Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 415/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 lutego 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie ze skargi Agencji Nieruchomości Rolnych
przeciwko T.N.
o uchylenie wyroku Sądu Polubownego ad hoc w O.
z dnia 18 grudnia 2004 r.
wydanego w sprawie z powództwa T.N.
przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 lutego 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 kwietnia 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Agencja Nieruchomości Rolnych wniosła skargę o uchylenie wyroku Sądu
Polubownego ad hoc w O. wydanego przeciwko niej w sprawie z powództwa T.N. o
zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli lub ustalenie, że zawarte przez strony
umowy dzierżawy uległy przedłużeniu na dalszy okres dziesięciu lat. Skarżąca
domagała się uchylenia wyroku Sądu Polubownego z 18 grudnia 2004 r. w części
orzekającej o przedłużeniu dzierżawy. Podniosła zarzuty: nieważności zapisu na
sąd polubowny, naruszenia konstytucyjnej zasady ochrony własności i zasady
swobody umów, nieuwzględnienia konstytucyjnej zasady, zgodnie z którą środki
finansowe na cele publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w
ustawie oraz uchybienia zasadom współżycia społecznego przez nierozważnie
interesu obu stron.
Sąd Okręgowy w E. wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2006 r. oddalił skargę.
Ustalił, że 7 października 1994 r. strony zawarły dwie umowy dzierżawy dotyczące
Gospodarstwa Rolnego G. (361,55 ha) oraz Gospodarstwa Rolnego Wi. (459,69
ha) na okres dziesięciu lat. W umowach tych przewidziano możliwość ich
przedłużenia na dalsze dziesięć lat po uzgodnieniu istotnych postanowień
dzierżawy. Wszelkie spory mogące powstać w czasie wykonywania umów strony
poddały pod rozstrzygnięcie sądu polubownego. W październiku 2003 r. T.N.
wystąpił z ofertą zakupu, na prawach pierwokupu, Gospodarstwa Rolnego W. oraz
zabudowań Gospodarstwa G., a także z propozycją dzierżawy tego ostatniego
Gospodarstwa. Agencja nie zgodziła się na zawarcie umów sprzedaży i przystała
jedynie na przedłużenie umów dzierżawy, co do niektórych działek wchodzących w
skład Gospodarstw Rolnych. Wobec takiego stanowiska Agencji T.N. wystąpił o
rozstrzygniecie sporu do Sądu Polubownego, który uwzględnił żądanie ustalenia,
że umowy dzierżawy uległy przedłużeniu na okres dziesięciu lat.
Sąd Okręgowy uznał, że zapis na sąd polubowny nie utracił skuteczności po
wygaśnięciu umów dzierżawy, gdyż kwestia ich przedłużenia pojawiła się
wcześniej, a postępowanie przed sadem polubownym rozpoczęło się przed
3
zakończeniem stosunku dzierżawy. Oceniając skargę merytorycznie nie znalazł
podstaw do stwierdzenia, że Sąd Polubowny wydając wyrok uchybił
praworządności i zasadom współżycia społecznego. Przyjął, że istotne znaczenie
ma nie to, czy nowe warunki umowy dzierżawy musiały być uzgodnione między
stronami, ale to, jaka była wola stron zawierających umowę, a także, czy i jaki był
charakter prawny postanowienia dotyczącego możliwości przedłużenia umowy.
Na skutek apelacji Agencji Nieruchomości Rolnych, Sąd Apelacyjny zmienił
orzeczenie Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że uchylił pkt 1 i 2 wyroku Sądu
Polubownego. Przyjął, że zapis na sąd polubowny był skuteczny, a kompetencje
tego sądu obejmowały także kwestię przedłużenia umowy. Odmiennie jednak – niż
Sąd pierwszej instancji – przyjął, że naruszone zostały zasady praworządności
przez ustalenie, iż złożono oświadczenia woli stron o przedłużeniu umowy
w sytuacji, gdy oświadczenia takie dla swej skuteczności musiałyby przybrać formę
pisemną (art. 76 k.c.) oraz zasada swobody umów przez uznanie, że doszło do
przedłużenia umów dzierżawy mimo, że nie zostały złożone zgodne oświadczenia
woli, co do istotnych postanowień tych umów. Zgodną wolą stron zawierających
w 1994 r. umowy dzierżawy było, aby ich przedłużenie nastąpiło dopiero po
uzgodnieniu istotnych postanowień. Sąd odwoławczy wskazał, że orzeczenie Sądu
Polubownego ustalające, że doszło do przedłużenia umów, narusza art. 21 ust. 1
Konstytucji, gdyż pozbawiło Agencję możliwości dysponowania prawami, które
wykonuje na rzecz Skarbu Państwa.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargi kasacyjnej T.N., wyrokiem z dnia 27
listopada 2007 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał sprawę temu Sądowi
do ponownego rozpoznania. Sąd Najwyższy wskazał, że ocena, czy wyrok Sądu
Polubownego – w świetle nie obowiązującego już, mającego jednak zastosowanie
w rozpoznawanej sprawie art. 712 § 1 pkt 4 k.p.c. – nie uchybia praworządności, a
co za tym idzie, czy orzeczenie Sądu drugiej instancji narusza przepisy wskazane
w skardze kasacyjnej, zależy od wykładni umów dzierżawy zawartych pomiędzy
stronami. W kontekście zawartych w obu umowach dzierżawy sformułowań, że
każda ze stron może wystąpić z propozycją przedłużenia umowy, a umowa ma ulec
przedłużeniu na kolejne dziesięć lat, gdy strony uzgodnią jej istotne postanowienia,
ocenie sądu powinny zostać poddane dwie kwestie. Po pierwsze, czy strony złożyły
4
zgodne oświadczenia co do przedłużenia umowy dzierżawy; po drugie, gdyby
ustalono, że takich oświadczeń nie złożono, czy z treści umowy, ustalonej zgodnie
z art. 56 i 65 § 2 k.c., wynikały przesłanki, których spełnienie pociągało za sobą
powstanie obowiązku złożenia oświadczenia o przedłużeniu umowy.
Co do pierwszej kwestii Sąd Najwyższy uznał, że takie stanowcze ustalenia
nie zostały dokonane, na co jednoznacznie wskazuje odmienna w tym zakresie
treść uzasadnienia Sądów pierwszej i drugiej instancji. Podzielił zapatrywanie Sądu
Apelacyjnego, że oświadczenia stron o przedłużeniu umowy dzierżawy
wymagałyby dla swojej ważności zachowania formy pisemnej, a stosownej treści
dokumenty nie istnieją. Podkreślił, że „zastąpienie" stron przez sąd polubowny
w złożeniu oświadczeń woli o przedłużeniu umów dzierżawy należy ocenić jako
działanie uchybiające praworządności i godzące – wobec braku wyraźnego
postanowienia umowy dopuszczającego orzekanie w takim zakresie – w zasadę
autonomii podmiotów prawa cywilnego oraz w zasadę swobody umów. Uchybienie
praworządności nie musi bowiem przejawiać się w naruszeniu zasad wynikających
z Konstytucji RP. Taki sam skutek powstaje, gdy sąd polubowny naruszył jedną
z fundamentalnych zasad prawa cywilnego.
Odnośnie drugiej kwestii Sąd Najwyższy stwierdził, że Sąd drugiej instancji
nie rozważył, czy treść umów łączących strony stwarza możliwość ustalenia
przesłanek, spełnienie których rodziłoby – po jednej lub po obu stronach –
obowiązek złożenia oświadczenia woli o przedłużeniu umów dzierżawy na dalsze
dziesięć lat. Gdyby bowiem z treści łączącego strony stosunku prawnego wynikało
powstanie takiego obowiązku, to wyrok Sądu Polubownego, podobnie jak wyrok
sądu powszechnego, stwierdzający istnienie obowiązku złożenia oświadczenia woli
określonej treści, zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c.).
Wówczas nie sposób byłoby przyjąć, że wyrok Sądu Polubownego stwierdzający
istnienie obowiązku złożenia oznaczonego oświadczenia woli przez Agencję,
uchybia praworządności. Tymczasem kwestia ta pozostała poza zakresem
rozważań Sądu Apelacyjnego.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
16 kwietnia 2008 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w całości i uchylił zaskarżony
5
wyrok Sądu Polubownego ad hoc w O. w punktach 1, 2, 4, 5 i orzekł o kosztach
postępowania.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że powód w postępowaniu przed Sądem
Polubownym domagał się zobowiązania pozwanej do złożenia oświadczenia woli
o przedłużeniu umów dzierżawy na dalszy okres 10 lat lub ustalenia, że umowy
uległy przedłużeniu na dalszy okres 10 lat, a sąd polubowny uwzględnił drugie
żądanie, przez co granice orzekania w sprawie ze skargi o uchylenie wyroku sądu
polubownego nie obejmują pierwszego z żądań. Zaznaczył, że warunkiem
orzeczenia o przedłużeniu umów dzierżawy jest ustalenie, że strony złożyły zgodne
oświadczenia woli o przedłużeniu umów. Sporne było tylko to, czy strony złożyły
oświadczenia, a jeśli tak, to czy były one zgodne. Wskazał, że dowody zebrane
przed Sądem Polubownym i Sądem Okręgowym świadczą o tym, że strony nie
złożyły zgodnych oświadczeń woli o przedłużeniu umów dzierżawy. Nie było
w związku z tym przesłanek do ustalenia przez Sąd Polubowny, że umowy
dzierżawy uległy przedłużeniu. Zupełnie inną kwestią jest to, czy były przesłanki do
zobowiązania pozwanej do złożenia oświadczenia woli o przedłużeniu umów, ale
nie mieści się ona w zakresie zaskarżenia. Wykładnia umów przy zastosowaniu
reguł określonych w art. 65 § 1 i 2 k.c. prowadzić może tylko do wniosku, że
przedłużenie obu umów dzierżawy mogło nastąpić na żądanie dzierżawcy, ale tylko
wtedy, jeśli strony uzgodniłyby istotne postanowienia umów, do których trzeba
zaliczyć określenie przedmiotu dzierżawy oraz wysokość czynszu.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. Agencja Nieruchomości Rolnych podniosła zarzuty naruszenia:
- art. 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 715 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do
dnia wejścia w życie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 178, poz. 1478) przez uchylenie
wyroku Sądu Polubownego w pkt 4 i 5, podczas gdy powódka wnosiła
o podjęcie takiego rozstrzygnięcia jedynie co do pkt 1 i 2 tego orzeczenia;
- art. 39820
k.p.c. przez niezastosowanie się do wykładni prawa i wytycznych
co do dalszego postępowania wynikających z wyroku Sądu Najwyższego
6
z dnia 27 listopada 2007 r. i wydanie wyroku z całkowitym pominięciem
stanowiska wyrażonego w orzeczeniu kasatoryjnym;
- art. 712 § 1 pkt 4 k.p.c. przez przyjęcie – bez zbadania, czy na podstawie
treści umów ustalonej na podstawie art. 56 i art. 65 k.c. – że wyrok Sądu
Polubownego narusza zasady praworządności (zasadę swobody umów);
- art. 705 § 2 k.p.c. w zw. z art. 712 § 1 pkt 4 i art. 39820
k.p.c. przez przyjęcie,
że w rozpoznawanej sprawie badaniu podlega rozstrzygniecie Sądu
Polubownego tylko w zakresie, w jakim odnosi się ono do żądania pozwu
dotyczącego ustalenia przedłużenia stosunku dzierżawy, podczas gdy Sąd
ten, nie będąc związany przepisami postępowania, miał prawo orzec o
żądaniach pozwu według swojego uznania i wyboru, formułując sentencję
orzeczenia w sposób dowolny, zgodny z art. 708 § 1w związku z art. 712 § 1
pkt 4 zdanie pierwsze k.p.c. oraz uznanie, że przedmiotem postępowania
wywołanego skargą nie może być żądanie nakazania złożenia oświadczenia
woli, co stoi w sprzeczności ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym
w wyroku z dnia 27 listopada 2007 r.;
- art. 381 k.p.c. przez niedopuszczenie I nieuwzględnienie nowych dowodów
zgłoszonych przez pozwanego na etapie postępowania apelacyjnego przy
ponownym rozpoznawaniu sprawy;
- art. 64 k.c. w związku z art. 1047 k.p.c. przez jego niezastosowanie
i uchylenie się od odpowiedzi na pytanie, czy z treści umów dzierżawy
wynikały przesłanki, których spełnienie pociągało za sobą powstanie
obowiązku złożenia oświadczenia o przedłużeniu dzierżawy;
- art. 39 ust. 2 pkt 1 i ust. 4 ustawy z dnia 19 października 1991 r.
o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa przez jego
wadliwe zastosowanie i nieuwzględnienie przy jego wykładni nowelizacji
dokonanej ustawą z dnia 15 lipca 2007 r. o zmianie ustawy o
gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 123,
poz. 851), w tym zmodyfikowanego art. 2 i art. 39 ust. 4a.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne skarżący wniósł o uchylenie
wyroku Sądu Apelacyjnego w całości i przekazanie sprawy temu Sądowi do
7
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach, ewentualnie o zmianę
zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie, co do istoty sprawy przez oddalenie
apelacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego w E. wydanego 28 kwietnia 2005 r. i
zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego kosztów postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną T.N. wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzutu naruszenia art. 39820
k.p.c., jako że z wadliwym zastosowaniem przez Sąd drugiej instancji tego przepisu
powiązane zostały pozostałe zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej.
Zgodnie z art. 39820
k.p.c., sąd, któremu sprawa została przekazana,
związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Nie
można przy tym oprzeć skargi kasacyjnej od orzeczenia wydanego po ponownym
rozpoznaniu sprawy na podstawach sprzecznych z wykładnią prawa dokonaną
w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Pojęcie „wykładnia prawa”, do którego
odwołuje się przytoczony przepis, należy rozumieć wąsko, jako ustalenie znaczenia
przepisów prawa (zob. wyrok SN z dnia 23 października 2002 r., II CKN 860/00 nie
publ.). Wiążąca sąd niższej instancji wypowiedź Sądu Najwyższego ogranicza się
więc do wyjaśnienia treści przepisów ( zob. wyroki SN: z dnia 15 stycznia 2004 r.,
II CK 162/03, nie publ. oraz z dnia 29 stycznia 2008 r., I PK 169/07, nie publ.).
Dotyczy to zarówno przepisów prawa materialnego jak i procesowego. Wskazany
wyżej przepis, inaczej niż art. 386 § 6 k.p.c., nie przewiduje związania wskazaniami
co do dalszego postępowania. Jeśli wskazania takie znajdą się w orzeczeniu Sądu
Najwyższego, to nie wiążą sądu, któremu sprawa została przekazana (zob. wyroki
SN: z dnia 12 grudnia 2001 r., V CKN 437/00 nie publ. oraz z dnia 19 października
2005 r., V CK 260/05, nie publ.). Tak określony zakres kompetencji Sądu
Najwyższego ogranicza zasięg jego wypowiedzi mających charakter wiążący dla
sądu niższej instancji. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd, któremu
przekazano sprawę, powinien kierować się ogólnymi zasadami postępowania
apelacyjnego. Winien więc również uwzględnić nowe fakty i dowody zgodnie
z treścią art. 381 k.p.c. (zob. uchwałę SN z dnia 19 kwietnia 2007 r., III CZP 162/06,
8
OSNC 2008, nr 5, poz. 47). Naruszenie normy art. 39820
k.p.c. stanowi podstawę
kasacyjną przewidzianą w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Nie może budzić wątpliwości, że rozważania zawarte w uzasadnieniu wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2007 r. (IV CSK 239/07) odnoszą się do
wykładni mającego zastosowanie w sprawie art. 712 § 1 pkt 4 k.p.c., a ściślej rzecz
ujmując, do użytego w tym przepisie sformułowania „uchybienie praworządności”.
Sąd Najwyższy – rozpoznając poprzednią skargę kasacyjną – wskazał, że
rozstrzygnięcie Sądu Polubownego orzekające o przedłużeniu dzierżawy
uchybiłoby praworządności, gdyby w postępowaniu przed sądami obu instancji
jednoznacznie ustalono, że w treści umowy dzierżawy nie ma przesłanek
pociągających za sobą powstanie po stronie Agencji obowiązku złożenia
oświadczenia o przedłużeniu stosunku dzierżawy. Wyraził przy tym zapatrywanie,
że przy pozytywnym ustaleniu istnienia tych przesłanek wyrok Sądu Polubownego,
podobnie jak wyrok sądu powszechnego stwierdzający istnienie obowiązku
złożenia oświadczenia woli o przedłużeniu czasu trwania umowy, zastępowałby
oświadczenie strony powodowej (art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 k.p.c.). Wynika
z powyższego, że – według Sądu Najwyższego – ocena zaskarżonego wyroku
Sądu Polubownego jako „uchybiającego praworządności” wymaga
przeprowadzenia wykładni stosownych postanowień umów dzierżawy zawartych
między stronami i zajęcia jednoznacznego stanowiska w kwestii, czy umowy te
zawierają postanowienia dotyczące przesłanek rodzących obowiązek złożenia
oświadczeń woli o przedłużeniu ich obowiązywania. Sąd Najwyższy wskazał zatem,
jakimi przesłankami winien kierować się Sąd drugiej dokonując wykładni art. 712
§ 1 pkt 4 k.p.c. w zakresie niezbędnym do rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając sprawę ponownie, w zasadzie ograniczył się do
stwierdzenia, że dowody zebrane w sprawie wskazują na to, że strony nie złożyły
zgodnych oświadczeń woli o przedłużeniu umowy dzierżawy, a kwestia przesłanek
zobowiązujących pozwaną do złożenia oświadczenia woli o przedłużeniu umów nie
należy do zakresu zaskarżenia i nie podlega badaniu w niniejszym postępowaniu.
Tym samym nie zastosował się do wykładni prawa dokonanej przez Sąd
Najwyższy, w świetle której nie można wykluczyć oceny, że zaskarżony wyrok
Sądu Polubownego ustalający przedłużenie umów dzierżawy nie uchybia
9
praworządności. Sąd Apelacyjny uchylił się od dokonania wykładni umów
dzierżawy pod kątem zbadania istnienia przesłanek pociągających za sobą
powstanie obowiązku złożenia oświadczeń woli o ich przedłużeniu, poprzestając na
lakonicznym stwierdzeniu, że obowiązek taki powstałby jedynie wtedy, gdyby strony
uzgodniły istotne postanowienia tych umów. Trafnie zatem skarżący zarzucił
Sądowi Apelacyjnemu naruszenie art. 39820
k.p.c. Skuteczne podniesienie tego
zarzutu uniemożliwia Sądowi Najwyższemu odniesienie się przez do pozostałych
zarzutów skargi kasacyjnej.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).