Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 71/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "Ł." spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
przeciwko "D." spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 czerwca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 września 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 27 maja 2008 r. Sąd Okręgowy w G. – po ponownym
rozpoznaniu sprawy na skutek uchylenia przez Sąd Apelacyjny dnia 25 maja 2007
r. wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 17 października 2006 r. – powtórnie
oddalił powództwo o zapłatę 489 344, 95 zł z ustawowymi odsetkami i orzekł o
kosztach procesu.
Z uzasadnienia wyroku wynika, że dnia 1 lutego 2002 r. pozwana zleciła
powódce wykonanie robót dodatkowych i zamiennych dotyczących inwestycji –
objętej umową nr [...]/99 – polegającej na wybudowaniu i wyposażeniu basenu
rekreacyjno-rehabilitacyjnego w sanatorium „B.” w K. Strony uzgodniły, że
rozpoczęcie robót może nastąpić wyłącznie na zlecenie pozwanej i po uzgodnieniu
należnego za nie wynagrodzenia.
Dnia 30 czerwca 2003 r. doszło do protokolarnego odbioru końcowego
wykonanych robót. W wymienionym protokole pozwana stwierdziła, że zlecone
powódce roboty zostały wykonane pod względem technicznym w sposób właściwy
i bez usterek. Dnia 1 lipca 2003 r. powódka wystawiła fakturę, z której wynika,
że wynagrodzenie za wykonane roboty wynosi 691 685,20 zł, i wezwała pozwaną
do zapłacenia należności do 15 lipca 2003 r. Ostatecznie jednak należne powódce
wynagrodzenie – po dokonaniu przez strony określonych kompensat – zostało
ustalone w wysokości 489 344,95 zł.
Wymienioną wyżej umowę oraz umowę [...]/02, dotyczącą
robót dodatkowych i zamiennych, powódka zawarła z Niezależnym
Samorządnym Związkiem Zawodowym, w którego imieniu – na podstawie decyzji
Prezydium Komisji Krajowej – występowała pozwana. Okazało się jednak, że
udzielone pozwanej pełnomocnictwo nie obejmowało umocowania do zawierania
umów w imieniu mocodawcy. Dnia 9 maja 2005 r. mocodawca potwierdził jedynie
zawarcie umowy [...]/99. Druga z zawartych umów jest zatem bezskuteczna.
Dnia 4 grudnia 2001 r. Zgromadzenie Wspólników pozwanej spółki podjęło
uchwałę o podwyższeniu kapitału do kwoty 8 392 500 zł (o kwotę 1 013 400 zł).
Cały podwyższony kapitał objął jedyny wspólnik NSZZ i pokrył go wkładem
niepieniężnym w postaci prawa użytkowania wieczystego nieruchomości, na której
3
znajdował się basen rekreacyjno-rehabilitacyjny w budowie. W konsekwencji
pozwana stała się użytkownikiem wieczystym gruntu i właścicielem położonego na
nim budynku sanatoryjnego.
Sąd Okręgowy uznał, że podstawę prawną dochodzonego roszczenia
stanowi art. 405 k.c. Roboty wykonane przez powódkę stanowią bowiem
przysporzenie pozwanej, odpowiadające wartości należnego powódce
wynagrodzenia. Jednakże wysokość tego wynagrodzenia okazała się sporna,
ponieważ pozwana w odpowiedzi na pozew podniosła okoliczności – jej zdaniem –
uzasadniające obniżenie wynagrodzenia (zakwestionowała zakres wykonanych
robót oraz jakość ich wykonania i cenę). W tej sytuacji Sąd uznał, że wykazanie
wysokości dochodzonego roszczenia i zakresu wykonanych robót wymagało
dowodu z opinii biegłego. Tymczasem powódka nie zgłosiła wniosku
o przeprowadzenie takiego dowodu. W konsekwencji powództwo należało więc
oddalić, ponieważ powódka nie sprostała obciążającemu ją ciężarowi dowodu
w zakresie wykazania wysokości dochodzonego roszczenia.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki. Sąd
odwoławczy podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik powódki
zarzucił naruszenie przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 6
w związku z art. 405 k.c. Powołując się na tę podstawę, wniósł „o uchylenie
zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa”, bądź o uchylenie zaskarżonego
wyroki i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
albo o uchylenie obu wydanych w sprawie wyroków i przekazanie sprawy do
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w G. bądź sądowi równorzędnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z uzasadnienia podstawy skargi kasacyjnej wynika, że naruszenie art. 6
w związku z art. 405 k.c., polega na tym, że Sąd błędnie uznał, iż na powódce
spoczywał – wobec podniesienia przez pozwaną okoliczności uzasadniających
4
obniżenie wysokości żądania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia – ciężar
udowodnienia wysokości dochodzonego roszczenia i oddalił powództwo z powodu
niesprostania przez nią ciężarowi dowodu.
Kwestia ciężaru dowodu może być rozpatrywana w aspekcie procesowym
i materialnoprawnym. Aspekt procesowy (formalny) dotyczy obowiązków
(powinności) stron procesu cywilnego w zakresie przedstawiania dowodów
potrzebnych do rozstrzygnięcia sprawy. Wynika on z przepisów art. 3 i art. 232
k.p.c., które stanowią, że strony i uczestnicy postępowania są obowiązani dawać
wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania
czegokolwiek oraz wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą
skutki prawne. Aspekt materialno prawny dotyczy natomiast negatywnych skutków,
jakie wiążą się – w myśl przepisów prawa cywilnego – z nieudowodnieniem przez
stronę faktów, z których wywodzi ona skutki prawne (art. 6 k.c.).
Przyjmuje się, że przedstawienie przez stronę dowodu w celu wykazania
określonych twierdzeń o faktach sprawy, z których wywodzi ona korzystne dla
siebie skutki, nie jest jej prawem czy obowiązkiem procesowym, lecz ciężarem
procesowym, wynikającym i zagwarantowanym przepisami prawa, przede
wszystkim w jej własnym interesie. To interes strony, jakim jest wygranie procesu,
nakazuje jej podjąć wszelkie możliwe czynności procesowe w celu udowodnienia
przedstawionych twierdzeń o faktach; strony nie można zmusić do ich podjęcia.
Pojęcia tzw. ciężaru dowodu w znaczeniu formalnym i ciężaru dowodu
w znaczeniu materialnym, choć są wzajemnie zależne, ponieważ uznanie przez
sąd twierdzeń strony za udowodnione jest oparte na treści informacji uzyskanych
dzięki zebranym środkom dowodowym, nie mogą być utożsamiane, albowiem
materialny ciężar dowodu traktuje się nie jako powinność dowodzenia, lecz jako
regułę określająca, która strona poniesie negatywne skutki nieudowodnienia
określonych twierdzeń o faktach istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.
Podniesiony przez skarżącą zarzut dotyczy uregulowanego w art. 6 k.c.
ciężaru dowodu w znaczeniu materialnoprawnym. Chodzi bowiem o regułę
wskazującą, która ze stron poniesie negatywne skutki w wypadku, gdy sąd uzna
określone twierdzenia za nieudowodnione.
5
Zgodnie z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która
z faktu tego wywodzi skutki prawne. Opierając się na tej regule, doktryna
i judykatura przyjmują zgodnie, że powód powinien udowodnić fakty, z których
wywodzi dochodzone roszczenie, a pozwany – fakty uzasadniające jego zarzuty
przeciwko roszczeniu powoda; fakty tamujące lub niweczące roszczenie powinien
udowodnić przeciwnik tej strony, która wystąpiła z roszczeniem, a więc w zasadzie
pozwany (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 3 października 1969 r., II PR
313/69, OSNC 1970, nr 9, poz. 147; z dnia 20 kwietnia 1982 r., I CR 79/82,
niepubl.; z dnia 19 listopada 1997 r., I PKN 375/97, OSNP 1998, nr 18, poz. 537;
z dnia 11 czerwca 1999 r., II CKN 390/98, OSNC 1999, nr 12, poz. 217).
O tym, co strona powinna udowodnić w konkretnym procesie decydują
przede wszystkim: przedmiot sporu, prawo materialne regulujące określone
stosunki prawne i prawo procesowe normujące zasady postępowania
dowodowego. Powódka w sprawie, w której został wydany zaskarżony wyrok,
dochodzi roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Rozmiar tego
roszczenia określiła jako odpowiadające uzgodnionemu przez strony
wynagrodzeniu za wykonane roboty budowlane i przedstawiła stosowne dowody.
Nie ma przeszkód, aby równowartość ustalonego – jak się okazało na podstawie
nieważnej umowy – wynagrodzenia dochodzić na podstawie przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu (por. wyrok Sąd Najwyższego z dnia 7 listopada
2007 r., II CSK 344/07, niepubl.). W tej sytuacji powódka (zubożona) powinna
udowodnić przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia (wzbogacenie, zubożenie,
związek między nimi, rozmiar roszczenia). Udowodnienie okoliczności
zmniejszających lub wykluczających roszczenie z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia obciąża natomiast pozwaną (wzbogaconą). Podnosząc zatem
w odpowiedzi na pozew okoliczności uzasadniające obniżenie dochodzonego
roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, pozwana powinna
je udowodnić, ponieważ ona wywodzi z nich skutki prawne. W konsekwencji
negatywne skutki niesprostania ciężarowi dowodu w tym zakresie nie mogą
obciążać powódki, gdyż nie można ich wyciągać w stosunku do strony
nieobciążonej ciężarem dowodu w znaczeniu materialoprawnym. Zarzut wydania
6
zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 6 w związku z art. 405 k.c. należało więc
uznać za uzasadniony.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).