Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 marca 2009 r.
I PZP 8/08
Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera (sprawozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 marca 2009 r. sprawy
z powództwa Ewy J. przeciwko Fabryce Wyrobów Runowych „B.” SAj w W. o od-
szkodowanie, odprawę pieniężną i ekwiwalent za pranie odzieży roboczej, na skutek
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 22 grudnia 2008 r. [...]
„Czy rozpoznanie sprawy, w której powódka zgłosiła cztery żądania, przez sąd
w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (art. 47 § 2 pkt 2 ppkt a k.p.c.), w sy-
tuacji gdy trzy roszczenia podlegają rozpoznaniu w składzie jednego sędziego (art.
47 § 1 k.p.c.), skutkuje powstaniem nieważności postępowania w tej części (art. 379
pkt 4 k.p.c.) ?”
p o d j ą ł uchwałę:
W sprawie z zakresu prawa pracy w pierwszej instancji sąd w składzie
jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 1 pkt 1
lit. a k.p.c.) może rozpoznać kilka roszczeń łącznie dochodzonych przez powo-
da w jednym postępowaniu (art. 191 i 193 § 1 k.p.c.), jeżeli wśród nich znajduje
się choćby jedno, którego rozpoznanie powinno nastąpić w takim składzie.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
ujawniło się w następującym stanie sprawy. Powódka Ewa J. po ostatecznym spre-
cyzowaniu żądania domagała się zasądzenia na swoją rzecz od strony pozwanej
Fabryki Wyrobów Runowych „B.” SA w W. kwot: 6.812,40 zł tytułem odszkodowania
za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę, 6.812,40 zł jako odprawy pie-
2
niężnej z tytułu rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę z przyczyn niedoty-
czących pracownika na podstawie ustawy z dnia 13 grudnia 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczą-
cych pracowników, 4.541,60 zł tytułem odszkodowania (odprawy) przysługującego
na podstawie obowiązującego u pozwanego pracodawcy pakietu socjalnego w
związku z naruszeniem przez pracodawcę gwarancji zatrudnienia oraz 86 zł tytułem
ekwiwalentu za pranie odzieży. Pozew został wniesiony 2 kwietnia 2008 r.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Białymstoku rozpoznał sprawę i wydał wyrok
uwzględniający powództwo w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego
oraz dwóch ławników. Sąd Rejonowy rozważał kwestię właściwego składu sądu, w
wyniku czego stwierdził, że roszczenie o odszkodowanie z tytułu niezgodnego z pra-
wem rozwiązania stosunku pracy podlega rozpoznaniu przez sąd w składzie jednego
sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników (art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.),
natomiast trzy pozostałe roszczenia zgłoszone przez powódkę - o odprawę pieniężną
z tytułu rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę z przyczyn niedotyczących
pracownika, o odszkodowanie (odprawę) z pakietu socjalnego gwarantującego pra-
cownikom zatrudnienie oraz o ekwiwalent za pranie odzieży - podlegają rozpoznaniu
przez sąd w składzie jednego sędziego (art. 47 § 1 k.p.c.). Sąd Rejonowy uznał jed-
nak, że wszystkie roszczenia dochodzone przez powódkę mogły zostać rozpoznane
łącznie (w tej samej sprawie) przez sąd w składzie jednego sędziego jako przewod-
niczącego oraz dwóch ławników, ponieważ łączne rozpoznanie wszystkich roszczeń
było uzasadnione ze względu na zasadę ekonomiki procesowej (art. 6 k.p.c.).
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniosła strona pozwana, zarzucając
zaskarżonemu wyrokowi: 1) nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.) w na-
stępstwie rozpoznania części roszczeń powódki - o odprawy pieniężne i o ekwiwalent
za pranie odzieży roboczej - przez sąd w niewłaściwym składzie (z udziałem ławni-
ków), 2) sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z zebranym materiałem dowodowym.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku, rozpo-
znając apelację strony pozwanej, powziął poważną wątpliwość co do interpretacji art.
47 k.p.c., wyrażoną w treści przedstawionego Sądowi Najwyższemu - na podstawie
art. 390 § 1 k.p.c. - pytania prawnego sprowadzającego się do tego, czy rozpoznanie
sprawy z zakresu prawa pracy, w której powód zgłosił cztery roszczenia, przez sąd w
składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników (art. 47 § 2
pkt 1 lit. a k.p.c.), w sytuacji gdy trzy roszczenia spośród czterech podlegają rozpo-
3
znaniu w składzie jednego sędziego (art. 47 § 1 k.p.c.), powoduje nieważność postę-
powania w tej części (art. 379 pkt 4 k.p.c.), czyli w odniesieniu do trzech roszczeń
rozpoznanych w składzie niezgodnym z ustawą.
Sąd Okręgowy, jak wynika z uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, powziął w istocie
wątpliwość, czy dopuszczalne jest dochodzenie przeciwko pozwanemu pracodawcy
w jednym postępowaniu kilku roszczeń z zakresu prawa pracy (czyli zastosowanie
przedmiotowej kumulacji roszczeń), gdy rozpoznanie poszczególnych roszczeń po-
winno nastąpić - według art. 47 § 1 i 2 k.p.c. - przez sąd w różnym składzie: bądź w
składzie jednego sędziego, bądź w składzie jednego sędziego jako przewodniczące-
go i dwóch ławników, a w konsekwencji, czy rozpoznanie wszystkich połączonych
roszczeń powinno nastąpić w jednym postępowaniu przez sąd w składzie jednego
sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników, czy też roszczenia, które powin-
ny być rozpoznane w składzie jednego sędziego, należy wyłączyć ze sprawy rozpo-
znawanej przez sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch
ławników do odrębnego rozpoznania i rozpoznać jako sprawę odrębną. Jeżeli ku-
mulacja przedmiotowa roszczeń występująca w rozpoznawanej sprawie byłaby nie-
dopuszczalna (ze względu na różny skład sądu), to rozpoznanie przez sąd w skła-
dzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników roszczeń powódki o
odprawę pieniężną z tytułu rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy z
przyczyn niedotyczących pracownika, o odszkodowanie (odprawę) z pakietu
socjalnego obejmującego gwarancje zatrudnienia pracowników oraz o ekwiwalent za
pranie odzieży roboczej, które - w razie odrębnego ich dochodzenia - powinien
rozpoznać sąd w składzie jednego sędziego, stanowiłoby naruszenie przepisów o
składzie sądu prowadzące do nieważności postępowania. Zgodnie bowiem z art. 379
pkt 4 k.p.c. w sytuacji, gdy skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami
prawa, zachodzi nieważność postępowania. W rozpoznawanej sprawie apelacja
pozwanego pracodawcy została oparta na zarzucie nieważności postępowania, ale
nawet gdyby pozwany nie podniósł kwestii składu sądu niezgodnego z ustawą, Sąd
drugiej instancji miałby obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu nieważność
postępowania (art. 378 § 1 k.p.c.). Sąd Okręgowy powołał się na uchwałę Sądu
Najwyższego z 18 grudnia 1968 r., III CZP 119/68 (OSNPC 1969 nr 4, poz. 23, OSP
1970 nr 1, poz. 4 z glosą W. Berutowicza), zgodnie z którą nieważność
4
postępowania zachodzi w każdym wypadku, gdy skład sądu orzekającego był
sprzeczny z przepisami prawa.
Sąd Okręgowy zwrócił też uwagę na rozbieżną praktykę orzeczniczą w
sądach powszechnych - występująca nie tylko w ramach tego samego sądu, ale
nawet tego samego wydziału. W zależności od poglądów składu orzekającego
roszczenia, podlegające rozpoznaniu w różnych składach (jednego sędziego - art. 47
§ 1 k.p.c. lub jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników - art. 47 §
2 pkt 1 lit. a k.p.c.) są albo rozpoznawane łącznie w tej samej sprawie (w składzie
ławniczym), albo rozdzielane do dwóch osobnych postępowań.
Wreszcie Sąd Okręgowy przedstawił próbę pogodzenia dwóch przeciwstaw-
nych poglądów. Z jednej strony podkreślił znaczenie zasady koncentracji materiału
dowodowego (art. 6 k.p.c.), z której wynika, że sąd powinien dążyć do wyjaśnienia i
rozstrzygnięcia sprawy w możliwie najkrótszym terminie. Wyłączenie części roszczeń
i części materiału dowodowego do innego postępowania byłoby zaprzeczeniem tej
zasady. Dokumentacja procesowa znajdowałaby się w różnych sprawach, a świad-
kowie musieliby być przesłuchami dwukrotnie w różnych terminach, niejednokrotnie
na te same okoliczności, co wiązałoby się dla nich z uciążliwością, podobnie jak dla
stron i ich pełnomocników. Rozdzielenie i osobne rozpoznanie roszczeń wiązałoby
się również z większymi kosztami postępowania. Nie można też wykluczyć rozbież-
ności w orzecznictwie, gdyby rozdzielone roszczenia miały rozpoznać różne składy
sądu. Z drugiej strony Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na to, że chociaż treść art. 47
k.p.c. pozornie jest jednoznaczna i nie nastręcza trudności interpretacyjnych, ponie-
waż przepis ten w jasny sposób określa skład sądu dla poszczególnych rodzajów
spraw, to w przypadku połączenia w jednym pozwie kilku różnych roszczeń podle-
gających rozpoznaniu przez sąd w różnym składzie pojawia się kwestia wyboru od-
powiedniego do ich rozpoznania składu sądu. O ile można przyjąć, że do nieważno-
ści postępowania dochodzi w przypadku rozpoznania sprawy przez skład „niepełny”
(np. rozpoznania przez sąd w składzie jednego sędziego sprawy, którą powinien roz-
poznać sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników),
o tyle rozpoznanie sprawy przez skład „poszerzony” o ławników (np. rozpoznanie
przez sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników
sprawy, którą powinien rozpoznać sąd w składzie jednego sędziego) nie może
zostać zakwalifikowane jednoznacznie jako rozpoznanie sprawy przez skład sądu
niezgodny z przepisami prawa.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne dotyczące składu sądu rozpoznającego w pierwszej in-
stancji sprawę z zakresu prawa pracy w przypadku połączenia przez powoda rosz-
czeń podlegających rozpoznaniu w różnym składzie rozstrzygnął już Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 4 lutego 2009 r., II PZP 14/08. W sprawie, w której podjęto tę
uchwałę - w związku z pytaniem prawnym Sądu Okręgowego, czy w świetle art. 47 §
2 pkt 1 lit. a k.p.c. w sprawach z zakresu prawa pracy w pierwszej instancji sąd w
składzie jednego sędziego i dwóch ławników jest właściwy do rozpoznania oprócz
roszczeń wymienionych wprost w treści tego przepisu jedynie roszczeń bezpośrednio
z nich wywodzonych, czy też jest uprawniony do rozpoznania także innych roszczeń
ze stosunku pracy dochodzonych w jednym pozwie - Sąd Najwyższy udzielił odpo-
wiedzi, zgodnie z którą w przypadku, gdy wśród roszczeń z zakresu prawa pracy do-
chodzonych w jednym postępowaniu (art. 191 i 193 § 1 k.p.c.) znajduje się roszcze-
nie, do rozpoznania którego w pierwszej instancji właściwy jest sąd w składzie jedne-
go sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.),
sąd w takim samym składzie właściwy jest także do rozpoznania pozostałych rosz-
czeń.
Podzielając zarówno samą tezę uchwały, jak i przedstawioną w jej uzasadnie-
niu argumentację prawną, Sąd Najwyższy w składzie podejmującym niniejszą
uchwałę wziął pod uwagę dodatkowo przedstawione poniżej argumenty.
1. Chociaż przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnie-
nie prawne zostało skonstruowane jako pytanie o zgodny z ustawą skład sądu roz-
poznającego sprawę z zakresu prawa pracy w kontekście jednej z przesłanek nie-
ważności postępowania przewidzianej w art. 379 pkt 4 k.p.c., to w istocie rzeczy pro-
blem nie dotyczy bezpośrednio interpretacji art. 47 § 1 k.p.c. oraz art. 47 § 2 pkt 1 lit.
a k.p.c. Treść normatywna tych przepisów jest stosunkowo jednoznaczna, aczkol-
wiek można mieć pewne wątpliwości, co oznacza użyte w art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.
sformułowanie „oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia”. Przepis ten stanowi bo-
wiem, że w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczą-
cego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy o ustalenie istnie-
nia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypo-
wiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich wa-
6
runków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowa-
nie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz
rozwiązania stosunku pracy. Jego treść może być różnie rozumiana, w zależności od
tego, do jakich innych roszczeń w nim wymienionych należy odnieść zwrot „oraz
łącznie z nimi dochodzone roszczenia”. Przepis ten może być bowiem rozumiany w
taki oto sposób, że sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch
ławników rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy: 1) o ustalenie istnienia, nawią-
zanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, 2) o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia
stosunku pracy, 3) o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków
pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i 4) o odszkodowanie w
przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz roz-
wiązania stosunku pracy. Przy takim rozumieniu treści art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c.
sformułowanie „oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia” odnosiłoby się wyłącznie
do spraw o przywrócenie do pracy albo przywrócenie poprzednich warunków pracy
lub płacy, a nie do innych spraw wymienionych we wstępnej części pkt 1 lit a, przy
czym w odniesieniu do roszczeń o przywrócenie do pracy obejmowałoby w istocie
tylko roszczenia o zasądzenie wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy (art.
47 k.p. i 57 k.p.). Dosłowne odczytanie treści przytoczonego przepisu prowadzi do
wniosku, że „łącznie” dochodzone z roszczeniem o przywrócenie do pracy i silnie z
tym roszczeniem związane pod względem faktycznym i prawnym jest tylko roszcze-
nie o zasądzenie wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy. Przepis ten może
być jednak rozumiany inaczej, a mianowicie w taki sposób, że sformułowanie „oraz
łącznie z nimi dochodzone roszczenia” odnosi się do wszystkich wymienionych na
wstępie spraw, a zatem spraw o ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie sto-
sunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywró-
cenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy, co natych-
miast rodziłoby pytanie, co należy rozumieć pod pojęciem „oraz łącznie z nimi do-
chodzone roszczenia”, w szczególności, czy mogą być to jakiekolwiek inne roszcze-
nia z zakresu prawa pracy, których rozpoznanie łącznie z roszczeniami (proceso-
wymi) o ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie
bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywró-
cenie poprzednich warunków pracy lub płacy uzasadniałoby ich rozpoznanie w skła-
dzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników. Nie rozstrzygając
definitywnie tej wątpliwości interpretacyjnej - bo o jej wyjaśnienie Sąd Okręgowy for-
7
mułujący zagadnienie prawne faktycznie nie wystąpił - należy stwierdzić, że nie jest
ona doniosła z punktu widzenia udzielenia odpowiedzi na przedstawione Sądowi
Najwyższemu pytanie prawne.
2. Zasadniczy problem wymagający rozstrzygnięcia dotyczy bowiem faktycz-
nie dopuszczalności dochodzenia przez pracownika przeciwko pracodawcy w
jednym postępowaniu kilku roszczeń z zakresu prawa pracy, nawet jeżeli roszczenia
te nie pozostają ze sobą w związku faktycznym i prawnym, a dochodzone są łącznie
tylko ze względu na tożsamość podmiotową stron stosunku prawnego, z którego są
wywodzone. Wątpliwość dotyczy zatem tzw. przedmiotowej kumulacji roszczeń, w
sytuacji gdy rozpoznanie poszczególnych skumulowanych przedmiotowo roszczeń
powinno nastąpić, według art. 47 § 1 k.p.c. oraz art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c., przez sąd w
różnym składzie - albo w składzie jednego sędziego, albo w składzie jednego sę-
dziego jako przewodniczącego i dwóch ławników. Chodzi w istocie o to, czy rozpo-
znanie i rozstrzygnięcie połączonych w ten sposób roszczeń może i powinno nastą-
pić przez sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławni-
ków, czy też ze względu na różny skład sądu przewidziany w art. 47 k.p.c. do ich
rozpoznania powinno nastąpić rozdzielenie tych roszczeń i rozpoznanie ich w osob-
nych sprawach. Jeżeli opisana kumulacja roszczeń byłaby niedopuszczalna, to -
mając na uwadze stan rzeczy istniejący w sprawie, w której ujawniły się przedstawio-
ne Sądowi Najwyższemu poważne wątpliwości - rozpoznanie przez sąd w składzie
jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników roszczeń powódki o od-
prawę pieniężną z tytułu rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników, o odszkodowanie (odprawę) przysługującą na podsta-
wie postanowień pakietu socjalnego zawierającego gwarancje zatrudnienia oraz o
ekwiwalent za prawnie odzieży roboczej, które - gdyby były dochodzone odrębnie -
powinien rozpoznać sąd w składzie jednego sędziego, stanowiłoby naruszenie prze-
pisów o składzie sądu, a zgodnie z art. 379 pkt 4 k.p.c. - jeżeli skład sądu orzekają-
cego był sprzeczny z przepisami prawa, zachodzi nieważność postępowania, którą
sąd drugiej instancji ma obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu (art. 378 § 1 k.p.c.).
Jeżeli natomiast opisaną kumulację roszczeń można byłoby uznać za dopuszczalną,
to problem nieważności postępowania - stanowiącej skutek rozpoznania sprawy
przez sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników
jako domniemany skład sądu sprzeczny z przepisami prawa - nie pojawiłby się w
rozpoznawanej sprawie.
8
3. Zagadnienie dopuszczalności przedmiotowej kumulacji roszczeń dochodzo-
nych przez powoda od pozwanego w procesie jest uregulowane w art. 191 k.p.c.,
(tzw. pierwotna kumulacja roszczeń, która pojawia się już w pozwie) oraz w art. 193
k.p.c., (tzw. następcza kumulacja roszczeń, pojawiająca się w toku postępowania
przed sądem pierwszej instancji w następstwie zmiany powództwa przez powoda).
Ponieważ przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, które regulują postępowanie
odrębne w sprawach z zakresu prawa pracy, nie zawierają szczególnej regulacji do-
tyczącej przedmiotowej kumulacji roszczeń w tym postępowaniu, to art. 191 i 193
k.p.c. mają zastosowanie w postępowaniu odrębnym z zakresu prawa pracy. Wyjątek
dotyczy spraw z zakresu prawa pracy rozpoznawanych w postępowaniu uproszczo-
nym (por. art. 5053
w związku z art. 50514
§ 1 k.p.c.), w którym możliwość połączenia
w jednym pozwie kilku roszczeń jest ograniczona, jednak postępowanie w sprawie, w
której przedstawiono Sądowi Najwyższemu pytanie prawne, nie toczyło się według
przepisów o postępowaniu uproszczonym.
Polskie prawo procesowe dopuszcza co do zasady szeroką możliwość przed-
miotowej kumulacji roszczeń, a ograniczenia stanowiące odstępstwo od tej zasady
są wyraźnie przewidziane prawem (przede wszystkim bezpośrednio w art. 191 k.p.c.,
a także np. w art. 5053
k.p.c., art. 495 § 2 k.p.c. i art. 4794
§ 2 k.p.c.). Na podstawie
art. 191 k.p.c. dopuszczalne jest dochodzenie przez pracownika w jednym pozwie (w
tej samej sprawie) kilku roszczeń ze stosunku pracy przeciwko pracodawcy, nawet
gdy poszczególne roszczenia - dochodzone odrębnie - powinny być rozpoznane,
zgodnie z art. 47 § 1 i 2 k.p.c., przez sąd w różnym składzie (niektóre w składzie jed-
nego sędziego, inne w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch
ławników). Do przedmiotowej kumulacji roszczeń może dojść także w toku procesu,
w związku z przekształceniami przedmiotowymi powództwa, przy spełnieniu jednak
warunków przewidzianych w art. 193 k.p.c. Podkreślenia wymaga, że w żadnym z
przepisów dotyczących przedmiotowej kumulacji roszczeń (ani w art. 191, ani w art.
193 k.p.c.) nie został wymieniony różny skład sądu, rozpoznający poszczególne
roszczenia, jako okoliczność wyłączająca dopuszczalność dochodzenia tych rosz-
czeń w jednym postępowaniu. Z art. 191 k.p.c. wynika, że dopuszczalność kumulacji
roszczeń nie zależy od jakichkolwiek związków faktycznych lub prawnych istnieją-
cych między tymi roszczeniami. Możliwe jest więc objęcie jednym pozwem kilku sa-
modzielnych roszczeń, między którymi może, ale nie musi zachodzić łączność
prawna lub faktyczna. Powszechnie przyjmuje się, że przedmiotowa kumulacja rosz-
9
czeń może obejmować różne żądania, zmierzające zarówno do zasądzenia docho-
dzonego roszczenia, jak i ustalenia lub ukształtowania prawa lub stosunku prawne-
go. Dopuszczalność kumulacji przedmiotowej różnorodnych roszczeń w jednym po-
stępowaniu zależna jest od spełnienia następujących warunków: po pierwsze - każde
z połączonych w pozwie roszczeń musi podlegać rozpoznaniu w ramach tego same-
go trybu postępowania (procesowego lub nieprocesowego); kwestia właściwego
trybu postępowania nie jest prawnie doniosła w sprawach z zakresu prawa pracy
toczących się pomiędzy pracownikiem i pracodawcą, ponieważ są to zawsze sprawy
rozpoznawane w trybie procesowym; po drugie - jeżeli w pozwie są łączone roszcze-
nia różnego rodzaju, to muszą one podlegać rozpoznaniu w tym samym rodzaju po-
stępowania, a więc albo w postępowaniu zwykłym, albo w jednym z postępowań od-
rębnych; niedopuszczalne jest więc łączenie roszczeń rozpoznawanych w „zwykłym”
(nie-odrębnym) postępowaniu procesowym z roszczeniami należącymi do postępo-
wania odrębnego oraz łączenie roszczeń należących do różnych postępowań odręb-
nych (należy jednak pamiętać, że niektóre postępowania odrębne nakładają się na
siebie - np. w odniesieniu do tej samej sprawy mogą być stosowane przepisy o po-
stępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, o postępowaniu nakazo-
wym lub upominawczym oraz o postępowaniu uproszczonym); w przypadku rosz-
czeń rozpoznawanych w sprawach z zakresu prawa pracy nie istnieje również ogra-
niczenie dotyczące tego warunku dopuszczalności kumulacji przedmiotowej, ponie-
waż wszystkie są rozpoznawane w tym samym postępowaniu odrębnym; po trzecie -
objęte pozwem roszczenia muszą należeć do właściwości rzeczowej sądu, do które-
go wnoszony jest pozew; objęcie jednym pozwem roszczeń różnego rodzaju jest do-
puszczalne wówczas, gdy na podstawie przepisów o właściwości rzeczowej sądu
(art. 16 i 17 k.p.c.) właściwość ta będzie taka sama dla każdego z dochodzonych
roszczeń, inaczej mówiąc dla każdego z nich i dla wszystkich razem właściwy będzie
sąd rejonowy lub sąd okręgowy - jeżeli jednak w jednym pozwie połączono kilka
roszczeń jednego rodzaju, to sąd musi być właściwy ze względu na ogólną wartość
roszczeń.
Zgodnie z art. 193 § 1 k.p.c. zmiana powództwa jest dopuszczalna, jeżeli nie
wpływa na właściwość sądu. Zmiana powództwa, która polega na wystąpieniu przez
powoda z nowym roszczeniem obok pierwotnego, jest tzw. następczą kumulacją
roszczeń. Przy takiej zmianie powództwa muszą zostać spełnione warunki określone
w art. 191 k.p.c., przedstawione w poprzednim akapicie. Jak wynika z powyższych
10
rozważań, w obu przepisach regulujących kumulację przedmiotową roszczeń (art.
191 i art. 193 k.p.c.) nie został ustanowiony warunek, zgodnie z którym kumulacja
roszczeń (dochodzenie jednym pozwem kilku roszczeń przez powoda) jest dopusz-
czalna jedynie wówczas, gdy rozpoznanie poszczególnych roszczeń powinno nastą-
pić przez sąd w takim samym składzie (albo jednego sędziego, albo jednego sędzie-
go jako przewodniczącego i dwóch ławników). Również w żadnym innym przepisie -
w szczególności w żadnym z przepisów regulujących postępowanie odrębne w spra-
wach z zakresu prawa pracy - nie została wyłączona dopuszczalność kumulacji rosz-
czeń, których rozpoznanie i rozstrzygnięcie powinno nastąpić w składzie jednego
sędziego, oraz roszczeń, które powinien rozpoznać sąd w składzie jednego sędziego
i dwóch ławników; nie zostały też określone szczególne warunki, na jakich może na-
stąpić kumulacja takich roszczeń ze względu na skład sądu. Nowelizując art. 47
k.p.c. - między innymi przez ograniczenie udziału ławników w rozpoznawaniu spraw
z zakresu prawa pracy - pozostawiono bez zmian regulacje dotyczące przedmiotowej
kumulacji roszczeń, mimo wprowadzenia w sprawach z zakresu prawa pracy po-
działu roszczeń na rozpoznawane w składzie jednego sędziego oraz w składzie jed-
nego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników. Wyłączenie lub ogranicze-
nie kumulacji przedmiotowej roszczeń z sprawach z zakresu prawa pracy, gdy do
rozpoznania poszczególnych roszczeń właściwy jest sąd w różnym składzie, wyma-
gałoby dokonania przez ustawodawcę zmiany regulacji prawnej i nie jest możliwe
jego wywiedzenie w drodze wykładni prawa. Inaczej mówiąc, z art. 47 § 2 pkt 1 lit. a
k.p.c. w żaden sposób nie wynika ograniczenie możliwości kumulacji roszczeń prze-
widzianej w art. 191 i 193 k.p.c. Prowadzi to do wniosku, że dopuszczalna jest ku-
mulacja przedmiotowa roszczeń w sprawach z zakresu prawa pracy także wówczas,
gdy niektóre ze skumulowanych roszczeń powinny być rozpoznane w składzie jed-
nego sędziego (art. 47 § 1 k.p.c.), a inne w składzie jednego sędziego jako przewod-
niczącego oraz dwóch ławników (art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c.) i jednocześnie nie występują
przesłanki wyłączające kumulację przewidziane w art. 191 i 193 k.p.c.
4. W zależności od przyjętej koncepcji wykładni sformułowania „oraz łącznie z
nimi dochodzone roszczenia” użytego w art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c. (o czym była
mowa na początku rozważań) można również stwierdzić, że przepis ten pośrednio
potwierdza dopuszczalność kumulacji z jednym z wymienionych w nim roszczeń (o
ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezsku-
teczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie
11
poprzednich warunków pracy lub płacy) innych roszczeń łącznie z nimi dochodzo-
nych - niezależnie od tego, czy rozpoznanie poszczególnych innych roszczeń powin-
no nastąpić przez sąd w składzie jednego sędziego, czy też w składzie jednego sę-
dziego jako przewodniczącego i dwóch ławników. W każdym razie decydujące zna-
czenie powinno się przypisać woli powoda. To on decyduje o połączeniu w jednym
pozwie (art. 191 k.p.c.) albo w jednej sprawie w toku jej rozpoznawania (art. 193
k.p.c.) kilku dochodzonych przez siebie roszczeń - w ten sposób decyduje też po-
średnio o tym, czy jego roszczenia (wszystkie połączone) ma rozpoznać sąd w skła-
dzie przewidzianym w art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c. (z udziałem ławników). Powód
może też zdecydować - z różnych przyczyn - o osobnym dochodzeniu poszczegól-
nych roszczeń, a wówczas część z nich może być rozpoznana przez sąd w składzie
jednego sędziego (art. 47 § 1 k.p.c.), a część w składzie z udziałem ławników (art. 47
§ 2 pkt 1 k.p.c.).
5. Wątpliwość Sądu Okręgowego dotycząca aktualności poglądu Sądu Naj-
wyższego wyrażonego w tezie oraz w uzasadnieniu uchwały z 18 grudnia 1968 r., III
CZP 119/68 (OSNPC 1969 nr 4, poz. 23, OSP 1970 nr 1, poz. 4 z glosą W. Beruto-
wicza), zgodnie z którą nieważność postępowania zachodzi w każdym wypadku, gdy
skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa, nie musiała być defini-
tywnie rozstrzygnięta, aby możliwe stało się udzielenie odpowiedzi na pytanie
prawne. Uchwała ta pochodzi sprzed ponad czterdziestu lat, co samo przez się nie
musi oznaczać, że stała się nieaktualna. Nie ulega też wątpliwości, że w świetle tre-
ści art. 379 pkt 4 k.p.c. rozpoznanie sprawy przez skład sądu sprzeczny z przepisami
prawa prowadzi do nieważności postępowania. Możliwa jest jednak różna interpreta-
cja pojęcia „skład sądu orzekającego sprzeczny z przepisami prawa”. Chodzi miano-
wicie o odpowiedź, z jakimi bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa proce-
sowego lub ustrojowego musi być sprzeczny skład sądu orzekającego, aby koniecz-
ne było stwierdzenie, że doszło do nieważności postępowania. Dla wykładni art. 47 §
1 i 2 k.p.c. w kontekście przesłanki nieważności postępowania opisanej w art. 379
pkt 4 k.p.c. istotne jest między innymi to, co wynika wprost z Konstytucji RP.
Konstytucja RP w art. 182 stanowi, że udział obywateli w sprawowaniu wymia-
ru sprawiedliwości określa ustawa. Założenie ustrojodawcy jest zatem takie, że oby-
watele mają uczestniczyć w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, a ustawa okre-
ślająca zasady tego udziału nie powinna sprowadzać go do minimum. Ustawa nie
może stwarzać jedynie pozoru udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawie-
12
dliwości, ponieważ mogłoby to stanowić nie tylko naruszenie art. 182 Konstytucji, ale
także art. 2 i art. 4 Konstytucji, które przewidują, że w demokratycznym państwie
prawnym, gdzie władza zwierzchnia należy do obywateli, obywatele powinni uczest-
niczyć w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości - na zasadach określonych w usta-
wach ustrojowych (np. w Prawie o ustroju sądów powszechnych) oraz procesowych
(np. w Kodeksie postępowania cywilnego). W każdym razie idea demokratycznego
państwa prawnego przewiduje udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedli-
wości, chociaż na podstawie treści art. 182 Konstytucji nie można postawić tezy, że
skład ławniczy (skład sądu z udziałem obywateli) jest zdecydowanie preferowany
przez ustrojodawcę. Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości legi-
tymizuje w znaczącym stopniu władzę sądowniczą, zwłaszcza w sytuacji, gdy sę-
dziowie (zawodowi) są wyłaniani poza wyborami powszechnymi (przez samorząd
sędziowski), a następnie mianowani przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady
Sądownictwa, podczas gdy pozostałe dwie władze (ustawodawcza i wykonawcza)
pochodzą z wyborów powszechnych (są wyłaniane w wyborach do parlamentu, wy-
borach prezydenta republiki, wyborach samorządowych do rad powiatów, gmin i
miast, w wyborach wójtów, burmistrzów i prezydentów miast). Inną kwestią - której
nie dotyczy rozpoznawane zagadnienie prawne - jest problem prawidłowego wyboru
obywateli mających sprawować wymiar sprawiedliwości (ławników). Przypomnienie
niektórych zasad ustrojowych jest konieczne, ponieważ to, co wynika bezpośrednio z
Konstytucji, nie może być pomijane przy dokonywaniu wykładni przepisów rangi
ustawowej, także przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących składu
sądu. Interpretacja przepisów o składzie sądu (art. 47 § 1 i 2 k.p.c.) nie powinna do-
datkowo prowadzić do zawężenia udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru spra-
wiedliwości, zwłaszcza w sprawach z zakresu prawa pracy.
6. Nowelizacja art. 47 k.p.c., prowadząca do podziału spraw z zakresu prawa
pracy na sprawy rozpoznawane przez sąd pracy w składzie jednego sędziego oraz w
składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników, była z pewno-
ścią niefortunna. Nie uwzględniono bowiem przy dokonywaniu zmiany przepisów o
składzie sądu tego, że w sprawach z zakresu prawa pracy na ogół dochodzi do
przedmiotowej kumulacji roszczeń, zwłaszcza gdy proces pomiędzy pracownikiem i
pracodawcą toczy się już po rozwiązaniu stosunku pracy. Rozdzielenie przez sąd
pracy roszczeń dochodzonych przez powoda jednym pozwem z tej przyczyny, że
podlegają one rozpoznaniu w różnych składach sądu (art. 47 § 1 i 2 pkt 1 k.p.c.)
13
może prowadzić do różnych negatywnych zjawisk, opisanych przez Sąd Okręgowy
(łącznie z przewlekłością postępowania, niedogodnościami dla stron, ich pełnomoc-
ników i świadków związanymi z równoległym prowadzeniem kilku spraw, zwiększe-
niem kosztów sądowych i kosztów zastępstwa prawnego, wreszcie niepożądaną roz-
bieżnością orzecznictwa wynikająca z prowadzenia odrębnych spraw przez różne
składy sądu). Można sformułować pod adresem prawodawcy pewien postulat de
lege ferenda dotyczący zmiany treści art. 379 pkt 4 k.p.c., która mogłaby
wyeliminować obawy dotyczące nieważności postępowania związane z różnymi
składami sądu rozpoznającymi sprawy z zakresu prawa pracy. Być może należałoby
zmienić treść art. 379 pkt 4 k.p.c. na wzór art. 379 pkt 6 k.p.c. - skoro w pewnych
sytuacjach nie ma nieważności postępowania, gdy sprawę podlegającą rozpoznaniu
przez sąd okręgowy rozpozna sąd rejonowy, to na podobnej zasadzie nie powinna
mieć miejsca nieważność postępowania, gdy roszczenie podlegające rozpoznaniu
przez jednoosobowy skład sądu (sąd w składzie jednego sędziego - art. 47 § 1
k.p.c.) rozpozna - w razie skumulowania go z innymi roszczeniami podlegającymi
rozpoznaniu przez skład ławniczy - sąd w składzie jednego sędziego jako
przewodniczącego i dwóch ławników - (art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c.).
7. Analiza treści art. 47 k.p.c. prowadzi do wniosku, że rozpoznawanie spraw
przez sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (§ 2) stanowi wyjątek od
zasady, zgodnie z którą w pierwszej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jed-
nego sędziego (§ 1). Jeżeli więc wśród roszczeń podlegających kumulacji znajduje
się roszczenie, do rozpoznania którego jest właściwy sąd w składzie jednego sę-
dziego jako przewodniczącego i dwóch ławników, to skład właściwy do rozpoznania
skumulowanych roszczeń musi zapewniać realizację tego wyjątku. W konsekwencji
sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników należy uznać za właściwy do
rozpoznania wszystkich skumulowanych roszczeń. Można również przyjąć inny punkt
widzenia - odwołujący się do obserwacji struktury wpływu spraw rozpoznawanych
przez sądy pracy. Większość spraw rozpoznawanych przez sądy pracy to sprawy
opisane w art. 47 § 2 pkt 1 lit a k.p.c., czyli sprawy o ustalenie istnienia, nawiązanie
lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosun-
ku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub
płacy o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy
wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy. Skoro sprawy, dla których przepisy
procesowe przewidują sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i
14
dwóch ławników, stanowią większość wśród spraw rozpoznawanych przez sądy
pracy, można przyjąć, że w sprawach z zakresu prawa pracy faktyczną zasadą od-
noszącą się do składu sądu jest skład sądu z udziałem ławników. Również ten punkt
widzenia prowadzi do wniosku, że sprawę, w której powód skumulował w dopusz-
czalny sposób swoje roszczenia, powinien rozpoznać sąd w składzie jednego sę-
dziego jako przewodniczącego i dwóch ławników.
8. Według art. 47 k.p.c. w trybie procesowym ławnicy biorą udział w rozpo-
znawaniu jedynie spraw z zakresu prawa pracy i spraw ze stosunków rodzinnych
(skład ławniczy w trybie nieprocesowym wynika z art. 509 k.p.c. i obejmuje również
tylko sprawy rodzinne). Warto więc może zwrócić uwagę, że problem przedmiotowej
kumulacji roszczeń (procesowych) pojawia się również w sprawach rodzinnych i rów-
nież ma pewne konotacje dotyczące składu sądu.
W sprawach o rozwód lub separację - rozpoznawanych przez sąd w składzie
jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 2 pkt 2 lit a i b
k.p.c.) - można zgłosić roszczenia o alimenty (o dostarczanie środków utrzymania)
na rzecz rozwiedzionego lub separowanego małżonka, o podział majątku wspólnego
po ustaniu wspólności majątkowej, o eksmisję jednego z małżonków (art. 58 § 2 i 3
k.r.o., art. 60 k.r.o., art. 613
§ 1 k.r.o. i art. 614
§ 4 k.r.o.). Nie ulega wątpliwości, że
towarzyszące żądaniu orzeczenia rozwodu lub separacji roszczenia o alimenty na
rzecz rozwiedzionego lub separowanego małżonka, o podział majątku wspólnego lub
o eksmisję jednego z małżonków, gdyby były dochodzone odrębnie, podlegałyby
rozpoznaniu przez sąd w składzie jednego sędziego. Ponieważ jednak zostały zgło-
szone w sprawie o rozwód lub separację - skład sądu z udziałem ławników (odpo-
wiedni do orzekania o rozwodzie lub separacji) jest odpowiedni także do ich rozpo-
znania, co nie powoduje w żadnym wypadku nieważności postępowania w odniesie-
niu do zawartego w wyroku orzekającym rozwód lub separację rozstrzygnięcia o ali-
mentach, eksmisji lub podziale majątku.
Ponieważ - co nie ulega wątpliwości - roszczenie (procesowe) o alimenty (o
dostarczanie środków utrzymania) między małżonkami, o podział majątku wspólnego
lub o eksmisję jednego z małżonków nie są wyłączane ze spraw o rozwód lub sepa-
rację z tej przyczyny, że nie może ich rozpoznać sąd w składzie ławniczym, podobnie
nie ma powodów, aby wyłączać do odrębnego rozpoznania roszczenia pracownika
podlegające rozpoznaniu przez sąd w składzie jednego sędziego skumulowane
przedmiotowo - zgodnie z art. 191 i art. 193 k.p.c. - z roszczeniami podlegającymi
15
rozpoznaniu przez sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch
ławników.
Co prawda, prawo materialne (Kodeks rodzinny i opiekuńczy) wyraźnie prze-
widuje możliwość opisanej kumulacji przedmiotowej roszczeń w sprawach o rozwód i
separację, jednak brak odpowiedniej regulacji prawnej w sprawach z zakresu prawa
pracy nie może służyć zwalczaniu poglądu o dopuszczalności kumulacji przedmioto-
wej w tych sprawach. Wykładnia systemowa przemawia zatem za stanowiskiem
przyjętym w podjętej uchwale.
Mając na uwadze przedstawione powyżej argumenty Sąd Najwyższy udzielił
na pytanie Sądu Okręgowego odpowiedzi przedstawionej w sentencji uchwały.
========================================