Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 532/08
POSTANOWIENIE
Dnia 13 marca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z wniosku M.M.
przy uczestnictwie B.B. i B.B.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 marca 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania B.B.
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 16 czerwca 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji dokonał w dniu 23 stycznia 2007 r. wpisu hipoteki
przymusowej na rzecz M.M., na udziale dłużnika B.B. w ½ części w nieruchomości.
Powyższe orzeczenie będące wpisem zaskarżyła apelacją uczestniczka
postępowania B.B., domagając się wykreślenia wpisu. Zarzuciła, że wcześniej
nabyła własność całej nieruchomości na skutek podziału majątku wspólnego, a w
momencie dokonywania tego podziału nieruchomość była wolna od jakichkolwiek
praw osób trzecich.
Sąd drugiej instancji oddalił apelację, ustalając, że uczestnicy postępowania
zawarli umowę o podział majątku wspólnego w dniu 4 października 2006 r., a Sąd
pierwszej instancji dokonał wpisu hipoteki w dniu 23 stycznia 2007 r. na podstawie
wniosku o wpis z dnia 20 lutego 2006 r. oraz wymienionych w uzasadnieniu
postanowienia tytułów wykonawczych.
W ocenie Sądu odwoławczego wniosek o wpis hipoteki prawidłowo
rozpoznany został w pierwszej kolejności, ponieważ został on zarejestrowany
w dniu 20 lutego 2006 r., a wniosek o wpis zmiany właściciela został złożony
dopiero w dniu 9 października 2006 r., a więc po dokonanym w dniu 4 października
2006 r. przeniesieniu ½ udziału we własności nieruchomości z B.B. na B.B.
Powołując się na judykaturę Sąd Okręgowy stwierdził, że jedynie w przypadku, gdy
wniosek o wpis hipoteki złożony został po zawarciu przez właściciela umowy
przenoszącej własność to wniosek taki nie może zostać uwzględniony. Sąd ten
uznał zarazem, że sytuacja taka nie występuje w niniejszej sprawie, ponieważ
wniosek o wpis hipoteki został złożony już w dniu 20 lutego 2006 r., a umowa o
podział majątku uczestników postępowania została zawarta dopiero w dniu 4
października 2006 r.
Uwzględniając, że wpis ma moc wsteczną od chwili złożenia wniosku o jego
dokonanie, to wpis hipoteki przymusowej w dniu 23 stycznia 2007 r. jest więc
skuteczny od dnia 20 lutego 2006 r. i tym samym oddziaływa na sferę praw
3
apelującej, która stała się właścicielką obciążonego hipoteką udziału dopiero w dniu
4 października 2006 r.
Skarga kasacyjna uczestniczki postępowania, zaskarżającej postanowienie
Sądu drugiej instancji w całości, oparta została na obu podstawach kasacyjnych.
W ramach pierwszej zarzucono naruszenie art. 109 ust. 1 u.k.w.h. poprzez
dokonanie wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości, która w dniu rozpoznania
wniosku nie była już nieruchomością dłużnika. Zarzut naruszenia art. 29 u.k.w.h.
uzasadniono przyjęciem, że data złożenia uwzględnionego następnie wniosku
o wpis hipoteki przymusowej i jej wpisania jest datą powstania tego prawa. Z kolei
naruszenie art. 155 § 1 k.c. uzasadniono błędnym pośrednio przyjęciem, że
rozporządzenie nieruchomością następuje dopiero z chwilą dokonania wpisu
zmiany właściciela w księdze wieczystej.
Zarzuty sformułowane w ramach drugiej podstawy kasacyjnej obejmują
naruszenie art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. art. 233 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 316 § 1 k.p.c. i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz w zw. z art. 6266
k.p.c., art. 6268
§ 1 k.p.c. i art. 6269
k.p.c. Skarżąca uzasadnia zarzuty ich naruszenia wadliwym
uznaniem Sądu, że zmiana właściciela nieruchomości dokonana przed wydaniem
postanowienia o wpisie hipoteki nie rodzi skutku w postaci odmowy dokonania
wpisu. Nadto skarżąca kwestionuje wadliwość ustalenia, że wniosek o wpis hipoteki
został złożony w dniu 20 lutego 2006 r. w sytuacji, gdy został on oddalony
postanowieniem Sądu z dnia 13 października 2006 r., a wnioskodawca złożył
ponowny wniosek w dniu 27 października 2006 r., a więc już po zawarciu przez
uczestników postępowania umowy o podział majątku wspólnego i po złożeniu przez
uczestniczkę wniosku o wpisanie jej jako właścicielki nieruchomości.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Ł., akcentując
w uzasadnieniu skargi kasacyjnej stanowisko, że po oddaleniu wniosku o wpis
w jego pierwotnym brzmieniu, dokonana przez wnioskodawcę w dniu
27 października 2006 r. korekta żądania powinna zostać potraktowana jako
kolejny, nowy wniosek o wpis. Nadto skarżąca wywodzi, że w dniu zawarcia umowy
o podział majątku stała się ona właścicielką całej nieruchomości, ponieważ umowa
4
przenosząca własność nieruchomości jest umową konsensualną i wywiera skutki
niezależnie od wpisu nowego właściciela do księgi wieczystej, gdyż jedynie wpis
hipoteki ma charakter konstytutywny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie wobec braku w niej
uzasadnionych podstaw.
Wbrew stanowisku skarżącej, Sąd drugiej instancji nie dopuścił się
naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. ponieważ nie wyraził
przypisywanego mu przez skarżącą – na uzasadnienie tego zarzutu – poglądu, że
zmiana właściciela nieruchomości dokonana przed wydaniem postanowienia
o wpisie hipoteki nie rodzi skutku w postaci dokonania wpisu. Sąd odwoławczy
oceniał bowiem sekwencję czasową zgoła innych zdarzeń, a mianowicie datę
złożenia wniosku o wpis hipoteki przymusowej (a nie wydania postanowienia
o wpisie) i datę dokonania czynności prawnej skutkującej zmianą właściciela
nieruchomości.
Również pozostałe przepisy prawa procesowego, wskazane w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej, nie zostały naruszone przez Sąd odwoławczy. Wbrew
stanowisku skarżącej, wniosek o wpis hipoteki przymusowej nie został oddalony
postanowieniem Sądu pierwszej instancji. Oddalenia wniosku dokonał
postanowieniem z dnia 13 października 2006 r.) referendarz sądowy, natomiast
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 23 stycznia 2007 r. uwzględnił skargę
wnioskodawcy na postanowienie referendarza sądowego i dokonał wpisu hipoteki
przymusowej na podstawie wniosku z dnia 20 lutego 2006 r. Sprecyzowanie tego
wniosku, dokonane w skardze na postanowienie referendarza sądowego, było więc
możliwe i dopuszczalne, ponieważ orzeczeniem Sądu pierwszej instancji w
postępowaniu wieczystoksięgowym był dopiero wpis dokonany przez ten Sąd w
dniu 23 stycznia 2007 r. W okresie poprzedzającym wydanie tego orzeczenia
wnioskodawca uprawniony był zatem do sprecyzowania pierwotnego brzmienia
wniosku o wpis hipoteki przymusowej złożonego w dniu 20 lutego 2006 r., i z
uprawnienia tego skutecznie skorzystał. Chybione jest więc stanowisko skarżącej
jakoby wnioskodawca dokonał sprecyzowania wniosku oddalonego wcześniej przez
5
Sąd pierwszej instancji, skoro do jego sprecyzowania doszło już w skardze na
postanowienie referendarza sądowego, rozpoznanej i uwzględnionej następnie
przez Sąd Rejonowy.
Ponieważ zarzuty mieszczące się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej
okazały się bezzasadne, przeto oceny zasadności zarzutów sformułowanych
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej należało dokonać z uwzględnieniem
stanu faktycznego będącego podstawą orzekania dla Sądu drugiej instancji.
Bezzasadny okazał się zarzut błędnej wykładni art. 155 § 1 k.c., ponieważ
Sąd odwoławczy – nawet pośrednio – nie wyraził przypisywanego mu w skardze
kasacyjnej poglądu jakoby rozporządzenie nieruchomością następowało dopiero
z chwilą dokonania wpisu zmiany właściciela w księdze wieczystej.
Decydujące znaczenie dla oceny zarzutów naruszenia art. 109 ust. 1 u.k.w.h.
i art. 29 u.k.w.h. ma więc przede wszystkim odpowiedź na pytanie, czy w świetle
tych przepisów dopuszczalne jest wpisanie do księgi wieczystej hipoteki
przymusowej, gdy dłużnik zbył nieruchomość, której obciążenia domaga się
wierzyciel – wnioskodawca, dokonując tego zbycia już po złożeniu przez
wierzyciela wniosku o wpis hipoteki.
W tej kwestii zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego
prezentowane są dwa przeciwstawne stanowiska. W uchwale z dnia 9 marca
1995 r., sygn. akt III CZP 149/94 (Mon. Prawn. 1995, nr 11, s. 336), oraz
w orzeczeniach z dnia 16 maja 1997 r., sygn. akt III CKU 66/97 (niepubl.), z dnia
20 marca 1998 r., sygn. akt 541/97 (niepubl.), z dnia 13 grudnia 2001 r., sygn. akt
IV CKN 369/01 (niepubl.), z dnia 21 stycznia 2004 r., sygn. akt CK 346/02
(niepubl.), i z dnia 23 stycznia 2004 r., sygn. akt III CK 245/02 (OSP 2005/1/3),
Sąd Najwyższy stwierdził, że wniosek o wpis hipoteki przymusowej nie może być
uwzględniony, gdy w chwili wpisu dłużnik nie jest już właścicielem nieruchomości,
którą zbył po złożeniu wniosku o wpis hipoteki. Stanowisko to zostało uzasadnione
treścią art. 109 u.k.w.h., zgodnie z którym hipotekę ustanawia się na
nieruchomościach dłużnika, oraz art. 6268
§ 2 k.p.c., z którego wywiedziono
obowiązek sądu kontrolowania, czy wpis hipoteki następuje przeciwko takiemu
właścicielowi nieruchomości. który jest dłużnikiem wnioskodawcy. W orzeczeniach
6
tych Sąd Najwyższy powołał się także na art. 316 § 1 w zw. z 13 § k.p.c., w myśl
których sąd dokonuje wpisu na podstawie stanu faktycznego i prawnego z chwili
orzekania, a zatem zbycie prawa, od którego uzależnione jest wpisanie innego
prawa, nie może być pominięte także wtedy, gdy nastąpiło po złożeniu wniosku
o wpis hipoteki. Stwierdził też, że art. 29 u.k.w.h. nadaje retroaktywną skuteczność
wpisowi dopiero po jego dokonaniu.
Odmienny pogląd wyraził Sąd Najwyższy między innymi w orzeczeniach
z dnia 12 czerwca 2008 r., sygn. akt III CSK 54/08, z dnia 23 października 1996 r.
sygn. akt l CKU 13/96, z dnia 24 września 2004 r., sygn. akt I CK 365/04 (niepubl.),
oraz w uchwale z dnia 29 kwietnia 2008 r., sygn. akt III CZP 17/08 (niepubl.),
w których stwierdził, że przeniesienie prawa własności nieruchomości i dokonanie
w księdze wieczystej wpisu na rzecz nabywcy nie stanowi przeszkody do wpisu
hipoteki przymusowej na podstawle złożonego wcześniej wniosku o jej wpis.
Stanowisko to podziela Sąd Najwyższy w obecnym składzie.
Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 29 kwietnia
2008 r. i w uzasadnieniu postanowienia z dnia 12 czerwca 2008 r. problem
dopuszczalności wpisu hipoteki w takich okolicznościach powstaje w wyniku
niezachowania przez sąd wieczystoksięgowy zasady kolejności rozpoznawania
wniosków o wpis według daty wpływu, czego skutkiem, przy przyjęciu pierwszego
stanowiska, jest pozbawienie treści normatywnej przepisów o hipotecznym
zabezpieczeniu wierzytelności, a w konsekwencji pozbawienie wierzyciela
możliwości zaspokojenia oraz postawienie niesolidnego dłużnika i nabywcy
nieruchomości, mimo wzmianki o wniosku o wpis hipoteki, w bezpodstawnie
korzystniejszej sytuacji, co nie może być społecznie aprobowane. Podzielić także
należy stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone we wskazanych wyżej
orzeczeniach, że choć z przepisów regulujących postępowanie wieczystoksięgowe
nie wynika wprost ustawowy obowiązek rozpoznawania przez sąd kolizyjnych
wniosków o wpis według kolejności ich wpływu, jednak taką zasadę rozpoznawania
wniosków można wywieść z art. 6266
§ 1 i art. 6267
§ 1 k.p.c., a także z wyrażonej
w art. 3 Konstytucji zasady równości wobec prawa. Naruszenie zasady
rozpoznawania wniosków w kolejności wpływu może prowadzić do pozbawienia
jakiegokolwiek znaczenia prawnego wniosku, który wpłynął wcześniej i nie został
7
przez Sąd załatwiony przed wnioskiem złożonym później, co nie może pozostawać
bez wpływu na wykładnię wskazanych wyżej przepisów. Postępowanie
wieczystoksięgowe ukierunkowane jest na zapewnienie księgom wieczystym
prawdziwości wpisów dla bezpieczeństwa obrotu. Między innymi dlatego należy
niezwłocznie po wpłynięciu wniosku o wpis dokonać w księdze wieczystej wzmianki
o wniosku, która wyłącza rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych, a tym
samym dobrą wiarę nabywcy, który nie może wówczas zasłaniać się
nieznajomością wniosku o wpis i musi liczyć się z tym, że stan prawny
nieruchomości może ulec zmianie. Przyjęcie w takiej sytuacji dopuszczalności
dokonania wpisu hipoteki nie narusza więc uzasadnionych praw nabywcy ani
bezpieczeństwa obrotu.
Zgodzić się również należy ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym
w uzasadnieniu uchwały z dnia 29 kwietnia 2008 r., że w postępowaniu
wieczystoksięgowym ma zastosowanie art. 192 pkt 3 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c., bowiem przepisy o tym postępowaniu nie zawierają regulacji szczególnej
w tym przedmiocie. Przepis art. 192 pkt 3 k.p.c. chroni drugą stronę przed
skutkami zbycia w toku procesu nieruchomości, o którą toczy się spór, co dotyczy
także spraw o ukształtowanie prawa wobec tej nieruchomości. Zbycie
nieruchomości po złożeniu wniosku o obciążenie jej hipoteka przymusową, a więc
w toku sprawy o ukształtowanie ograniczonego prawa rzeczowego na tej
nieruchomości, i po uczynieniu w księdze wieczystej wzmianki o wniosku nie ma
zatem wpływu na dalszy bieg sprawy o wpis hipoteki i nie uzasadnia odmowy
wpisu, który odniesie skutek wobec nabywcy.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji postanowienia na
podstawie art. 39814
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.