Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 4 marca 2009 r.
II PK 209/08
Roszczenie związku zawodowego o przekazanie należnych środków na
zakładowy fundusz świadczeń socjalnych (art. 8 ust. 3 w związku z art. 6 ust. 2
ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych,
jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) obejmuje żądanie utwo-
rzenia tego funduszu (art. 5 ust. 1 tej ustawy).
Przewodniczący SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca),
Sędziowie SN: Beata Gudowska, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 marca
2009 r. sprawy z powództwa Samorządnego Niezależnego Związku Zawodowego
Pracowników SPP w J.L. przeciwko S.-P.-P. Sp. z o.o. w J.L. o utworzenie zakłado-
wego funduszu świadczeń socjalnych i przekazanie środków na zakładowy fundusz
świadczeń socjalnych, na skutek skargi kasacyjnej strony powodowej od postano-
wienia Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 7 lutego 2008 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgo-
wemu we Wrocławiu do rozpoznania z uwzględnieniem kosztów postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 20 listopada 2007 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Oławie na-
kazał „S.-P.-P." Spółce z o.o. w J.L. utworzenie zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych i przekazanie środków pieniężnych na ten fundusz w terminach i kwotach
wskazanych w art. 5 i 6 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.).
Na podstawie bezspornego między stronami stanu faktycznego Sąd Rejonowy
uznał, że tworzenie funduszu świadczeń socjalnych w zakładzie pracy zatrudniają-
cym ponad 20 pracowników nie należy do swobodnej oceny pracodawcy, lecz jest
2
obligatoryjne. Skoro pracodawca zaniechał wypełnienia tego obowiązku, to Samo-
rządnemu Niezależnemu Związkowi Zawodowemu Pracowników „SPP” w J.L. służyło
- na podstawie art. 3 ust. 1 i art. 8 ust. 3 powołanej wyżej ustawy - roszczenie o na-
kazanie utworzenia funduszu świadczeń socjalnych oraz dokonanie stosownego od-
pisu.
Postanowieniem z dnia 7 lutego 2008 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych we Wrocławiu uchylił powyższy wyrok i odrzucił pozew, uznając
dokonaną przez Sąd pierwszej instancji wykładnię art. 3 ust. 1 ustawy o zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych za wadliwą. Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z
tym przepisem, fundusz tworzą pracodawcy zatrudniający według stanu na dzień 1
stycznia danego roku co najmniej 20 pracowników w przeliczeniu na etaty. Wobec
pracodawcy, który nie wykonuje przepisów ustawy lub podejmuje działania z nią nie-
zgodne, ustawodawca wprowadził w art. 12a sankcje w postaci zagrożenia karą
grzywny. Wykładnia art. 3 ust. 1 oraz art. 12a wskazuje jednoznacznie, że utworze-
nie zakładowego funduszu świadczeń socjalnych jest ustawowym obowiązkiem pra-
codawcy w razie spełnienia określonych przesłanek, niewywiązanie się z którego
grozi odpowiedzialność karną. Przepisy nie przewidują drogi sądowej w sprawie o
nakazanie utworzenia zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, a tym samym
brak jest podstaw prawnych do dochodzenia takiego roszczenia w postępowaniu
przed sądem powszechnym. W ocenie Sądu drugiej instancji, przyjęcie przez Sąd
Rejonowy art. 8 ust. 3 ustawy z 4 marca 1994 r. jako podstawy orzeczenia o nakaza-
niu stronie pozwanej przekazania środków pieniężnych na fundusz było wadliwe,
gdyż bezsporne jest w sprawie, że w pozwanej Spółce fundusz świadczeń socjalnych
nie został utworzony. Przepis ten znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy taki fundusz
istnieje. Chodzi w nim bowiem o sytuację niewłaściwego wydatkowania środków w
ramach funduszu lub wydatkowania środków należnych funduszowi na inny cel. W
takiej sytuacji istnieje możliwość wystąpienia przez związki zawodowe do sądu o
zwrot wydatków funduszowi lub przekazanie należnych środków na fundusz. Prawo
takie przysługuje organizacji związkowej wówczas, gdy pracodawca, u którego utwo-
rzony został fundusz socjalny, wydatkuje zgromadzone na nim środki w sposób wa-
dliwy albo dysponuje środkami zakładowego funduszu świadczeń socjalnych na cele
odmienne od przepisanych. W sytuacji, w której zakładowy fundusz świadczeń so-
cjalnych nie został u pracodawcy utworzony, nie może on zarządzać jego środkami
lub bezprawnie dysponować środkami na niego przeznaczonymi.
3
W skardze kasacyjnej od powyższego postanowienia strona powodowa za-
rzuciła naruszenie prawa materialnego, a to art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym fun-
duszu świadczeń socjalnych, poprzez jego błędną wykładnię prowadzącą do konklu-
zji, że ma on zastosowanie jedynie w sytuacji, gdy zakładowy fundusz świadczeń
socjalnych jest już utworzony w danym zakładzie pracy oraz art. 3 ust. 1 w związku z
art. 12a ustawy, poprzez jego błędną wykładnię i uznanie, iż nie może on stanowić
podstawy powództwa o ukształtowanie prawa, to jest powództwa o nakazanie utwo-
rzenia zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, w sytuacji, gdy pracodawca
spełnia ustawowe przesłanki obligujące go do utworzenia takiego funduszu.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpo-
znania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że art. 3 ust. 1 ustawy stanowi
wystarczającą podstawę do skutecznego wniesienia powództwa o ukształtowanie
prawa - nakazanie pracodawcy utworzenia zakładowego funduszu świadczeń socjal-
nych. Wykładnia tego przepisu w związku z art. 12a ustawy nie może prowadzić do
konkluzji, iż skoro ustawodawca wprowadził sankcję karną za nieutworzenie fundu-
szu świadczeń socjalnych, to brak jest drogi sądowej dla dochodzenia nakazania
utworzenia takiego funduszu. Sankcji karnej podlega przy tym nie tylko pracodawca,
który nie wykonuje przepisów ustawy (np. nie tworzy funduszu), ale również ten,
który podejmuje działania niezgodne z jej przepisami (np. wydatkuje środki funduszu
niezgodnie z ustawą). Prawidłowa wykładnia art. 3 ust. 1 ustawy powinna być doko-
nywana przy uwzględnieniu jej pozostałych przepisów, w szczególności art. 8 ust. 3,
który daje związkom zawodowym uprawnienie do wystąpienia z roszczeniem o zwrot
funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy oraz o przeka-
zanie środków na fundusz. Drugie z tych roszczeń nie może być interpretowane w
sposób zawężający i odnoszone tylko do przypadku nieprzekazania środków na już
istniejący fundusz. Skoro bowiem ustawodawca przyznał związkom zawodowym,
jako partnerowi społecznemu pracodawcy, który bierze udział w gospodarowaniu
środkami funduszu i może nawet wyrazić zgodę na jego nieutworzenie, uprawnienie
procesowe w postaci możliwości wystąpienia na drogę sądową przeciwko pracodaw-
cy, który niewłaściwie dysponuje środkami funduszu lub ich nie przekazuje we wła-
ściwych terminach, to tym bardziej ochrona ta rozciąga się na sytuacje, w których
4
pomimo ustawowego obowiązku pracodawca nie tworzy funduszu i nie przekazuje
na niego środków pieniężnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest zasadna, gdyż pogląd Sądu drugiej instancji o niedo-
puszczalności drogi sądowej w sprawie o utworzenie zakładowego funduszu świad-
czeń socjalnych nie może być uznany za prawidłowy. Stanowisko takie byłoby uza-
sadnione tylko wtedy, gdyby zgłoszone roszczenie nie dotyczyło sprawy ze stosun-
ków z zakresu prawa cywilnego oraz prawa pracy lub sprawy przekazanej na drogę
postępowania przed sądem powszechnym mocą przepisu szczególnego (art. 1
k.p.c.), albo gdyby rozpoznanie sprawy należało do właściwości sądu szczególnego
(art. 2 § 1 k.p.c.) lub innego organu (art. 2 § 3 k.p.c.). Żadnej z tych przesłanek Sąd
drugiej instancji nie formułuje, a jedynie stwierdza, że skoro przepisy ustawy o zakła-
dowym funduszu świadczeń socjalnych przewidują drogę przed sądem pracy tylko w
sprawach o zwrot funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami
ustawy lub o przekazanie należnych środków na fundusz (art. 8 ust. 3), a nie przewi-
dują takiej drogi w sprawie o nakazanie pracodawcy utworzenia funduszu świadczeń
socjalnych, to tym samym brak jest podstaw prawnych do dochodzenia takiego rosz-
czenia w postępowaniu przed sądem powszechnym. Tymczasem sam brak material-
noprawnej podstawy roszczenia nie jest równoznaczny z wyłączeniem drogi sądo-
wej, stanowiącym przesłankę odrzucenia pozwu z mocy art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c., ale
może oznaczać tyle, że takie roszczenie nie przysługuje. Wyłączenia takiego nie
można również wyprowadzać z art. 12a ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych. Określa on jedynie sankcję karną wobec pracodawcy za niewykonywanie
przepisów ustawy albo podejmowanie działań niezgodnych z tymi przepisami i nie
może być w żadnym razie traktowany jako przepis wyłączający drogę sądową do
dochodzenia roszczeń.
Pomijając charakter przysługujących związkowi zawodowemu roszczeń okre-
ślonych w art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (cywil-
ny, pracowniczy, publicznoprawny), należy stwierdzić, że nie budzi wątpliwości, iż
sprawy o te roszczenia są sprawami z zakresu prawa pracy, przekazanymi do postę-
powania odrębnego w sprawach pracowniczych odrębnym przepisem rangi ustawo-
wej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 sierpnia 2005 r., I PK 12/05, OSNP
2006 nr 11-12, poz. 182). Pozostaje zatem do rozstrzygnięcia kwestia czy skiero-
5
wane przeciwko pracodawcy roszczenie związku zawodowego o utworzenie zakła-
dowego funduszu świadczeń socjalnych istotnie - jak zdaje się przyjmować Sąd dru-
giej instancji - nie jest objęte określonym w art. 8 ust. 3 ustawy roszczeniem o prze-
kazanie należnych środków na fundusz. Odpowiedź na tak postawione pytanie wy-
maga analizy przepisów wskazanego aktu normatywnego.
Przepis art. 3 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych
nakłada na pracodawcę, zatrudniającego według stanu na dzień 1 stycznia danego
roku co najmniej 20 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty, obowiązek utworze-
nia funduszu świadczeń socjalnych. W myśl art. 5 ust. 1 ustawy, fundusz ten tworzy
się z corocznego odpisu podstawowego, naliczanego w stosunku do przeciętnej
liczby zatrudnionych według zasad określonych w dalszych ustępach tego artykułu.
Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy, równowartość dokonanych odpisów na dany rok ka-
lendarzowy pracodawca przekazuje na rachunek bankowy funduszu w terminie do
30 września tego roku. Stosownie do art. 10 ustawy z 4 marca 1994 r., środkami fun-
duszu administruje pracodawca. W uzasadnieniu wyroku z dnia 20 sierpnia 2001 r., I
PKN 579/00 (OSNP 2003 nr 14, poz. 331) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w kom-
petencji tej mieszczą się obciążające pracodawcę obowiązki, po pierwsze - przeka-
zania na rachunek bankowy funduszu równowartości naliczonych odpisów oraz po
drugie - gospodarowania funduszem zgodnie z przepisami ustawy. Jak z powyż-
szych regulacji wynika, zakładowy fundusz świadczeń socjalnych tworzy się ze środ-
ków należących do pracodawcy poprzez dokonanie stosownych odpisów, które pod-
legają przekazaniu na rachunek bankowy funduszu. Inaczej rzecz ujmując, utworze-
nie zakładowego funduszu świadczeń socjalnych to nic innego jak dokonanie przez
pracodawcę czynności technicznej sprowadzającej się do naliczenia stosownych
odpisów. Przepis art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych
przyznał związkom zawodowym prawo pozwania pracodawcy do sądu pracy o prze-
kazanie należnych środków na fundusz (technicznie - na rachunek bankowy fundu-
szu). Oznacza to w istocie uprawnienie procesowe do sądowego dochodzenia od
pracodawcy dokonania odpisu na fundusz zgodnie z przepisami ustawy, a tym sa-
mym do jego utworzenia (por. także uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia
13 kwietnia 1999 r., I PKN 663/98, OSNAPiUS 2000 nr 14, poz. 534). Prowadzi to do
wniosku, że wynikające z art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych roszczenie związku zawodowego o przekazanie należnych środków na
rachunek funduszu (art. 6 ust. 2 ustawy) przez pracodawcę, który obowiązku tego nie
6
wypełnił mimo istnienia przesłanek określonych w art. 3 ust. 1 ustawy, obejmuje żą-
danie utworzenia funduszu (art. 5 ust. 1 ustawy).
Z powyższych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 1
k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzeczono jak w sentencji postanowienia.
========================================