Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 464/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa P.
przeciwko Miastu W.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 czerwca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 czerwca 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie przed Sądem
Apelacyjnym, wywołane wniesieniem apelacji przez stronę
pozwaną i przekazuje sprawę temu Sądowi do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego
Uzasadnienie
2
P. w pozwie z dnia 17 kwietnia 2001 r. wnosił o ustalenie, że pozwana
Gmina W. (obecnie Miasto W.) zobowiązana jest zawrzeć z nim umowę oddania w
użytkowanie wieczyste określonych udziałów w nieruchomościach bliżej opisanych
w pozwie. Jako podstawę roszczenia wskazał art. 207 u.g.n. w brzmieniu sprzed
nowelizacji obowiązującej od dnia 15 lutego 2000 r. i podał, że strona pozwana w
uchwale z dnia 26 stycznia 2000 r. uznała jego roszczenie w tym przedmiocie, lecz
po zmianie art. 207 u.g.n. stwierdziła, że nie spełnia on wymagań przewidzianych w
tym przepisie i nie przysługują mu prawa z niego wynikające.
Strona pozwana wnosiła o oddalenie powództwa stwierdzając, że strona
powodowa nie spełnia warunków art. 207 u.g.n. po nowelizacji.
Wyrokiem z dnia 27 września 2001 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił
powództwo. Wyrok ten, w wyniku apelacji strony pozwanej, został uchylony w dniu
21 listopada 2002 r. przez Sąd Apelacyjny, który przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania stwierdzając, że art. 207 u.g.n. stanowi podstawę roszczenia o
zawarcie umowy użytkowania wieczystego, a strona powodowa korzysta z praw
nabytych na podstawie tego przepisu w brzmieniu sprzed nowelizacji.
W toku ponownego rozpoznania sprawy, pełnomocnik strony powodowej na
wezwanie Sądu kilkakrotnie precyzował roszczenie, stwierdzając ostatecznie
w piśmie procesowym z dnia 12 lutego 2007 r. i na rozprawie w dniu 4 lipca 2007 r.,
że popiera je w formie zgłoszonej w pozwie. Jednocześnie oświadczył, że zrzeka
się roszczeń zgłoszonych w piśmie procesowym z dnia 15 lutego 2005 r., w którym
żądał zobowiązania strony pozwanej do złożenia oświadczenia woli o zawarciu ze
stroną powodową umowy użytkowania wieczystego określonej treści. W wyniku
tego Sąd Okręgowy w W., postanowieniem z dnia 4 lipca 2007 r., umorzył
postępowanie w zakresie przenoszącym żądanie zawarte w pozwie, a wyrokiem
wydanym w tym samym dniu ustalił, że strona pozwana ma obowiązek zawrzeć ze
stroną powodową, w formie aktu notarialnego, umowę użytkowania wieczystego
przedmiotowego gruntu.
3
Rozważając w zasadzie bezsporny stan faktyczny Sąd Okręgowy stwierdził,
że art. 207 u.g.n. może stanowić podstawę roszczenia o zawarcie umowy
użytkowania wieczystego a strona powodowa nabyła prawa wynikające z tego
przepisu w brzmieniu obowiązującym przed dniem 15 lutego 2000 r., bowiem
spełniała wszystkie jego przesłanki. Zmiana przepisu nie mogła wpłynąć na prawa
wcześniej przez nią nabyte. Sąd Okręgowy stwierdził również, że mimo iż art. 207
u.g.n. stanowić może podstawę roszczenia o świadczenie t.j. o zobowiązanie do
zawarcia umowy użytkowania wieczystego, to w szczególnych okolicznościach
rozpoznawanej sprawy strona powodowa ma interes prawny w rozumieniu art. 189
k.p.c. w żądaniu ustalenia istnienia przysługującego jej prawa i obowiązku strony
pozwanej jego realizacji. Istotą sporu jest bowiem to, czy po zmianie art. 207 u.g.n.,
stronie powodowej służy prawo nabyte w oparciu o ten przepis w dawnym
brzmieniu, a więc samo istnienie prawa. Ponadto z uwagi na to, że dla podjęcia
dalszych kroków zmierzających do zawarcia umowy użytkowania wieczystego
niezbędne jest ustalenie przeznaczenia nieruchomości, konieczne dla określenia
istotnych postanowień takiej umowy, a także rozwiązanie kwestii istniejących
naniesień, powód, przed podjęciem kosztownych działań w celu ich usunięcia, ma
interes prawny w uzyskaniu pewności, że przysługuje mu prawo wynikające
z art. 207 u.g.n.
W wyniku apelacji strony pozwanej, opartej na zarzucie naruszenia 189
k.p.c. – Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia16 czerwca 2008 r. zmienił zaskarżony
wyrok i oddalił powództwo.
Sąd odwoławczy podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że mimo iż stronie
powodowej przysługuje na podstawie art. 207 u.g.n. w dawnym brzmieniu
powództwo o świadczenie, to jednak w okolicznościach niniejszej sprawy ma ona
interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. w żądaniu ustalenia obowiązku strony
pozwanej zawarcia umowy użytkowania wieczystego. Ten interes prawny wynika,
zdaniem Sądu Apelacyjnego, między innymi z faktu, że w toku procesu strona
powodowa zrzekła się skutecznie roszczenia o zobowiązanie strony pozwanej do
zawarcia umowy użytkowania wieczystego przedmiotowego gruntu, a zatem nie
może już w innym postępowaniu, to jest w procesie o zobowiązanie do złożenia
4
oświadczenia woli, osiągnąć w pełni ochrony swych praw. Posiada zatem interes
prawny w żądaniu na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia istnienia jej prawa.
Sąd Apelacyjny uznał jednak, że powództwo o ustalenie istnienia obowiązku
strony pozwanej zawarcia ze stroną powodową umowy oddania w użytkowanie
wieczyste spornej nieruchomości jest niezasadne i nie może być uwzględnione
dlatego, że strona powodowa skutecznie zrzekła się roszczenia o zobowiązanie
strony pozwanej do zawarcia takiej umowy, co stanowi oświadczenie woli
o podwójnym skutku: procesowym i materialnoprawnym i jest oświadczeniem woli
o rezygnacji z dochodzenia tego rodzaju roszczenia. W wyniku złożenia takiego
oświadczenia woli strona powodowa nie może już skutecznie dochodzić roszczenia
o zobowiązanie strony pozwanej do zawarcia umowy użytkowania wieczystego.
Takie powództwo musiałoby zostać oddalone wobec wygaśnięcia roszczenia na
skutego jego zrzeczenia się. Skoro zatem stronie powodowej nie przysługuje już
roszczenie o zobowiązanie strony pozwanej do zawarcia umowy użytkowania
wieczystego przedmiotowego gruntu, nie może też wchodzić w grę ustalenie na
podstawie art. 189 k.p.c. obowiązku zawarcia takiej umowy. Dlatego Sąd
Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, strona powodowa
w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 104 i art. 58 § 1kc w zw.
z art. 35 k.c. i § 60 ust. 1 statutu P. oraz art. 203 § 4 k.p.c. przez ich nie
zastosowanie w wyniku błędnego uznania, że pełnomocnik procesowy strony
powodowej adw. J.M. była uprawniona do złożenia oświadczenia w zakresie praw i
obowiązków majątkowych P., t.j. o zrzeczeniu się roszczenia powoda mimo, że
posiadała jedynie pełnomocnictwo procesowe, które nie uprawniało pełnomocnika
do składania oświadczeń o zrzeczeniu się roszczenia, naruszenie art. 65 k.c. przez
jego nie zastosowanie i nie dokonanie prawidłowej wykładni oświadczenia woli,
zawartego w piśmie procesowym o zrzeczeniu się roszczenia, co doprowadziło do
przyjęcia nieprawdopodobnej konstrukcji, że pełnomocnik jednocześnie popierał
powództwo o ustalenie istnienia prawa i równocześnie zrzekł się roszczenia o jego
ustanowienie, naruszenie art. 58 § 2 k.c. oraz art. 203 § 4 k.p.c. przez ich nie
zastosowanie i przyjęcie, mimo wskazanych wyżej okoliczności, że zrzeczenie się
5
roszczenia nie było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, choć
pozbawiało ono P. prawa do nieruchomości będącej w jego zasobach od 1967 r.
W ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie art. 91 i art. 92 k.p.c. przez
przyjęcie, że pełnomocnictwo procesowe, którym legitymowała się pełnomocnik
powoda, upoważniało do złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się roszczenia,
a więc do dokonania czynności prawnej wywołującej skutki materialnoprawne,
naruszenie art. 316 § 1, art. 378 § 1 oraz art. 328 § 2 k.p.c. przez przekroczenie
granic zaskarżenia w zakresie zarzutów dotyczących naruszenia prawa
procesowego oraz przez stwierdzenie, że Sąd pierwszej instancji dopuścił się
naruszenia prawa materialnego, którą Sąd Apelacyjny wziął pod uwagę
w granicach zaskarżenia, przy jednoczesnym nie wskazaniu przepisu, którego
obrazy miał dopuścić się Sąd pierwszej instancji.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji, ewentualnie
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, przy uwzględnieniu w każdym przypadku wniosku
o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 91 pkt 4 k.p.c. pełnomocnictwo procesowe obejmuje z mocy
samego prawa zawarcie ugody, zrzeczenie się roszczenia albo uznanie
powództwa, jeżeli czynności te nie zostały wyłączone w danym pełnomocnictwie.
Obejmuje zatem z mocy samego prawa czynności o charakterze mieszanym:
procesowym i materialnoprawnym.
Pełnomocnictwo procesowe udzielone przez stronę powodową radcy
prawnemu J.M. nie zawierało żadnych ograniczeń, a zatem, wbrew zarzutom
kasacyjnym, upoważniało także do zrzeczenia się roszczenia.
Jednakże radca prawny J.M. w postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji oraz przed Sądem Apelacyjnym w postępowaniu, zakończonym wydaniem
zaskarżonego wyroku, nie była należycie umocowana. W obu tych postępowaniach
legitymowała się bowiem pełnomocnictwem podpisanym jednoosobowo przez
Prezesa P., podczas, gdy zgodnie z § 60 statutu P. „dla ważności oświadczeń w
zakresie praw i obowiązków majątkowych oraz udzielania pełnomocnictw
6
wymagane jest zgodne współdziałanie i podpisy prezesa oraz skarbnika zarządu
głównego lub innych osób upoważnionych przez zarząd główny”. Pełnomocnictwo
procesowe, zawierające zgodnie z art. 91 pkt 4 k.p.c., umocowanie z mocy prawa
do składania oświadczeń wywołujących skutki materialnoprawne w zakresie prawa
i obowiązków majątkowych Związku, powinno być zatem udzielone w sposób
przewidziany w § 60 statutu, a więc przy zgodnym współdziałaniu i złożeniu
podpisów przez dwie osoby: Prezesa oraz skarbnika lub inne osoby upoważnione
przez zarząd główny. Nie wystarczy umocowanie udzielone tylko przez Prezesa,
który, zgodnie z § 35 w zw. z § 33 statutu, jedynie reprezentuje na zewnątrz Zarząd
Główny, który w okresach między Krajowymi Zjazdami jest najwyższą władzą P.,
kieruje pracami i reprezentuje go na zewnątrz. Zgodnie z art. 35 i art. 38 k.c. osoba
prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i opartym na
niej statucie, a zatem sposób reprezentacji strony powodowej, składania
oświadczeń woli oraz udzielania pełnomocnictw materialnoprawnych i procesowych
określają postanowienia jej statutu, a nie regulaminu, jak zdaje się uważać strona
powodowa. Dla ważności udzielenia pełnomocnictwa procesowego nie mają więc
znaczenia postanowienia § 7 pkt 11 regulaminu P., z których wynika, że Prezes
zaciąga zobowiązania finansowe i podpisuje oświadczenia w zakresie praw
majątkowych P. oraz udziela w tym zakresie pełnomocnictw dla określonych osób.
Nie uchylają one bowiem, gdyż nie mogą uchylać, regulacji zawartej w § 60 oraz §
33 i 35 statutu, która określa sposób reprezentacji oraz sposób składania
oświadczeń w imieniu P., wpisany do działu drugiego Krajowego Rejestru
Sądowego).
W rozpoznawanej sprawie pełnomocnik procesowy strony powodowej był
właściwe umocowany jedynie w pierwszym postępowaniu apelacyjnym
zakończonym wydaniem wyroku przez Sąd Apelacyjny z dnia 21 listopada 2002 r.
oraz w postępowaniu kasacyjnym. W obu wypadkach nieprawidłowe
pełnomocnictwo procesowe udzielone tylko przez Prezesa P., zostało na żądanie
Przewodniczącego Wydziału lub Sądu zmienione na pełnomocnictwo udzielone
przez dwie upoważnione osoby, w sposób określony w § 60 statutu. Natomiast w
obu postępowaniach przed Sądem Okręgowym oraz w postępowaniu przed Sądem
Apelacyjnym, który wydał zaskarżony wyrok, sposób umocowania pełnomocnika
7
procesowego strony powodowej był wadliwy, niezgodny z § 60 statutu P. w zw. z
art. 38 i art. 35 k.c., co doprowadziło do nieważności postępowania z przyczyn
określonych w art. 379 pkt 2 k.p.c. z powodu nienależytego umocowania
pełnomocnika procesowego.
Nieważność postępowania przed Sądem Apelacyjnym Sąd Najwyższy
uwzględnił z urzędu, zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. Natomiast Sąd Apelacyjny,
zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c., miał obowiązek uwzględnić z urzędu nieważność
postępowania przed Sądem pierwszej instancji, czego nie uczynił. Brak jednak
kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 369 pkt 2 k.p.c. nie
pozwala Sądowi Najwyższemu na szerszą analizę tej kwestii oraz usunięcie
skutków procesowych tego uchybienia Sądu drugiej instancji. Nawiązując jedynie
do zarzutów kasacyjnych naruszenia art. 104 oraz art. 58 § 1 k.c. i art. 203 § 4
k.p.c. należy w tej sytuacji procesowej podzielić stanowisko skarżącego, iż
oświadczenie jego pełnomocnika procesowego radcy prawnego J.M. o cofnięciu
powództwa i zrzeczeniu się roszczenia określonego w piśmie procesowym z dnia
15 lutego 2005 r., podobnie jak wszystkie inne oświadczenia i czynności procesowe
tego pełnomocnika, nie wywołały żadnych skutków procesowych ani
materialnoprawnych, jako złożone bez umocowania.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
w zw.
z art. 39813
§ 1 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok, zniósł postępowanie przed Sądem
Apelacyjnym, wywołane wniesieniem apelacji przez stronę pozwaną i przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1
k.p.c.).