Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 maja 2009 r., III CZP 12/09
Sędzia SN Marian Kocon (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku "A.", sp. z o.o. w W. o ogłoszenie
upadłości, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 7
maja 2009 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Warszawie postanowieniem z dnia 10 grudnia 2008 r.:
„Czy przepis art. 54 ust. 1 w związku z art. 21 ust. 2 ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60 poz. 535 ze zm.), w
przypadku ogłoszenia upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, której
statut przewiduje reprezentację łączną, wyłącza uprawnienie członka zarządu, który
wniosku o ogłoszenie upadłości spółki nie składał, do wniesienia zażalenia na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości?
podjął uchwałę:
Członek dwuosobowego zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, w której obowiązuje zasada reprezentacji łącznej, może
sam wnieść za upadłego zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości,
wydane na wniosek złożony za spółkę tylko przez drugiego członka zarządu.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 27 sierpnia 2008 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy
w Warszawie ogłosił upadłość "A.", sp. z o.o. w W., obejmującą likwidację majątku
dłużnika. Wniosek o ogłoszenie upadłości złożył jeden z członków dwuosobowego
zarządu dłużnika, uprawniony do łącznej reprezentacji spółki.
Zażalenie na to postanowienie wniósł upadły reprezentowany przez
profesjonalnego pełnomocnika procesowego, działającego na podstawie
pełnomocnictwa podpisanego przez drugiego członka zarządu spółki. Sąd
Okręgowy w Warszawie – po uzyskaniu od tego pełnomocnika wyjaśnienia, że ze
względu na spór między członkami zarządu co do potrzeby złożenia wniosku o
ogłoszenie upadłości nie jest w stanie uzyskać pełnomocnictwa procesowego
podpisanego przez obu członków zarządu upadłej spółki – na podstawie art. 390 §
2 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia przytoczone na wstępie zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W okolicznościach sprawy rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia
prawnego sprowadza się w istocie do odpowiedzi na pytanie, czy członek
dwuosobowego zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w której
obowiązuje zasada reprezentacji łącznej, może za upadłego sam wnieść zażalenie
na postanowienie o ogłoszeniu upadłości, wydane na wniosek złożony za spółkę
tylko przez drugiego członka zarządu. Związany z tym pytaniem problem dotyczy
kwestii, czy przewidziana w art. 20 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm. – dalej: "Pr.u.n.")
modyfikacja dotycząca reprezentacji osób prawnych i jednostek organizacyjnych
nieposiadających osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje
osobowość prawną, polegająca na tym, że osoba uprawniona jedynie do
reprezentacji łącznej może samodzielnie złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości,
dotyczy także wniesienia za upadłego zażalenia na postanowienie o ogłoszeniu
upadłości na podstawie art. 54 ust. 1 Pr.u.n.
Przepisy art. 20 ust 2 pkt 2 i art. 54 ust. 1 Pr.u.n. są – z niewielką modyfikacją
stylistyczną – powtórzeniem art. 4 § 2 pkt 2 i art. 17 § 1 rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe (jedn. tekst:
Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. – dalej: "Pr.upadł."). Na podstawie art. 17 §
1 Pr.upadł. w orzeczeniu z dnia 18 listopada 1937 r., I C 2764/36 (OSP 1938, nr 1,
poz. 136) Sąd Najwyższy stwierdził, że przytoczony przepis, przyznając dłużnikowi
zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości, dotyczy tego organu spółdzielni
będącej dłużnikiem, który jest uprawniony do jej reprezentowania (zarząd lub
likwidator). W konsekwencji uznał, że zażalenia nie może wnieść skutecznie rada
nadzorcza spółdzielni jako organ kontrolny, ponieważ nie jest ona – z wyjątkiem
wyraźnie uregulowanych wypadków – uprawniona do reprezentowania spółdzielni.
Poza przytoczonym orzeczeniem, w judykaturze Sądu Najwyższego nie rozważano
problemu reprezentacji upadłego w związku z wniesieniem zażalenia na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości. Nie ma też orzeczeń z okresu
obowiązywania Prawa upadłościowego, które mogłyby mieć wpływ na
rozstrzygnięcie tego problemu.
Odwołując się do art. 4 § 2 Pr.upadł., w piśmiennictwie z okresu
międzywojennego wyrażono pogląd, że w sytuacji, w której kilka osób jest
uprawnionych do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, ale tylko niektóre z nich
zgłaszają go, zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości przysługuje
każdej z tych osób, która wniosku nie zgłosiła lub nie wyraziła na niego zgody,
ponieważ każdą z nich należy traktować tak samo jak samoistnego dłużnika.
Pogląd ten odnoszony jest wyraźnie także do sytuacji, w której wniosek o
ogłoszenie upadłości nie pochodzi od wszystkich osób uprawnionych do łącznej
reprezentacji i te osoby nie wyraziły zgody na jego wniesienie. Za przyjętym
stanowiskiem przemawia charakter postępowania o ogłoszeniu upadłości, prawo
bowiem działania w tym postępowaniu różni się od prawa do działania w
stosunkach materialnoprawnych bądź w innym postępowaniu sądowym.
Po wejściu w życie Prawa upadłościowego i naprawczego w literaturze
wyrażono pogląd, że dopuszczalność zażalenia wniesionego przez upadłego na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości zależy od właściwej jego reprezentacji,
określonej w odpowiednim rejestrze. W wypadku osób, którym ustawa przyznaje
prawo do samodzielnego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, mimo
obowiązującej reprezentacji łącznej, prawo to nie obejmuje zażalenia na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości. W wypadku konfliktu w zarządzie spółki i
uwzględnienia przez sąd, np. wniosku jednego członka zarządu o ogłoszenie
upadłości spółki, drugiemu członkowi zarządu nie przysługuje na to postanowienie
zażalenie, chyba że jest uprawniony do jednoosobowej reprezentacji.
W doktrynie i w orzecznictwie przyjmuje się, że art. 20 ust. 2 pkt 2 Pr.u.n. tak,
jak art. 4 § 2 pkt 2 Pr.upadł., modyfikuje obowiązujące w spółce zasady
reprezentacji, aby za spółkę wniosek o ogłoszenie jej upadłości mogły złożyć osoby,
które z powodu obowiązujących zasad reprezentacji nie mogłyby dokonać za nią
skutecznych czynności procesowych (por. wyrok Sąd Najwyższego z dnia 7
listopada 2008 r., II CSK 255/08, OSNC-ZD 2009, nr C, poz. 69). Celem zmiany
obowiązującej w spółce zasady łącznej reprezentacji, w zakresie dotyczącym
składnia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, jest przede wszystkim ochrona
wierzycieli. W ich interesie leży, aby przedsiębiorca będący osobą prawną,
niespełniający wymagalnych zobowiązań lub którego zobowiązania przekraczają
wartość majątku, został stosunkowo szybko poddany rygorowi postępowania
upadłościowego. Wzgląd na ochronę interesów obecnych i przyszłych kontrahentów
spółki wymaga, aby w wypadku spełnienia podstaw upadłości nie brała ona w
dalszym ciągu nieskrępowanego udziału w obrocie.
Tymczasem kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa może być odmiennie
oceniana przez osoby uprawnione do reprezentowania spółki, mogą też one różnie
oceniać najwłaściwszą drogę wyjścia z kryzysu. Przyznanie każdej z osób
uprawnionych do reprezentacji spółki prawa do samodzielnego złożenia wniosku o
ogłoszenie upadłości pozwala przeciwdziałać temu, aby w wypadku reprezentacji
łącznej lub braków w składzie organów uprawnionych do działania za spółkę,
wewnętrzne spory spółki nie opóźniały poddania jej reżimowi postępowania
upadłościowego i nie powodowały zwłoki w zabezpieczeniu majątku (art. 36
Pr.u.n.). Ponadto prawo do samodzielnego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości
uniemożliwia uprawnionym do reprezentowania osób prawnych albo innych
jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, którym odrębna
ustawa przyznaje zdolność prawną, zasłanianie się przeszkodami wynikającymi z
wewnętrznych stosunków spółki przy ocenie odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną wskutek niezłożenia w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 21
Pr.u.n.).
Problem, czy zastosowanie przewidzianej w art. 20 ust. 2 pkt 2 modyfikacji
zasady reprezentacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w zakresie składania
wniosku o ogłoszenie upadłości jest uzasadnione także w wypadku złożenia za
upadłego zażalenia na postanowienie o ogłoszeniu upadłości – na podstawie art. 54
ust. 1 Pr.u.n. – przez nieuprawnionego od jednoosobowej reprezentacji członka
zarządu spółki, wymaga rozważenia trzech rozwiązań.
W pierwszej kolejności należy rozważyć wyrażone w piśmiennictwie na
gruncie Prawa upadłościowego i naprawczego stanowisko, że uprawnienie do
samodzielnego działania członka zarządu, wbrew obowiązującym w spółce
zasadom reprezentacji, dotyczy wyłącznie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Za tym stanowiskiem przemawia wykładnia gramatyczna art. 54 ust. 1 Pr.u.n., który
przyznaje – bez bliższych objaśnień – upadłemu legitymację do złożenia zażalenia.
Upadły będący osobą prawną powinien zatem – zgodnie z art. 67 § 1 k.p.c. –
wnieść zażalenie działając przez swój organ, co wymaga, w wypadku
obowiązywania w spółce reprezentacji łącznej, współdziałania członków zarządu
(art. 205 k.s.h.). Przedstawione cele uzasadniające modyfikacje zasady
reprezentacji w zakresie składania wniosku o ogłoszenie upadłości są nieaktualne
na etapie składania zażalenia na postanowienie sądu o ogłoszeniu upadłości, jeżeli
sąd ogłosił upadłość na wniosek jednego z członków zarządu spółki, to majątek
upadłego – zgodnie z art. 36 Pr.u.n. – został objęty postępowaniem
zabezpieczającym, a zatem został również zrealizowany obowiązek wynikający z
art. 21 Pr.u.n.
Wadą tego rozwiązania jest jego jednostronny charakter. Wychodząc
naprzeciw interesom wierzycieli, może ono prowadzić do skutków
nieuzasadnionych potrzebami obrotu i niekorzystnych dla spółki. Ogłoszenie
upadłości, obejmującej likwidację majątku upadłego – co nastąpiło w
rozpoznawanej sprawie – prowadzi do likwidacji spółki, a po przeprowadzeniu
postępowania upadłościowego do rozwiązania i utraty bytu (art. 289 § 1 k.s.h.).
Tymczasem nie można wykluczyć, że członek zarządu wykorzysta przysługujące
mu prawo złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości niezgodnie z interesem spółki,
traktując upadłość jako sposób wycofania się ze spółki lub doprowadzenia z innych
powodów do utraty jej bytu prawnego, lub złoży wspomniany wniosek jedynie z
obawy przed konsekwencjami niedopełnienia obowiązku wynikającego z art. 21 ust.
3 Pr.u.n. Prawo pozwala członkowi zarządu spółki złożyć skuteczny wniosek o
ogłoszenie upadłości nie tylko bez wiedzy, ale nawet przy wyraźnym sprzeciwie
pozostałych członków zarządu także wtedy, gdy w umowie, właśnie w celu
zabezpieczenia interesu spółki przed pochopnymi decyzjami jednego z członków
zarządu, przewidziano reprezentację łączną. Jednocześnie nie przewiduje ono
obowiązku wysłuchania lub zapewnienia w inny sposób udziału w postępowaniu w
przedmiocie ogłoszenia upadłości pozostałym osobom uprawnionym do złożenia za
spółkę wniosku o ogłoszenie upadłości. Nieprzekonujący jest argument, że
rozpoznawanie wniosku o ogłoszenie upadłości przez sąd zapewnia – bez względu
na okoliczności jego złożenia – poszanowanie interesu spółki, sąd upadłościowy
bowiem może błędnie ocenić istnienie podstawy upadłości, licząc się z tym,
ustawodawca przewidział zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości.
Przyjęcie rozważanego stanowiska może, ze względu na obowiązującą w
spółce zasadę reprezentacji łącznej, uniemożliwić poddanie kontroli instancyjnej
postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Świadczy o tym sprawa, w której
przedstawiono rozpoznawane zagadnienie prawne. Członek zarządu spółki,
niebiorący udziału w postępowaniu o ogłoszenie upadłości, podniósł w zażaleniu
okoliczności podważające istnienie postawy upadłości. Wprawdzie należy się liczyć
z tym, że wymaganie łącznej reprezentacji zawsze może okazać się przeszkodą do
skutecznego wniesienia środka odwoławczego w postępowaniu cywilnym, jeżeli
osoby uprawnione do reprezentacji nie będą w stanie uzgodnić stanowiska,
jednakże w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości zachodzi szczególna
sytuacja, polegająca na tym, że wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć tylko
jeden z członków zarządu, bez względu na obowiązujący w spółce sposób
reprezentacji. Możliwość spowodowania upadłości spółki działaniem jednego tylko
członka zarządu powoduje, że cel w postaci ochrony interesów spółki i jej
ekonomicznych właścicieli, jaki typowo stoi za wprowadzeniem reprezentacji
łącznej, obraca się paradoksalnie przeciwko spółce, uniemożliwiając
zakwestionowanie postanowienia o ogłoszeniu upadłości uderzającego w jej
interes.
Ze względu na przedstawione mankamenty, rozważenia wymaga inne
rozwiązanie, zgodnie z którym wynikająca z art. 20 ust. 2 pkt 2 Pr.u.n. modyfikacja
zasady reprezentacji obejmuje także etap postępowania zażaleniowego. To
oznacza, że zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości mogłaby
skutecznie złożyć za upadłego każda z osób uprawnionych do reprezentacji
samodzielnie lub łącznie z innymi, a więc każdy z członków zarządu spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością, niezależnie od obowiązujących w spółce zasad
reprezentacji. Trafnie skarżący podniósł w zażaleniu, że takie rozwiązanie przyjęto
w doktrynie i judykaturze niemieckiej na gruncie zbliżonego stanu prawnego. W
doktrynie krajowej w tym nurcie sytuuje się przytoczony pogląd z piśmiennictwa z
okresu międzywojennego. Mankamentem tego rozwiązania jest brak wyraźnej
podstawy prawnej, przeszkodą do jego przyjęcia – wbrew wątpliwościom Sądu
Okręgowego – nie jest jednak art. 54 ust. 1 Pr.u.n. Wprawdzie przytoczony przepis
stanowi, że zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości przysługuje
wyłącznie upadłemu, jednakże rozważane stanowisko nie stoi w sprzeczności z tak
zredagowanym przepisem. Przyjęcie, że wynikająca z art. 20 ust. 2 pkt 2 Pr.u.n.
modyfikacja obowiązującej w spółce zasady reprezentacji dotyczy także art. 54 ust.
1 Pr.u.n. nie oznacza, iż zażalenie składa inna osoba niż upadły, lecz jedynie to, że
uległa zmianie – w stosunku do zasad ogólnych – reprezentacja spółki. Funkcja art.
54 ust. 1 Pr.u.n. polega jedynie na ograniczeniu kręgu osób uprawnionych do
złożenia zażalenia na postanowienie o ogłoszeniu upadłości, wymieniony przepis
nie dotyka natomiast w ogóle zasady reprezentacji tych podmiotów. Nie można
zatem na jego podstawie przesądzać, że zażalenie za upadłego nie może zostać
skutecznie wniesione przez jednego tylko z członków zarządu spółki uprawnionych
do łącznej reprezentacji.
Istotne są też racje celowościowe przemawiające za zastosowaniem
przewidzianej w art. 20 ust. 2 pkt 2 Pr.u.n. modyfikacji obowiązującej w spółce
zasady reprezentacji także w postępowaniu zażaleniowym. Nietrudno zauważyć, że
następstwem wynikającego z przytoczonego przepisu szczególnego prawa do
reprezentacji spółki jest deficyt ochrony prawnej po stronie pozostałych osób
uprawnionych do reprezentacji (wspólników), które nie mogą się sprzeciwić złożeniu
wniosku o ogłoszenie upadłości, nawet gdyby osoba uprawniona składała wniosek
nieuzasadniony. Deficyt ten jest szczególnie widoczny w sytuacji, w której – co
ilustruje niniejsza sprawa – jedna z dwóch osób uprawnionych do reprezentacji
łącznej składa wniosek o ogłoszenie upadłości, druga zaś o nim nie wie lub nie
zgadza się z nim. Argument, że wniosek o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd nie
eliminuje ryzyka wydania wadliwego orzeczenia. Ponadto obowiązujące Prawo
upadłościowe i naprawcze nie przewiduje obowiązkowego wysłuchania w toku
postępowania o ogłoszenie upadłości osób uprawnionych do reprezentacji spółki,
które nie przyłączyły się do wniosku. Dopuszczenie zażalenia na postanowienie o
ogłoszeniu upadłości – na takich samych zasadach, jak złożenie wniosku o
ogłoszenie upadłości – pozwalającego osobom kwestionującym orzeczenie
upadłości i niemającym możliwości wcześniej zaprezentować swoich racji, wychodzi
tym problemom naprzeciw.
Niepozbawione racji jest spostrzeżenie, że argumenty uzasadniające
zastosowanie omawianego rozwiązania w sytuacji, w której nieuprawniony do
jednoosobowej reprezentacji spółki członek zarządu wnosi zażalenie na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości wydane na wniosek drugiego członka
zarządu korzystającego z przewidzianej w art. 20 ust. 2 pkt 2 Pr.u.n. modyfikacji
zasady reprezentacji, mogą nie być równie przekonujące, gdy wniosek o ogłoszenie
upadłości został zgłoszony za spółkę przez dwóch członków zarządu, zgodnie z
obowiązują w spółce zasadą reprezentacji łącznej. Przemawia to za potrzebą
rozważenia trzeciego rozwiązania, polegającego na przyjęciu, że samodzielne
złożenie za spółkę zażalenia na postanowienie o ogłoszeniu upadłości przez osobę
uprawnioną wyłącznie do łącznej reprezentacji spółki jest dopuszczalne tylko wtedy,
gdy upadłość została ogłoszona na wniosek złożony przez spółkę działająca przez
osobę, która opiera swoje umocowanie na prawie do reprezentacji wynikającym z
art. 20 ust. 2 pkt 2 Pr.u.n. Jeżeli natomiast wniosek o ogłoszenie upadłości złożyła
spółka reprezentowana zgodnie z obowiązującą zasadą reprezentacji, wtedy także
złożenie zażalenia na postanowienie o ogłoszeniu upadłości powinno nastąpić z
poszanowaniem tej zasady. Rozwiązanie to nie jest trafne.
Systemowo wątpliwe jest przede wszystkim wiązanie uprawnienia do złożenia
zażalenia za spółkę z tym, w jaki sposób spółka była reprezentowana przy
składaniu wniosku o ogłoszenie upadłości. Ze względu na możliwość występowania
rozmaitych wariantów reprezentacji łącznej, częste składanie wniosku przez
pełnomocników procesowych i możliwość składania wniosku o ogłoszenie upadłości
przez kilka niezależnie działających podmiotów, przyjęcie rozważanego stanowiska
mogłoby się stać źródłem licznych wątpliwości i istotnych komplikacji przy ocenie
dopuszczalności zażalenia. Z tego względu uprawnienie do samodzielnego złożenia
za spółkę zażalenia na postanowienie o ogłoszeniu upadłości powinno być
niezależne od tego, jak spółka była reprezentowana przy składaniu wniosku o
ogłoszenie jej upadłości. Jest to rozwiązanie bardziej pragmatyczne i łatwiej je
uzasadnić dogmatycznie; jego założeniem jest traktowanie art. 20 ust. 2 pkt 2
Pr.u.n. jako podstawy do uznania, że każda osoba uprawniona do reprezentacji
spółki, bez względu na obowiązującą w spółce zasadę reprezentacji, uzyskuje w
postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości pozycję równoprawną, czego
konsekwencją jest rozciągnięcie uregulowanej wyraźnie modyfikacji reprezentacji w
zakresie składania wniosku o ogłoszenie upadłości także na postępowanie
zażaleniowe.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390 § 1
k.p.c.).