, lecz jedynie przesuwałaby opartą na nich ocenę na pierwszy
etap tego „dwuetapowego orzekania”.
Przedstawione względy przemawiają za podtrzymaniem kierunku wykładni art.
169 § 1 k.p.c. przyjętej m.in. w postanowieniach Sądu Najwyższego z dnia 27
czerwca 2000 r., I CZ 62/00 i z dnia 4 marca 2005 r., II UZ 72/04.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.