Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 marca 2009 r.
I UK 296/08
Okres urlopu wychowawczego wykorzystanego przed dniem 1 stycznia
1999 r. przez osobę będącą pracownikiem nie jest okresem podlegania ubez-
pieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy w rozumieniu
art. 29 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227
ze zm.).
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Małgorzata Gersdorf,
Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 marca
2009 r. sprawy z odwołania Haliny K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w K. o emeryturę, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 kwietnia 2008 r. [...]
1) o d d a l i ł skargę kasacyjną;
2) przyznał adwokatowi Ryszardowi K.-R. od Skarbu Państwa (Sądu Apela-
cyjnego w Krakowie) kwotę 120 zł (sto dwadzieścia) podwyższoną o obowiązującą
stawkę podatku od towaru i usług tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z
urzędu.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem z
dnia 19 czerwca 2007 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działu w K. z dnia 13 grudnia 2006 r. w ten sposób, że przyznał Halinie K. prawo do
wcześniejszej emerytury od dnia 24 listopada 2006 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawczyni od dnia 3 maja 2002 r. po-
biera świadczenie przedemerytalne, zaś od 1 października 2003 r. pozostaje w
ubezpieczeniu z tytułu umowy zlecenia łączącej ją z Handlową Spółdzielnią „J.” w K.
2
Decyzją z dnia 27 sierpnia 2002 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, ustalając wy-
sokość emerytury dla potrzeb świadczenia przedemerytalnego, przyjął, że ubezpie-
czona wykazała 26 lat i 9 miesięcy okresów składkowych oraz 5 lat i 8 miesięcy
okresów nieskładkowych. W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał,
że odwołująca się spełnia przesłanki warunkujące przyznanie jej prawa do emerytury
po myśli art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, gdyż posiada wymagany okres składkowy i nieskładkowy
wynoszący co najmniej 30 lat, który jest związany z wykonywaniem zatrudnienia na
podstawie stosunku pracy. Bezpośrednio przed nabyciem prawa do świadczenia
przedemerytalnego podlegała ona ubezpieczeniu jako pracownik, a od 1 paździer-
nika 2003 r. jest dodatkowo ubezpieczona w związku z zatrudnieniem na podstawie
umowy zlecenia.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie, rozpo-
znając apelację organu rentowego od orzeczenia Sądu pierwszej instancji, wyrokiem
z dnia 22 kwietnia 2008 r. zmienił ten wyrok i oddalił odwołanie Haliny K. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Sąd odwoławczy wskazał, że Sąd Okręgowy niezasadnie przyjął, iż ubezpie-
czona spełniła warunki uprawniające do wnioskowanego świadczenia wynikające z
art. 29 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie z którym prawo do wcześniejszej emerytury ma
osoba podlegająca przez cały wymagany okres 30 lat ubezpieczeniu społecznemu
lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku
pracy. Choć bowiem wnioskodawczyni legitymuje się ponad trzydziestoletnim okre-
sem składkowym i nieskładkowym, to jednak ubezpieczeniu z tytułu pozostawania w
stosunku pracy podlegała przez jedynie 25 lat, 7 miesięcy i 18 dni. Do stażu pracow-
niczego nie można zaliczyć okresów urlopów wychowawczych przypadających przed
1 stycznia 1999 r. i wynoszących łącznie 5 lat, 8 miesięcy i 2 dni, ponieważ w tym
czasie Halina K. nie podlegała ubezpieczeniu społecznemu.
Według Sądu drugiej instancji, odwołująca się nie spełnia też warunków
umożliwiających nabycie emerytury, a wynikających z art. 29 ust. 1 i 2 ustawy, bo
ostatnio przed złożeniem wniosku nie była pracownikiem, lecz od dnia 1 października
2003 r. osobą zatrudnioną na podstawie umowy zlecenia, a od 3 maja 2002 r. - po-
bierającą świadczenie przedemerytalne. Ponadto w okresie ostatnich 24 miesięcy
3
podlegania ubezpieczeniu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym nie pozo-
stawała w stosunku pracy przez co najmniej 6 miesięcy.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wywiodła ubezpieczona,
opierając ją na podstawie naruszenia prawa materialnego w postaci: 1) art. 29 ust. 1
zdanie pierwsze oraz ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, poprzez błędną wykładnię polegającą na
nieprawidłowym liczeniu okresów składkowych i nieskładkowych i nieuwzględnienie
okresu urlopu wychowawczego w okresie zatrudnienia „do okresów nieskładkowych”
i przyjęcie w związku z tym, że wnioskodawczyni nie przysługuje prawo do świad-
czenia emerytalnego na podstawie tych przepisów; 2) art. 7 pkt 5 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, po-
przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż nie wlicza się do okresu nieskład-
kowego przed dniem nabycia prawa do emerytury okresu urlopu wychowawczego
„nad dziećmi w wieku do lat 4”, podczas gdy okresy te wlicza się do okresu nieskład-
kowego, o jakim mowa w art. 29 ust. 1 w związku z art. 7 pkt 5 ustawy; 3) art. 29 ust.
2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, poprzez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że pobieranie „za-
siłku przedemerytalnego” przed złożeniem wniosku o emeryturę wyklucza możliwość
spełnienia warunków wynikających z tego przepisu, jak również uznaniu, iż skarżąca
nie spełniła warunku z punktu 2 ust. 2 art. 29, albowiem nie pozostawała w stosunku
pracy przez okres 6 miesięcy w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpie-
czeniu społecznemu, podczas gdy okres 24 miesięcy należy odnieść do okresu po-
zostawania przez skarżącą w stosunku pracy, tj. od dnia 1 maja 2000 r. do dnia 30
kwietnia 2002 r., a także niewłaściwe zastosowanie tego przepisu.
Wskazując na takie zarzuty, skarżąca wniosła o uchylenie i zmianę wyroku
oraz przyznanie jej prawa do emerytury, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i prze-
kazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji, a także o zasą-
dzenie kosztów zastępstwa procesowego z urzędu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W myśl art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353
ze zm., powoływanej dalej jako: ustawa emerytalna), ubezpieczona urodzona przed
4
1 stycznia 1949 r. może przejść na emeryturę po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma
co najmniej 30 - letni okres składkowy i nieskładkowy (ust. 1 pkt 1), a ponadto: ostat-
nio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, była pracownikiem oraz w okresie
ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym pozostawała w stosunku pracy co najmniej przez 6 mie-
sięcy (ust. 2). Spełnienia warunków, o których mowa w ust. 2, nie wymaga się od
ubezpieczonej, która przez cały wymagany okres, tj. co najmniej 30 lat, podlegała
ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu
pozostawania w stosunku pracy (ust.3).
Sąd Apelacyjny prawidłowo ocenił, iż skarżąca nie spełnia warunków upraw-
niających do świadczenia ani wymienionych w art. 29 ust. 2 ustawy emerytalnej, ani
też określonych w art. 29 ust. 3 tej ustawy. Choć bowiem wnioskodawczyni legity-
muje się ponad trzydziestoletnim okresem składkowym i nieskładkowym, to nie
można uznać zarówno tego, iż ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę była
pracownikiem, jak i tego, że w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpiecze-
niu emerytalnemu i rentowym pozostawała w stosunku pracy przez co najmniej 6
miesięcy. Przepisy art. 29 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy emerytalnej warunkują nabycie
prawa do wcześniejszej emerytury tym, aby w ostatnich 24 miesiącach podlegania
ubezpieczeniom społecznym przed złożeniem wniosku o emeryturę ubezpieczony
legitymował się co najmniej 6-ciomiesięcznym okresem pozostawania w stosunku
pracy i aby ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, był pracownikiem.
Przepisy te stawiają więc wymóg zachowania ścisłego związku pomiędzy ubezpie-
czeniem pracowniczym a prawem do świadczenia emerytalnego przewidzianego
wyłącznie dla tej kategorii ubezpieczonych, a w konsekwencji wymagają, aby ostat-
nim tytułem podlegania ubezpieczeniom społecznym przed złożeniem wniosku o
emeryturę było pozostawanie w stosunku pracy.
Ustawa emerytalna, niejednokrotnie posługująca się pojęciami ubezpieczone-
go i pracownika, w art. 4 pkt 13 zawiera definicję ubezpieczonego, którym jest osoba
podlegająca ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w przepisach o
systemie ubezpieczeń społecznych, a także osoba, która przed dniem wejścia w ży-
cie ustawy podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z
wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. Ustawa nie zawiera definicji ter-
minu „pracownik”, jednak niewątpliwie w myśl jej art. 4 pkt 13 jest to osoba podlega-
jąca ubezpieczeniom społecznym na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 13
5
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm., powoływanej dalej jako: ustawa systemowa). Ustawa
ta zawiera w art. 8 definicję pracownika, stanowiąc, że uważa się za niego osobę
pozostającą w stosunku pracy (ust. 1), chyba że spełnia ona kryteria określone dla
osób współpracujących (ust. 2) oraz osobę wykonującą pracę na podstawie umowy
agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie
z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło,
jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub
jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozo-
staje w stosunku pracy (ust. 2a). Nieodłącznym warunkiem bycia pracownikiem w
rozumieniu zarówno ustawy systemowej, jak i emerytalnej jest zatem pozostawanie
w stosunku pracy i podleganie z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym. Zawarta w
art. 8 ust. 1 ustawy systemowej definicja pracownika jest przy tym zgodna z definicją
określoną w art. 2 k.p., w myśl którego pracownikiem jest osoba zatrudniona na pod-
stawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o
pracę. Zupełnie odrębnym tytułem podlegania ubezpieczeniom społecznym jest wy-
konywanie pracy na podstawie umowy zlecenia, co wynika wprost z art. 6 ust. 1 pkt 4
ustawy systemowej, który odczytywany w związku z art. 4 pkt 13 ustawy emerytalnej
wyznacza status tej kategorii ubezpieczonych i prowadzi do wniosku, że zlecenio-
biorca niepozostający jednocześnie w stosunku pracy nie posiada statusu pracowni-
ka, choćby w czasie wykonywania pracy na podstawie umowy zlecenia pobierał
świadczenie przedemerytalne, niestanowiące jednakże tytułu podlegania ubezpie-
czeniom społecznym. Warunek określony w art. 29 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach
i rentach spełnia ten ubezpieczony, którego ostatnim tytułem podlegania ubezpie-
czeniom społecznym przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę było pozostawanie w
stosunku pracy, niezależnie od tego czy i na jak długo przed zgłoszeniem wniosku o
to świadczenie tytuł ubezpieczenia pracowniczego ustał. Tymczasem skarżąca przed
zgłoszeniem wniosku o emeryturę podlegała ubezpieczeniu z tytułu umowy zlecenia,
wobec czego nie spełniała warunku określonego w art. 29 ust. 2 pkt 1 ustawy eme-
rytalnej. Biorąc jednocześnie pod uwagę, iż wniosek o emeryturę ubezpieczona zło-
żyła w dniu 25 października 2006 r., do której to chwili realizowała umowę zlecenia
zawartą 1 października 2003 r., podlegając z tego tytułu obowiązkowo ubezpiecze-
niom emerytalnemu i rentowym, nie ma możliwości uznania, iż w ostatnich 24 mie-
siącach podlegania ubezpieczeniom społecznym przed złożeniem wniosku o emery-
6
turę legitymowała się co najmniej 6-ciomiesięcznym okresem pozostawania w sto-
sunku pracy, który to warunek wynika z art. 29 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej.
Wbrew zarzutom skargi, brak jest również podstaw do zakwestionowania sta-
nowiska Sądu Apelacyjnego o niespełnieniu przez wnioskodawczynię przesłanek
wynikających z art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej. Wedle tego przepisu z prawa do
wcześniejszej emerytury może skorzystać, między innymi, kobieta urodzona przed 1
stycznia 1949 r., po osiągnięciu wieku 55 lat, która przez co najmniej trzydzieści lat
podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rento-
wym z tytułu pozostawania w stosunku pracy. Z ustaleń faktycznych poczynionych w
tej sprawie wynika, że skarżąca pozostawała w stosunku pracy przez ponad 30 lat,
jednakże nie podlegała przez cały ten okres ubezpieczeniu społecznemu. W tym
miejscu należy zauważyć, że Sąd drugiej instancji nie zakwestionował tego, iż urlopy
wychowawcze, z których wnioskodawczyni korzystała, są okresami nieskładkowymi
w rozumieniu art. 7 pkt 5 ustawy emerytalnej, stąd zarzut naruszenia tego przepisu
jest niezrozumiały. W ocenie Sądu odwoławczego, okresy korzystania przez skarżą-
cą z urlopu wychowawczego nie są jednak okresami podlegania ubezpieczeniu spo-
łecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy, co wyklucza ich uwzględnienie w
stażu wymaganym przez art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej, który to pogląd zasługuje
na aprobatę. Do wniosku takiego prowadzi bowiem wprost wykładnia językowa anali-
zowanego przepisu, skoro mowa w nim o podleganiu ubezpieczeniu społecznemu
lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku
pracy, a nie o pozostawaniu w stosunku pracy przez oznaczony tam okres, a
wzmacnia wykładnia funkcjonalna, bo celem utrzymania przez ustawę emerytalną
możliwości nabywania przez osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. prawa do
wcześniejszej emerytury było, między innymi, zrekompensowanie ich dotychczaso-
wego wkładu w fundusz ubezpieczeń społecznych, przejawiającego się w relatywnie
wysokiej składce na ubezpieczenie społeczne, jaką przed dniem 1 stycznia 1999 r.
odprowadzano od wynagrodzeń pracowników, w porównaniu do innych grup ubez-
pieczonych. Inaczej rzecz ujmując, przywileje emerytalne dla tej grupy ubezpieczo-
nych zostały utrzymane nie dlatego, że byli pracownikami, ale dlatego, iż ten tytuł
ubezpieczenia społecznego generował konieczność odprowadzania wyższych skła-
dek niż inne tytuły, decydując w związku z tym o szerszym zakresie świadczeń przy-
sługujących z tytułu opłacania tych składek.
7
O możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury decyduje zatem kry-
terium ubezpieczenia pracowniczego, a nie formalnego pozostawania w stosunku
pracy. Nie budzi zaś wątpliwości, że w stanie prawnym obowiązującym w czasie ko-
rzystania przez skarżącą z urlopów wychowawczych okresy te nie były okresami
podlegania ubezpieczeniu społecznemu. Zgodnie bowiem z art. 11 ust. 1 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U.
Nr 40, poz. 267 ze zm.) okresami zatrudnienia, wymaganymi do uzyskania świad-
czeń określonych w ustawie, były wyłącznie okresy pozostawania w stosunku pracy,
w czasie których pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia spo-
łecznego: chorobowy, macierzyński albo opiekuńczy, natomiast w myśl art. 4 ust. 1
pkt 6 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasa-
dach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 104, poz.
450 ze zm.), okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na
podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących, opie-
kujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych
oraz okresy niewykonywania pracy - spowodowanych opieką nad dzieckiem były
okresami nieskładkowymi. W okresie korzystania z urlopów wychowawczych wnio-
skodawczyni nie była zatem objęta ubezpieczeniem społecznym i nie odprowadzała
składek do funduszu ubezpieczeń, a tym samym brak jest możliwości uznania ich za
okresy podlegania ubezpieczeniu społecznemu w myśl art. 29 ust. 3 ustawy emery-
talnej. Bez uwzględnienia okresów urlopów wychowawczych staż pracowniczy skar-
żącej nie sięga zaś 30 lat, wobec czego prawidłowo Sąd odwoławczy stwierdził, iż
nie spełniła ona warunku z art. 29 ust. 3 ustawy emerytalnej uprawniającego do
wcześniejszej emerytury.
Skarga kasacyjna nie ma więc usprawiedliwionych podstaw, w związku z
czym Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c. i art. 108 § 1 k.p.c. oraz § 19
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat
za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaco-
nej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) orzekł jak
w sentencji.
========================================